urartu`da çanak çömlek
advertisement
kündür. Kil dokusu açısından değerlendirildiğinde ise, Erken Demir Çağında kilin içinde gözlenen kum, küçük taş parçaları, mika ve kireç gibi katkıların, Urartu dönemi kırmızı kaplarında giderek azaldığı ve kilin daha özenli ve ince bir dokuya dönüştüğü görülür. En önemlisi, Erken Demir Çağında yavaş dönen çarkta üretilmiş kaplar yerine, Urartu döneminde kaplar hızlı dönen çarkta şekillendirilmiştir. Dolayısıyla Doğu Anadolu’nun çanak çömlek teknolojisinde hızlı dönen çarkın Urartularla birlikte kullanılmaya başladığını söylenebiliriz. URARTU’DA ÇANAK ÇÖMLEK Yazı ve Fotograf: Aylin Ü. ERDEM Ege Üniversitesi Arkeoloji Bölümü U rartu denildiğinde akla ilk gelen yüzeyi cilalanmış gibi parlayan kırmızı renkli kaplardır. Bugün Doğu Anadolu topraklarının herhangi bir yerinde tesadüfen bulacağınız parlak kırmızı çanak çömlek parçaları tereddütsüz Urartu’ya tarihlenir. Kırmızıdan vişne rengine kadar çeşitlilik gösteren bu kapların, Urartu Devleti’ni simgeleyen bir gelenek olduğu kabul edilir. Ancak parlatılmış kırmızı çanak çömlekler her ne kadar Urartu’yu karakterize 52 Aktüel Arkeoloji eden bir gelenek olsa da, genel olarak kırmızı renginde çanak çömlek üretme geleneği Doğu Anadolu’da ilk kez Urartu dönemiyle birlikte görülmez. Urartu Devleti’nin hemen öncesindeki dönemde, yani Erken Demir Çağında da az olmakla birlikte kırmızı renkli kap geleneğinin varlığı bilinir. Ancak bu gelenek, üretim teknolojisi açısından Urartu döneminin kırmızı mallarından farklıdır. Urartu döneminin parlak kırmızı renkli kapları yerine, Erken Demir Çağı kapları mat görünümleriyle dikkati çeker. Ayrıca açık kahverengi veya pembemsi kahverengi kilden (hamur) üretilen Erken Demir Çağı kaplarının, kırmızıya boyanan yüzeylerinde çoğu zaman fırça izlerini görmek müm- Urartularla birlikte Doğu Anadolu’nun çanak çömlek teknolojisi ileri seviyeye ulaşır ve seri üretim başlar. Kalelerde ele geçen kapların aynı tipte ve özellikte olması ve bazı kalelerde sayıları binleri bulan çanak çömleğin depolandığı odaların ortaya çıkarılması Urartu’daki seri üretimin göstergelerindendir. Ayrıca bu dönemde ilk kez çanak çömlekler üzerinde atölye işaretleri görülmeye başlar. Her ne kadar Urartu’da şimdiye kadar herhangi bir çömlekçi atölyesi bulunmuş olmasa da, kaplar üzerinde tespit edilen farklı işaretler, atölyelerin azımsanamayacak sayıda olduğuna işaret eder. Örneğin, sadece Ayanis Kalesi kazılarında ortaya çıkarılan çanak çömlek parçaları üzerinde en az 40 farklı atölyeye ait işaret tespit edilmiştir. Birbirinden farklı işaretlerin olması, aynı zamanda devlete bağlı atölyeler dışında, bazı özel atölyelerin de varlık göstermiş olabileceğini akla getirmektedir. Doğu Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybatı İran’da yer alan Urartu merkezlerinde (Van Kalesi, Toprakkale, Çavuştepe, Altıntepe, Anzaf, Adilcevaz-Kef, Ayanis, Kayalıdere, Karmir-Blur, Erepuni, Bastam) gerçekleştirilen kazılarda ortaya çıkarılan çanak çömlek parçaları, Urartular’ın, farklı amaçlara hizmet eden çeşitli tipte ve boyutta kap ürettiklerini ortaya koyar. Bunlar servis kapları, depolama kapları, pişirme kapları ve kült kapları olarak gruplanabilir. Her grubun kil yapısı ve üretim teknolojisi birbirinden farklıdır ve genel olarak altı farklı grupta karşımıza çıkarlar: Parlak Kırmızı (Kırmızı Perdahlı), Kahve, Pembe, Devetüyü, Krem ve Kaba Mallar. Söz konusu kaplar arasında Urartu dönemiyle birlikte ortaya çıkan yeni geleneklerle birlikte, Erken Demir Çağından itibaren devam eden bazı geleneklerin de var olduğu göz ardı edilmemelidir. Servis kapları olarak tanımlanan grubun içinde küçük boy çanaklar, kâseler, tabaklar, testiler ve kadehler yer alır. Testiler büyük oranda tek kulplu ve yonca ağızlıdır. Nadiren kulpsuz ve düz ağızlı olanlarına da rastlanır. Çanaklar ve kâseler ise basit ve omurgalı olmak Ayanis Kalesi kırmızı perdahlı testi Ayanis Kalesi kırmızı perdahlı testi Ayanis Kalesi pişirme kabı Rezan Has Müzesi pişmiş toprak kap Rezan Has Müzesi pişmiş toprak ayaklı kadeh Rezan Has Müzesi kırmızı perdahlı testi Aktüel Arkeoloji 53 lar ise servis kapları içinde çoğunlukla çanaklarda ve kâselerde, nadiren de kadehlerde gözlenir. Bu grup mallar kilin kendi renginde bırakılmış ve genellikle mat bırakılmıştır. Kil katkısı olarak kum, küçük taş parçaları, mika ve kireç içerir. üzere farklı tiplerde karşımıza çıkar. Urartular servis kaplarını, kullanım yerine göre Kırmızı Perdahlı, Kahve, Pembe, Devetüyü ve Krem olmak üzere birbirinden farklı mal özelliğinde üretmişledir. Söz konusu malların özellikle ince-orta yapım gösteren ve katkı yoğunluğu az olan grubu servis kaplarının üretiminde kullanılmıştır. Buna karşın Kahve, Pembe, Devetüyü ve Krem malların bol katkılı ve orta kalitede olanları ise daha çok depolama kaplarının üretiminde tercih edilmiştir. Servis kaplarının tüm formlarında kırmızı perdahlı mal geleneğinde üretilmiş örnekler bulunur. Kırmızı perdahlı mallar daha önce de belirtildiği gibi Urartu’nun en tipik çanak çömlek geleneğidir ve bilinen tüm Urartu merkezlerinde ele geçmiştir. Açık kahve, gri veya kırmızı hamur üzerine kırmızı astarlıdır. Dış yüzeyi birçok örnekte cilalanmış gibi kaliteli bir perdah uygulamasına sahip olsa da, perdah kalitesinin daha düşük olduğu örnekler de vardır. Kırmızı perdahlı kapların kili ince ve özenlidir. Kilin içinde katkı maddesi olarak kum ve küçük taş parçaları dışında az oranda mika da gözlenir. Kildeki katkı oranı ikinci kalitede olanlarda artar. Benzer şekilde kahve mallar da kırmızı perdahlı mallar gibi servis kaplarının tüm tiplerinde kullanılan bir maldır. Servis kabı formunda üretilen kahve mallar ince-orta yapım gösterir ve kil katkısı (kum, küçük taş parçaları, mika, kireç) çok yoğun değildir. Yüzeyi perdahlıdır ve perdah kalitesi kırmızı mallar grubunda olduğu gibi çok iyi veya orta kalitededir. Pembe, devetüyü ve krem mal54 Aktüel Arkeoloji Depolama kapları ise pithoslar, küpler ve büyük boy çömleklerden oluşur. Yukarıda da belirtildiği gibi bu gruptaki kaplar genellikle kahve, pembe, devetüyü ve nadiren de krem mal geleneklerinin ikinci kalitedeki grubunda üretilmişlerdir. Söz konusu kaplar içinde en önemli grubu büyük boy pithoslar oluşturur. Omzuna kadar taban altına gömülerek yerleştirilen pithoslar Çavuştepe, Karmir-Blur, Bastam, Toprakkale ve Ayanis gibi kalelerin depo odalarında ortaya çıkarılmıştır. Kalın cidarlı, yoğun katkılı (kum, iri taş parçaları, mika, saman) kahverengi kilden üretilen bu pithosların iyi-orta derecelerde pişirildiği anlaşılır. Depo odaları dışında, günlük depolamanın yapıldığı alanlarda (kiler, mutfak vb. yapılar) ise küpler veya büyük boy çömlekler yer alır. Büyük oranda kahve mal geleneğinde üretilen küpler, geniş ağızlıdır ve kalınlaştırılmış ağız kenarına sahiptir. Çömlekler ise uzun gövdeli ve küresel gövdeli olmak üzere farklı tiplerde ve boyutlarda karşımıza çıkar. Özellikle Kahve, Devetüyü ve Pembe mal grubunda üretilen çömlekler hamur renginde astarlı veya astarsızdır. Büyük oranda perdahsız Ayanis Kalesi uzun gövdeli çömlek (mat) olan bu grup kaplarda, nadiren hafif derecede perdahlanmış örneklere de rastlanır. Depolama kapları göz önüne alındığında, kuru ve sıvı gıdalarını özel olarak üretilmiş büyük boy pithoslar içine depolayan Urartuların, günlük depolama (kiler, mutfak vb.) faaliyetleri için küp ve çömlek formunu yaygın olarak kullandıkları anlaşılır. Ayanis Kalesi kazılarından elde edilen veriler, bu kapların içine tahıl ürünleri ve sıvı gıdalar (yağ, şarap, bira, süt vb.) dışında, etin de depolandığını gösterir. Pişirme kapları olarak tanımlanan grupta ise çanaklar, küçük boyutlu boyunsuz çömlekler ve lenger olarak tanımlanan düz dipli oval tepsiler yer alır. Kahverengi kilden üretilen bu grup kaplar, oldukça kaba kil özelliğine sahip olduğu için kahve mal geleneğinden ayrılır. Kil katkısı olarak kum ve iri taş parçalarıyla birlikte, bol mika ve saman katkısıyla dikkati çeker. Çoğunlukla perdahsız olan kap yüzeyinde siyah renkte islenme söz konusudur. Bu grup kaplar özellikle domestik faaliyetlerin yürütüldüğü alanlardan ele geçmiştir. Urartu kültüründe günlük kullanım kapları dışında, sadece törenlerde kullanılmak üzere üretilen ve kült kapları (riton) olarak tanımlanan kaplar da söz konusudur. Bu grup kaplar içinde en bilinen grubu Karmirblur ve Ayanis’te ortaya çıkarılan çizme biçimli kaplar oluşturur. Ayrıca Ayanis’te kuş biçiminde bir akıtacak parçasının ele geçmesi, Urartu’da hayvan biçimli kapların üretildiğini gösterir. Sonuç olarak Doğu Anadolu gibi dağlık bir coğrafyada yarı-göçebe aşiretlerin oluşturduğu farklı etnik gruplardan oluşan Urartu halkının, devlet çatısı altında kendini kentli yaşama adapte etmeye başladığı süreçte, çanak çömlek teknolojisinde de önemli adımlar atması şaşırtıcı değildir. Kaliteli servis kaplarından, depolamanın yapıldığı büyük ölçekli pithoslara kadar farklı işlevlere sahip kap tiplerinin çeşitli atölyelerde seri halinde üretildiği anlaşılır. Arkeolojik kazılardan elde edilen veriler, Urartu halkı gibi büyük oranda hayvancılıkla uğraşan toplumlarda bile en azından devlet erkânı ve elit kesimin kap kacak kullanımına, gerekli itina ve özeni gösterdiklerini ve birbirinden farklı kalitede ve tipte çanak çömleğe sahip olduklarını ortaya koyar. Eldeki verilere göre, bir Urartu kralı ve kraliçesinin pırıl pırıl parlayan kırmızı renkli tabaklarda yemek yediğini ve yine kırmızı renkli testilerle servis edilen parlak kırmızı kadehlerde içecek içtiğini hayal etmek yanlış olmaz. n Ayanis Kalesi mühür baskılı çanak detay Ayanis Kalesi kırmızı perdahlı kaplar Aktüel Arkeoloji 55
