Yönetim Bilişim Sistemleri DİJİTAL İŞLETMEYİ YÖNETME, 12. BASIMDAN ÇEVİRİ DERS 5 BİLGİYİ YÖNETME © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Bilgi Yönetimi Durumu • Bilgi yönetimi sistemleri yazılım yatırımının en hızlı büyüyen alanları arasındadır • Enformasyon ekonomisi – ABD işgücünün %55’i: bilgi ve enformasyon çalışanlarından oluşur – ABD GSMH’nın %60’ı: bilgi ve enformasyon sektöründen gelir • Bir işletmenin borsa değerinin büyük bölümü maddi olmayan varlıklarıyla ilgilidir: bilgi, marka, ün ve benzersiz iş süreçleri • İyi uygulanan bilgiye dayalı projeler olağanüstü ROI üretebilirler 2 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Bilgi Yönetimi Durumu • Bilginin önemli boyutları – Bilgi bir işletme varlığıdır • Soyuttur • Veri ve enformasyondan bilgi yaratılması, kurumsal kaynakları gerekli kılar • Paylaşıldıkça, tecrübeye dayalı iletişim ağı etkili olur – Bilginin farklı biçimleri vardır • • • • 3 Açık(belgelenmiş) veya örtük(akıllarda olan) olabilir Teknik bilgi ve beceri, yetenek Süreçlerin nasıl izleneceği Olayların neden olduğunu bilmek (nedensellik) © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Bilgi Yönetimi Durumu • Bilginin önemli boyutları (devam) – Bilgi bir yere sahiptir • Bilişsel olaydır (zekanın işleyişi ile ilgili) • Hem sosyal hem de bireyseldir • “Yapışkandır” (taşınması zor), yerleşiktir (işletme kültürünü ağ gibi kuşatmıştır), durumsaldır (sadece belirli durumlarda işe yarar) – Bilgi durumsaldır • Koşula bağlıdır: Sürecin ne zaman uygulanacağını bilmek • Ortamla ilişkilidir: Bir aletin hangi koşullarda kullanılacağını bilmek 4 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Bilgi Yönetimi Durumu • İşletme, veriyi bilgiye dönüştürmek ve bilginin işleyeceği modeller, kurallar ve durumlar ortaya koymak için ek kaynaklar harcamalıdır • Bilgelik: – Problem çözmek için bilgiyi uygulamanın ortaklaşa ve bireysel deneyimi – Bilginin, nerede, ne zaman ve nasıl uygulanacağını içerir • Başkalarının aynısını etkili ve verimli yollarla nasıl yapacağını bilememesi, kar ve rekabet avantajının en güzel kaynağıdır – Örneğin; sipariş üzerine yapılan üretimin kendine özgü olması 5 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Bilgi Yönetimi Durumu • Örgütsel öğrenme – Örgütlerin öğrendikleri süreçler • Veri toplama, ölçme, deneme-yanılma ve geribildirim yoluyla deneyim kazanma • Davranışı, deneyimi yansıtacak şekilde ayarlar –Yeni iş süreçleri oluşturarak –Yönetim kararı almanın şeklini değiştirerek 6 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Bilgi Yönetimi Durumu • Bilgi yönetimi: Bir örgüt içinde geliştirilmiş bilgiyi oluşturma, depolama, dağıtma ve uygulama gibi iş süreçleri dizisi • Bilgi yönetimi değer zinciri – Her bir safhada ham veri ve enformasyona kullanılabilir bilgiye dönüştürülerek değer katılır 1.Bilgi edinme 2.Bilgi depolama 3.Bilgi dağıtımı 4.Bilgi uygulama 7 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Bilgi Yönetimi Durumu • Bilgi yönetimi değer zinciri 1. Bilgi edinimi • Örtük ve açık bilgiyi belgeleme – Belgeler, raporlar, sunumlar ve en iyi uygulamaları depolamak – Yapılandırılmamış belgeler (Örneğin; e-postalar) – Çevrimiçi uzman ağlar geliştirme • Bilgi oluşturma • İş süreçleri sisteminden ve dış kaynaklardan veri izleme 8 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Bilgi Yönetimi Durumu • Bilgi yönetimi değer zinciri (devam) 2. Bilgi depolama • Veri tabanları • Belge yönetim sistemleri • Yönetimin rolü: – Tasarlanan bilgi depolama sistemlerinin gelişimini desteklemek – Belgeleri endekslemek için kurum genelinde şemaların gelişmesini desteklemek – Belgeleri güncelleme ve uygun depolamak için zaman harcayan çalışanları ödüllendirmek 9 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Bilgi Yönetimi Durumu • Bilgi yönetimi değer zinciri (devam) 3. Bilgi dağıtımı • Portallar • Elektronik postalar • Arama motorları • Birlikte çalışma araçları • Enformasyon akını? – Eğitim programları, resmi olmayan ağlar ve paylaşılmış yönetim tecrübeleri yöneticilere dikkatlerini önemli enformasyonlara odaklamalarında yardımcı olur 10 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Bilgi Yönetimi Durumu • Bilgi yönetimi değer zinciri (devam) 4. Bilgi uygulaması • Yatırımda geri dönüşü sağlamak için, örgüt bilgisi yönetimsel karar vermenin sistemli bir parçası olmalı ve karar destek sistemlerinde bulunmalıdır – Yeni iş uygulamaları – Yeni ürünler ve hizmetler – Yeni pazarlar 11 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Bilgi Çalışması Sistemleri • Bilgi çalışması sistemleri örnekleri – CAD (bilgisayar destekli tasarım) • Mühendislik veya mimari tasarım yaratımı – Sanal gerçeklik sistemleri : • • • • Gerçek yaşam ortamlarını canlandırmak Cerrahlar için üç boyutlu (3D) tıbbi modelleme Arttırılmış gerçeklik (AG) sistemleri Sanal gerçeklik modelleme dili (SGMD) – Yatırım iş istasyonları • Yatırım süreçlerini kolaylaştırmak ve komisyoncular, tüccarlar ve portföy yöneticileri için iç ve dış verileri birleştirmek 12 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler • Akıllı teknikler: Bireysel ve ortak bilgileri elde etmek ve bilgi tabanını genişletmek için kullanılır – Örtük bilgiyi elde etmek: Uzman sistemler, olay temelli mantık yürütme, bulanık mantık – Bilgi keşfi: Sinir ağları ve veri madenciliği – Karmaşık sorunlara çözüm üretmek: Genetik algoritmalar – Görevleri otomatikleştirme: Akıllı araçlar • Yapay zeka (YZ) teknolojisi: – İnsan davranışına benzemeye çalışan bilgisayar temelli sistemler 13 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler • Uzman sistemler: – İnsan uzmanlığının çok özel ve sınırlı alanı içerisinde örtük bilgiyi elde etme – Örgütte başkaları tarafından kullanılabilen yazılım sistemlerindeki bir dizi kurallar biçiminde yetenekli çalışanların bilgilerini elde etme – Genellikle birkaç dakika veya saat alabilen işler gibi sınırlı görevleri yerine getirme: • Hatalı işleyen makineyi teşhis etmek • Borçlanma için kredi verip veremeyeceğini belirleme – Yüksek oranda yapılandırılmış karar almada kullanılır 14 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler BİR UZMAN SİSTEMDE KURALLAR Bir uzman sistem uyulması gereken birçok kural barındırır. Kurallar kendi aralarında bağlantılıdır. Sonuçların sayısı önceden bilinir ve sınırlıdır; aynı sonucu elde etmek için birçok kısa yol vardır ve sistem tek bir anda birçok kuralı düşünebilir. Kurallar, basit kredi onaylama uzman sistemi için şekilde gösterilmiştir.. ŞEKİL 11-6 15 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler • Uzman sistemler nasıl çalışır? – Bilgi temeli: Yüzlerce veya binlerce kural dizisi – Sonuç çıkarım motoru: Bilgi temelini araştırmak için kullanılan strateji • İleriye doğru zincirleme: Sonuç çıkarım motoru kullanıcı tarafından girilen enformasyonla başlar ve sonuca ulaşmak için bilgi temelini araştırır • Geriye doğru zincirleme: Hipotezle başlar ve kullanıcıya hipotez doğrulanana ya da çürütülene kadar sorular sorar 16 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler UZMAN SİSTEMLERDE ÇIKARIM MOTORLARI ŞEKİL 11-7 17 Bir çıkarım motoru kuralları ve araştırarak elde edilen, kullanıcı tarafından toplanan ve girilen verilerin tetiklediği kuralları arayarak ve bu kuralları harekete geçirerek çalışır. Basitçe ifade edecek olursak, kuralların toplanmasını bir dizi geleneksel yazılım programında iç içe geçmiş EĞER durumuna benzetebiliriz. Buna karşın uzman sistemlerdeki ifadelerin boyutu ve içiçe geçmişlik derecesi daha büyüktür. © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler • Başarılı Uzman Sistemler – Con-Way Transportation yurt genelindeki kamyonla nakliye işi için gecelik sevkiyat rotalarının planlanmasını otomatikleştirmek ve iyileştirmek için bir uzman sistem geliştirmiştir • Çoğu uzman sistem sınıflandırma problemleriyle uğraşır – Nispeten az sayıda alternatif sonuca sahiptir – Muhtemel sonuçlar önceden bilinir • Birçok uzman sistem geniş çaplı, uzun süreli ve pahalı geliştirme ve bakım çabası gerektirir – Daha fazla uzmanı işe almak ya da eğitmek daha ucuz olabilir 18 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler • Örnek olay temelli akıl yürütme – Bilgi tabanında depolanan insan uzmanların geçmiş deneyimlerinin açıklanması (örnek olaylar) – Sistem araştırmaları, yeni olaya benzer problem özellikleri olan olaylar içinden en yakın olanı bulur ve eski olayın çözümlerini yeni olana uygular – Başarılı ve başarısız uygulamalar örnek olayla birlikte gruplanır – Kurumsal zekaya depolanır: Bilgi tabanı kullanıcı tarafından sürekli genişletilir ve etkinleştirilir. – Örnek olay temelli akıl yürütme aşağıdaki durumlarda bulunur • Tıbbi tanı sistemleri • Tüketici desteği 19 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler OLAY TEMELLİ AKIL YÜRÜTME NASIL ÇALIŞIR Örnek olay temelli akıl yürütme bilgiyi geçmişteki olayları ve onların çözümlerini bir veri tabanı gibi sunar. Sistem kullanıcı yeni bir problemle karşılaştığında çözüm üretmek için altı adımlık bir süreç kullanır. ŞEKİL 11-8 20 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler • Bulanık mantık sistemleri – Değerler aralığıyla ifade edilen (örneğin ‘’soğuk’’, ‘’ılık’’ gibi) dil sınıflandırmalarında kesin olmayan ifadelerin kullanıldığı kural temelli teknolojidir – Belli bir olguyu veya dilsel süreci tanımlar ve sonra bu tanımlamayı az sayıda esnek kuralda gösterir – EĞER-İSE kuralları ile sunulması zor olan ve uzmanlık gerektiren sorunlara çözüm üretir • Kameralarda otomatik odaklanma • Muhtemel tıbbi sahteciliğin belirlenmesi • Japonya’daki Sendai metro sistemi hız kontrolü 21 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler SICAKLIK KONTROLU İÇİN BULANIK MANTIK ŞEKİL 11-9 22 Sıcaklık olarak bilinen girdi için üyelik fonksiyonları oda sıcaklığını kontrol eden termostat mantığıyla çalışır. Üyelik fonksiyonları ısı gibi sözel ifadeleri bilgisayarın çalıştırabileceği sayılara çevirmede yardımcı olur. © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler • Sinir ağları – İnsanlar için analizi oldukça karmaşık olan büyük miktarda verilerde örnekler ve ilişkiler bulurlar – İlişkileri araştırarak, örnekler oluşturarak, tekrar tekrar düzeltme yaparak öğrenir – İnsanlar girdilerin bilinen sonuçlar ürettiği deneme verisiyle ağı destekleyerek sinir ağlarının çözümü örnekle öğrenmesine yardım eder – Tıpta, bilimde, ticarette, örneğin sınıflandırması, tahmin, finansal analiz, denetim ve etkinlik sağlamada kullanılır – Makine öğrenmesi: Bilgisayarla hesaplama ve istatistiksel yöntemler kullanarak enformasyon çıkarma ile öğrenmeye izin veren yapay zeka ile ilişkilendirilen teknolojidir 23 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler BİR SİNİR AĞI NASIL ÇALIŞIR ŞEKİL 11-10 24 Bir sinir ağı örneklerden, saklı mantık tabakasını inşa etmek için kuralları kullanarak “öğrenir”. Ardından saklı katman model deneyimine dayanarak girdileri işler. Bu örnekte, sinir ağı kredi kartıyla yapılan geçerli ve hileli alışveriş arasındaki farkı görmek için kullanılmıştır. © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler • Genetik algoritmalar – Belirli bir sorun için birçok sayıda olası çözümler incelenerek o sorun için en uygun çözümü bulmada faydalıdır. – Kavramsal olarak gelişim sürecine dayanır • Kalıtım, mutasyon ve doğal ayıklanma gibi süreçleri kullanarak; bileşen parçaları değiştirip, yeniden düzenleyerek çözüm değişkenleri boyunca araştırır – Yüzlerce veya binlerce değişkenin var olduğu sorunlarda kullanılır (maliyetlerin azaltılması, etkin programlama, en iyi jet motoru tasarımı vb.). – Birçok çözüm alternatifini hızlıca değerlendirebilecek yeterliliktedir 25 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler BİR GENETİK ALGORİTMANIN BİLEŞENLERİ ŞEKİL 11-11 26 Bu örnek her biri farklı çözümü temsil eden belli sayıda kromozomu şekillerle göstermektedir. Genetik algoritma çözüm geliştirmek için tekrarlı süreç kullanır. Böylece daha iyi olanlar, daha yüksek uygunluk gösterenler en iyi çözüm olarak meydana çıkar. © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler • Melez yapay zeka sistemleri – Genetik algoritmalar, bulanık mantık, sinir ağları ve uzman sistemlerden her birinin en iyi özelliklerini alarak tek bir uygulamada bütünleştirme avantajına sahiptir – Örneğin; Bulanık mantık ile sinir ağlarını birleştiren Matsushita “bulanık sinir ağlı” çamaşır makinesi 27 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler • Akıllı ajanlar – Belirli, tekrarlanan ve tahmin edilebilen görevleri; kullanıcı, süreç veya uygulama adına yerine getirmek için arka planda çalışır – Kullanıcının yararına karar vermek veya görevleri tamamlamak için sınırlı yerleşik veya öğrenilmiş bilgi temelini kullanır • Önemsiz ve istenmeyen elektronik postaları silme • En ucuz uçak biletini bulma – Ajan temelli modelleme uygulamaları: • Özerk araç sistemleri, • Tüketici eğilimleri, hisse senedi piyasası, tedarik zincirlerini modelleme; salgın hastalıkların yayılmasını tahmin etmek için kullanılır 28 © Nobel Akademik Yayıncılık 2011 Yönetim Bilişim Sistemleri BÖLÜM 11: BİLGİYİ YÖNETME Akıllı Teknikler P&G’IN TEDARİK ZİNCİRİ AĞINDAKİ AKILLI AJANLAR ŞEKİL 11-12 29 Akıllı ajanlar P&G’ın ürünleri için ürün tamamlama döngüsünü kısaltarak yardımcı olmaktadır. © Nobel Akademik Yayıncılık 2011