Bölüm 8 DÖVİZ PİYASASI

Bölüm 8
DÖVİZ PİYASASI
Döviz Nedir?
En genel ifadesiyle, yabancı ülke paralarına veya para yerine
geçen her türlü ödeme araçlarına döviz (foreign exchange)
denir.
Yabancı ulusal paralar nakit biçiminde olabileceği gibi banka
havaleleri, ödeme emirleri, döviz poliçeleri, mevduat
sertifikaları veya seyahat çekleri vs. biçiminde de olabilirler.
Bunların likiditesi de oldukça yüksektir. Özetle döviz
piyasalarında, bu iki tip ödeme aracı arasında bir ayırım
yapılır:
efektif;
nakde
Doğrudan
nakit
şeklinde
olanlara
dönüştürülebilen araçlar biçiminde olanlara da döviz
denmektedir.
2
Döviz Piyasası (FOREX)
Döviz piyasaları, yabancı paraların alınıp satıldığı ya da bir
ulusal paranın başka bir paraya dönüştürülmesine olanak
veren kurumsal yapılardır.
Bir başka deyişle, döviz arz ve talebinin karşılaştığı piyasaya
döviz piyasası denir.
3
1
Döviz Piyasasının İşlevleri
Satınalma Gücü Arabulucusu
Kredi Kolaylıkları
Riskten Korunma
4
Döviz Piyasasının Özellikleri
1 Döviz piyasaları alıcı ve satıcıların doğrudan karşılaştıkları
piyasalar değildir.
2 Döviz piyasaları belirli bir borsa biçiminde örgütlenmiş
piyasalar değildir.
3 Döviz piyasasının yapımcılığını büyük bankalar
üstlenmişlerdir.
4 Döviz piyasasında müşterilerin ihtiyaçlarına göre sözleşme
yapılabilmektedir.
5 Döviz piyasaları evrensel nitelikteki piyasalardır.
6 Döviz piyasaları yeryüzünde hiç kapanmayan bir piyasa
durumundadır.
7 Döviz piyasaları tam rekabet piyasalarına oldukça yakın
piyasalardır.
5
Döviz Piyasalarının İşlemcileri
1 Bankalar ve Banka Dışı İşlemciler
2 Dış Ticaret ve Dış Yatırım İşlemleri Yapan Kişiler ve
Firmalar
3 Spekülatörler ve Arbitrajcılar
4 Merkez Bankaları ve Hazine
5 Döviz Brokerleri
6 Gelirlerini Enflasyona Karşı Korumaya Çalışan İşlemciler
6
2
Döviz Piyasasında İşlem Türleri
1 Anında Teslim İşlemleri (spot transactions)
Döviz piyasasının işlemlerin anında teslim-anında ödeme
esasına göre yapıldığı bölümüne günlük döviz piyasası
(spot exchange market) denir. Alınıp satılan paraların ilke
olarak anlaşmaya varıldığı anda teslimi kaydıyla
gerçekleştirilen işlemlerdir.
2 Vadeli İşlemler
Döviz piyasasının gelecekte teslim-gelecekte ödeme esasının
geçerli oluğu bölümüne vadeli döviz piyasası (forward
exchange market) denir. Gelecekte bir tarihte belirli miktar
ulusal para karşılığında belirli miktar yabancı paranın
7
devredilmesini gerektiren işlemlerdir.
Döviz Piyasasında İşlem Türleri
1 Anında Teslim İşlemleri (spot transactions)
Döviz piyasasının işlemlerin anında teslim-anında ödeme
esasına göre yapıldığı bölümüne günlük döviz piyasası
(spot exchange market) denir. Alınıp satılan paraların ilke
olarak anlaşmaya varıldığı anda teslimi kaydıyla
gerçekleştirilen işlemlerdir.
2 Vadeli İşlemler
Döviz piyasasının gelecekte teslim-gelecekte ödeme esasının
geçerli oluğu bölümüne vadeli döviz piyasası (forward
exchange market) denir. Gelecekte bir tarihte belirli miktar
ulusal para karşılığında belirli miktar yabancı paranın
8
devredilmesini gerektiren işlemlerdir.
Döviz Piyasasında İşlem Türleri
3 Swaplar (Değiş-Tokuş)
Bir dövizin belirli miktarının iki farklı teslim tarihi (valor)
ile aynı anda hem alınması, hem de satılması olayıdır.
Başka bir deyişle, bir parayı günlük piyasada satan ve
vadeli piyasada yeniden satın alan işlemdir.
9
3
Döviz Kuru
En genel ifadesiyle, yabancı paraların fiyatına döviz kuru
veya döviz fiyatı denir. Bir başka deyişle, döviz kuru, bir
ulusal para ile yabancı para arasındaki değişim oranıdır.
Bir ülke parasının diğer ülke parası cinsinden fiyatına iki
taraflı nominal döviz kuru (bileteral nominal exchange
rate) denir.
- iki taraflı günlük döviz kuru
- iki taraflı vadeli döviz kuru
Günlük kurlar ile vadeli kurlar farklıdır. Vadeli döviz kuru
günlük döviz kurundan büyük ise aradaki pozitif farka
vade primi (forward premium); vadeli döviz kuru günlük
döviz kurundan küçük ise aradaki negatif farka vade
iskontosu (forward discount) adı verilir.
10
Dolaylı ve Dolaysız Kotasyon
Döviz kuru yabancı para biriminin değiştirilebildiği
ulusal para miktarı biçiminde tanımlanmışsa
1$ = 1.25 TL
gibi buna Dolaysız Kotasyon (Avrupa Usulü)
Döviz Kuru bir birim ulusal para ile değiştirilebilen
yabancı para miktarı biçiminde tanımlanmış ise
1 TL = 1/1.25 = 0.80 $
gibi Dolaylı Kotasyon (Amerikan Usulü) denir.
11
Döviz Kuru Değişimleri
Döviz Kuru yükselirse yabancı paranın değeri
ARTAR, ulusal paranın değeri AZALIR.
Döviz Kuru düşerse yabancı paranın değeri
AZALIR, ulusal paranın değeri ARTAR.
12
4
Dolaysız Kur ve Çapraz Kur
İki ulusal para arasında piyasada fiilen uygulanan değişim
oranına Düz Kur (Dolaysız Kur) denir.
1$=1 TL
Farklı paraların kurlarının $ gibi ortak bir payda üzerinden
hesaplanmasına Çapraz Kur (Dolaylı Kur) denir.
1 $=2 €
Frankfurt Piyasasında
1 $=1 TL
Tahtakale Piyasasında
1 € = 0.5 TL Dolaylı Kur olur
13
Nominal ve Reel Kurlar
Piyasada kullanılan kur tanımı nominal döviz kurudur. Yani, yabancı
para biriminin ulusal para ile ifade edilen karşılığıdır(veya tersi).
Nominal kurların( nominal exchange rates) belirli bir zaman süresi
içindeki dış enflasyon oranı ile yurt içi enflasyon oranına göre
düzeltilmesinden elde edilen kura reel kur adı verilir.
R, reel kur
e, nominal kur
P*, dış enflasyon oranı
P, yurt içi enflasyon oranı, olmak üzere reel kur şöyle hesaplanır:
R=
eP *
P
Bu eşitlik, ulusal para birimi
cinsinden nispi fiyatı temsil
etmektedir.
14
Reel Döviz Kurları
Gerçek
hayatta
çok
sayıda
mal
olduğundan reel döviz kuru, tek bir mal
itibariyle değil, belirli mallardan oluşan bir
sepet itibariyle hesaplanır:
R=
YurtdışıFiyatEndeksi
* No min alDövizKuruEndeksi
YurtiçiFiyatEndeksi
Reel döviz kurunun yükselmesine reel değer kaybı (real
depreciation), reel döviz kurunun düşmesine ise reel değer
kazancı (real appreciation) denir.
Reel
döviz
kuru
bir
(competitiveness) yansıtır.
ülkenin
rekabet
gücünü
15
5
Efektif Döviz Kuru
Bir ulusal paranın dış değeri (satınalma gücü) onunla
satın alınabilecek yabancı mal, hizmet veya mali
değerlere bağlıdır.
Bir ulusal paranın dış değerini hesaplamak için efektif
döviz kuru hesaplanır: ulusal paranın, ülkenin başlıca
ticaret ortaklarının paralarıyla olan kurlarının ağırlıklı
ortalamasına eşittir.
16
Döviz Piyasasında Arbitraj
Arbitraj, genel olarak, döviz, menkul değer, ticari mal veya
üretim faktörü gibi bir ekonomik varlığın aynı andaki fiyat
farklılıklarından kar sağlamak üzere eşanlı olarak alınıp
satılması veya satılıp alınması biçimindeki işlemlerdir.
Dövizin aynı anda değişik piyasalardaki kur farklılıklarından
kazanç elde edilmesidir.
Parayı ucuz olduğu piyasadan alıp pahalı olduğu piyasada
satarak kar elde edilebilir. Buna yer arbitrajı (coğrafi arbitraj-iki
noktalı arbitraj) denir.
İki döviz kurunun içerdiği kur, yani çapraz döviz kurları
üzerinden yapılan arbitraja ise üçlü arbitraj (üç noktalı arbitraj)
adı verilir.
17
Yer Arbitrajı: İki Uçlu Arbitraj
Döviz Arbitrajı aynı iki para arasındaki kurların belirli
bir anda çeşitli piyasalarda farklı olmasından
kaynaklanabilir.
İstanbul Piyasası
1$=1.5 TL
New York Piyasası
1$=2 TL
Arbitrajcı elindeki 1.5TL İstanbul Piyasasından dolar alır.
Aynı anda New York Borsasında 1$’ı 2 TL’ye çevirir.
Bu durumda 0.5 TL (%33 oranında kâr etmiş olur)
18
6
Yer Arbitrajı: İki Uçlu Arbitraj
Döviz Arbitrajı aynı iki para arasındaki kurların belirli
bir anda çeşitli piyasalarda farklı olmasından
kaynaklanabilir.
İstanbul Piyasası
1$=1.5 TL
New York Piyasası
1$=2 TL
Arbitrajcı elindeki 1.5TL İstanbul Piyasasından dolar alır.
Aynı anda New York Borsasında 1$’ı 2 TL’ye çevirir.
Bu durumda 0.5 TL (%33 oranında kâr etmiş olur)
19
Yer Arbitrajı: İki Uçlu Arbitraj
Kişisel kâr sağlamanın yanında, ekonomik
açıdan arbitrajın en önemli yararı, kur
uyumunu gerçekleştirmesi ve Tek Fiyat
Kanunun işlemesine olanak vermesidir.
Arbitrajcı İstanbul’da dolar satın aldıkça talep artar
ve TL fiyatı yükselir.
New York Piyasasında dolar sattıkça dolar arzı artar
ve fiyat düşmeye başlar.
20
Çapraz Kur Farkına Dayalı Arbitraj:
Üç Uçlu Arbitraj
Arbitraj, bazen iki para arasındaki dolaysız kur ile
çapraz kurlardan hesaplanan dolaylı kur farkından
kaynaklanabilir.
YTL, € ve USD olmak üzere üç para arasındaki
kurların aşağıdaki gibi olduğunu kabul edelim.
2$=1 € veya 1$=1,5 TL
1 € =2 TL
Arbitrajcı 6 TL ile başlarsa 3 € satın alır.
3 € ile 6 $ satın alır.
6 $ ‘ı 9 TL’ye dönüştürür.
3 TL (%50 oranında) kâr eder.
21
7
Üç Uçlu Arbitraj: Grafikle Gösterim
1$=2 TL
1$=1€ ise
$
€
$
$
TL
€
€
TL
1
=
TL
TL
X
€
$
TL
€
€
$
=
TL
X
€
=
TL
1
1
2
1
2
Örneğe göre TL ile € arasındaki denge kuru 1TL=0.5€ (veya 1€ =2TL) olarak
belirlenmelidir.
Eğer €
TL
€=1
>
>
$
TL
$=1
X
22
€
$
€=1
X
TL=1
TL=2
$=1
ise elinde TL olanlar bunu Euroya dönüştürecek, Euro ile dolar
satın alacak ve dolar fonlarını tekrar TL’ye dönüştürecektir. (Üçgen
sağdan sola doğru dolaşılmıştır)
Örneğin göre TL ile € arasındaki denge kuru 1TL=0.5€ (veya 1€ =2TL) olması
gerekirken 1TL = 1€ ise elinde 20 TL olan bir yatırımcı bununla 20 € alır. Bu 20
€ yu 20 dolara dönüştürüp 20 doları TLye dönüştürdüğünde elinde 40 TLsi olur
23
1$=2 TL
1$=1€ ise
Eğer
€
TL
€=0,25
<
<
$
TL
$=1
X
€
$
€=1
X
TL=1bunu dolara
TL=2
ise elinde TL olanlar
dönüştürecek,
$=1 dolar ile euro satın
alacak ve euro fonlarını tekrar TL’ye dönüştürecektir. (Üçgen soldan
sağa doğru dolaşılmıştır)
Örneğin göre TL ile € arasındaki denge kuru 1TL=0.5€ (veya 1€ =2TL) olması
gerekirken 1TL = 0.25€ ise elinde 20 TL olan bir yatırımcı bununla 10 dolar alır. Bu 10
doları 10 € ya dönüştürüp 10 € yu TLye dönüştürdüğünde elinde 40 TLsi olur
24
8
Döviz Piyasasında Spekülasyon
Döviz kurundaki olası bir olumsuz değişmenin
yol açtığı kayba döviz kuru riski; döviz kuru
riskinin, döviz kurunda beklenen bir değişmeden
kar elde etmek amacıyla, üstlenilmesine
spekülasyon denir.
Spekülasyon işlemi yapanlara spekülatör, döviz
kurunun
yükselmesini
bekleyen
iyimser
spekülatörlere
boğalar
(bulls);
düşmesini
bekleyen kötümser spekülatörlere ise ayılar
(bears) denir.
25
İstikrar Sağlayıcı/Bozucu Spekülasyon
Döviz kuru düştüğünde döviz satın alınmasına
veya döviz kuru yükseldiğinde döviz satılmasına
istikrar
sağlayıcı
spekülasyon (stabilizing
speculation) denir.
Döviz kuru düştüğünde döviz kurunun daha da
düşeceği beklentisiyle döviz satılmasına veya
kur yüksek iken döviz kurunun daha da
yükseleceği beklentisiyle döviz satın alınmasına
ise istikrar bozucu spekülasyon (destabilizing
speculation) adı verilir.
26
Döviz Spekülasyonu ve Döviz Arbitrajı
Arasındaki Fark
Spekülatörler, tüm kazançlarını döviz kurlarında
bekledikleri değişmelerden elde etmeye çalışırken;
arbitrajcılar,
dövizin
aynı
anda
değişik
piyasalardaki kur farklılıklarından kazanç elde
etmeye çalışırlar.
Spekülasyonda kur riski üstlenilirken; arbitrajcının
risk üstlenmesi konusu değildir.
27
9