psikofarmakoloji 1
advertisement
PSİKOFARMAKOLOJİ 1 Nöroanatomi ve Nörotransmitterler Doç. Dr. Şaziye Senem Başgül HKU, Psikoloji YL, 2017 Bahar www.gunescocuk.com Her davranış birçok sinir hücresinin etkinliğini gerektirir. Sinir sistemi nedir? Canlıların içsel ve dışsal çevresini algılamasına yol açan, bilgi elde eden ve elde edilen bilgiyi işleyen, vücut içerisinde sinir hücreleri ağı sayesinde sinyallerin farklı bölgelere iletimini sağlayan, organların, kasların aktivitelerini düzenleyen bir organ sistemidir SİNİR SİSTEMİNİN GÖREVİ • Çevreden duyusal bilginin alınması • Alınan bilginin işlenmesi • Uygun davranışsal tepkinin verilmesi UYARANDAN DAVRANIŞA • Uyarandan davranışa kadar geçen süreçte bilgi, sinir sisteminde birçok işlemden geçer . • Beyin kendisine gelen uyaranları sinir hücreleri arasındaki bağlantılar aracılığı ile düzenler ve motor tepki geliştirir. • Bu arada duyusal sistemler yeni uyaranları algılamaya hazır hale gelir. ALGI-DAVRANIŞ Sinir sistemi iki bölümden oluşur: 1. Merkezi sinir sistemi (santral) 2. Çevresel sinir sistemi (periferik) Sinir Sistemi Santral Periferik (Beyin, Omurilik, Beyincik) (Spinal S ve Kranial S) 1. Duyusal (gelen) 2. Motor (giden) a. Somatik (iskelet kasları) b. Otonom *Sempatik *Parasempatik SSS 1. Beyin (ensefalon) a. b. c. d. e. 1. Telensefalon Kortex, BG, Limbik Sistem Diensefalon Talamus Hypotalamus Mezensefalon Tegtum Tegmentum Metensefalon Serebellum Pons Myelensefalon MO Omurilik Beyin 4 loba ayrılır Serebral Korteks • En dışta görülen bölümdür • Akıl, bilinç, dil, düşünme yeteneği, akıl yürütme ve hayal etme • Dört Loba bölünür • Yüzeyindeki kıvrımlar gyrus Girintiler sulkus Serebral korteksin işlevleri • Duyusal bilginin, duygularla ilişkili olarak işlenmesi • Düşünme • İstemli davranış • Dil • Mantık yürütme • Algı • Bellek Frontal Lob Beynin ön kısmındadır Akıl yürütme, motor beceriler, yüksek seviyeli bilişsel yetenekler ve konuşma fonksiyonları ile ilişkilidir. Frontal lobun arka kısmında, santral sulkusa bitişik olarak uzanan motor korteks, beynin çeşitli loblarından gelen bilgiyi alır ve vücut hareketlerini düzenler Frontal lob • • • • • • • • Geleceği planlama, Akıl yürütme, problem çözme, Konuşma, Hareketin kontrolu, Dikkat, Soyut düşünme, yaratıcı düşünce, Karar verme KİŞİLİK Parietal Lob Beynin orta kısmında bulunur Basınç, dokunma ve ağrı gibi dokunsal duysal bilgiyi işlemler Somatosensory korteks bu lobda bulunur ve vücut duyularının işlenmesiyle ilgilidir. Parietal lob • Dokunma, basınç, ısı ile ilgili uyaranların algılanması, • Beden imajı, beden algısı, • Derinlik algısı • Ağrı Temporal Lob Beynin alt kısmındadır. Primer işitsel korteksin bulunduğu yerdir ve duyduğumuz seslerin ve dilin yorumlanmasında önemlidir. Hipokampüs temporal lobtadır. Hafıza için çok önemli bir bölgedir Oksipital Lob Beynin arka kısmındadır Görsel uyarıcı ve bilgiyi yorumlamayla ilişkilidir. Bu lobdaki Primer görsel korteks, göz retinasından gelen bilgiyi alır ve yorumlar. Bazal Ganglionlar Talamusu çevreleyen büyük bir çekirdek grubudur. Bu çekirdekler hareketin kontrolünde önemlidir. Midbraindeki kırmızı çekirdeğin ve substantia nigranın bazal gangliya ile bağlantıları vardır. Limbik Sistem Dört ana yapının birleşmesinden oluşur: Hipokampus, amigdala, mamiller cisimcik, singulat girus Bu yapılar limbik sistemle hipotalamus, talamus ve serebral korteks arasında bağlantı kurar. Hafıza ve öğrenmede Emosyonel yanıtların kontrolünde rol oynar hipokampüs limbik sistem merkezi Talamus: Duyusal bütünleştirme Motor bütünleştirme Beyin sapının yukarısında yer alır. Hareket ve duysal bilgiyi işlemler ve dağıtır Duysal bilgiyi alır ve sonra serebral kortekste ilgili yere gönderir. Aynı zamanda serebral korteks de diğer sistemlerden aldığı bilgiyi daha sonra talamusa yollar. Hipotalamus Talamusun altında bulunan, beyin tabanında uzanan, hipofiz bezinin yanında bir çekirdekler grubudur Beynin birçok bölgesiyle bağlantı halindedir ve açlığın kontrolü, susama, duygular, vücut sıcaklığının düzenlenmesi ve sirkadyen ritimden sorumludur Ayrıca, hipofiz bezinden salgılanan hormonlar aracılığıyla bir çok vücut fonksiyonu üzerinde kontrol sağlar Hypotalamusun işlevleri; • • • • • • • Beden ısısı düzenlenmesi Duygular Açlık Susuzluk Sirkadiyen ritm Hormonal süreçler Cinsel olgunlaşma Beyin Sapı Omuriliğin kafatası içine giren bu kısmı, beyin ile omuriliği bağlar Beynin en alt bölümüdür Medulla Oblongata, omuriliğin üst kısmında yer alır ve kalp atış hızı, kan basıncı, nefes alma ve otomatik gerçekleşen diğer hayati fonksiyonları kontrol eder. Pons, medullayı serebelluma bağlar ve vucüt hareketlerinin kordine edilmesine yardımcı olur Retiküler formasyon, medullada yer alan nöral şebekedir. Uyku ve dikkat gibi fonksiyonların kontrolüne yardım eder. Cerebellum Cerebellum • Temel işlevi hareket, dengenin sağlanması, postür ve kas tonusu ile ilgilidir. • Bellek işlevlerinde de önemli rolleri vardır. • Son yıllarda pek çok psikiyatrik bozuklukla da ilişkili olabileceği öne sürülmektedir. Cerebellum bozukluklarının belirtileri; • Dismetri, ataksi, dizartri, intensiyonel tremor, nistagmus ve vertigo Periferik Sinir Sistemi (PSS) Periferik sinir sistemi 43 çift sinirdir. (12 çifti kafa, 31 çift ise spinal sinirler). Periferik sinir sistemi iki kısım: 1 Afferent veya duysal kısım: İmpulsları duyu organlarından MSS’ye iletir. 2 Efferent veya motor kısım : İmpulsları MSS’den effektör organlara iletir. – a) motor efferent sinirler iskelet kaslarına giden sinirler – b) otonom efferentler sinirler Düz kaslara ve bez hücrelerine giden Kranial sinirler Kraniyal sinirler (kafa sinirleri) 12 çifttirler. OSS (1). sempatik sinir sistemi • kavga/uçuş/korku: egzersiz, heyecan ve acil durumlarda etkinleşir (2). parasempatik sinir sistemi • dinlen ve sindir: enerji tasarrufu ile ilgili SİNİR HÜCRESİ (NÖRON) • Kendisine gelen uyarıya hücre zarı üzerinde bulunan elektriksel potansiyel farkında hızlı değişiklik ile 'yanıt' verme özelliği nedeniyle “iletkendir” • Kendisine gelen bilgiyle, hücrenin davranış özelliğini değiştirebilir. Nöronlar soma, dentrit akson denilen üç ana kısımdan oluşur. NÖRON Nöronların Yapısı • • • • • Soma Dendrit Akson Terminal buton Myelin kılıf • Sinir sisteminin temel elemanı nöron’dur. • Bir nöron en az iki sinir lifi ile bir sinir hücresinden oluşur. Sinir hücresine mesaj getiren sinir lifine dentrit adı verilir. Bir sinir hücresine bağlı birden fazla dentrit bulunabilir. Böylece bir sinir hücresine, birden fazla sinyal gönderilebilir. • Başka bir hücreye mesajları ulaştıran sinir lifi ise, akson olarak adlandırılır. Nöronlar işlevlerine göre 3 sınıfta incelenirler: 1- Duyusal nöronlar; duyuların alınmasını sağlarlar. 2- Motor nöronlar; doku, organ ya da organ sistemlerinin işleyişinde değişiklikler oluştururlar. 3- İnternöronlar; duyu ve motor nöronlar arasında yer alırlar. Ketleme görevleri vardır (ÖR: sıcak ama bırakma). Nöronları destekleyen hücreler • Destekleyici hücreler: – Glia; nöronları çevreler ve tutar – Astrosit; besinlerin sağlanmasını kontrol eder, yalıtım sağlar – Fagosit; ölühücreleri temizler – Oligoentrosit-SSS (shwan hüc-PSS); myelin üretir • %80 lipid • %20 protein • Aksonlar, myelinle kaplıdır. • Ranvier boğumlarında myelin yoktur. Difüzyon • Moleküllerin içinde çözüldükleri ortama dağılmalarıdır. • Madde (elektrolit) Suda çözüldüğünde her parça zıt elektrik yüklü olarak 2 parçaya ayrılır. Katyon İyonu Anyon İyonu (+) (-) Çekme ve itme sırasındaki kuvvete ELEKTROSTATİK BASINÇ denir • Elektrostatik basınç ile iyonlar hareket ederler. • Hücre iç ve dış sıvısında farklı iyonlar bulunur. • İyonların oluşturdukları difüzyon ve elektrostatik basınç güçleri arasındaki denge • MEMBRAN POTANSİYELİ ni oluşturur. • Organik anyonlar: A – Membran anyona geçirgen değil Aracı Hareket etmez Sadece hücre içi sıvısında var • Cl – HD>Hİ • Na + HD>Hİ • K+ Hİ>HD K+, CI – ile dengelenir Na-K pompası ile Na+ HD dan Hİ ne itilir (çok enerji harcanır). İçeri itilen her 3Na için, 2 K dışarı çıkar. Amaç Hİ nde Na u daha düşük tutmaktır. Sürekli dışarı pompalanır. İyon Kanalları: • Özelleşmiş protein molekülleridir. • Aksiyon potansiyeli sırasında Hİ-HD arasında iyon geçişleri olur. • AP uyarılma eşiğine ulaştığında, Na kanalları açılır ve Hİ ne Na girer. • Bu arada K kanalları da açılır ama bekler. • AP en üst seviyeye ulaştığında Na kanalları bloke olur ve kapanır. Hİ ne daha fazla Na giremez. • Sonra K kanallarından K HD na çıkar. • En sonunda da Na-K pompası, dışarı sızan K mu içeri, içeri sızan Na mu dışarı yollar. • Böylece AP I ilerler. • Sonrasında da membran potansiyeli normale dönüp yeni bir döngüye hazır hale gelinir. • AP, hep aynı büyüklükte ve tek yönlü dür (YA HEP YA HİÇ YASASI). • Bilginin niteliğini ise ateşlenme hızı belirler. • Yani; Yüksek hızda ateşlenme daha hızlı kas kasılmasını sağlar. • Myelinli kılıflarda aksiyon potansiyeli Ranviyer boğumlarından sıçrayarak iletilir. • Myelin kılıfı boyunca ileti azalarak ilerler ve RB nda sıçrama yapar. RB nda ileti yeniden oluşur. • Aksiyon, myelinsiz kılıfta ilerler. • Sıçrayıcı iletim; – Daha az enerji – Daha hızlı ileti • Vücudun tüm hücreleri elektriksel yüklüdür ama sadece aksonlar aksiyon potansiyeli üretirler. Nöronlar arasındaki bağlantı noktaları; Sinapslar Uyaranların bir nörondan başka bir nörona geçişi sinaps adı verilen yapılar sayesinde gerçekleşir. Sinaps boşluğundan uyarıların (impuls) iletimi nörotransmitterler (aracı maddeler) veya mediatörler denilen maddeler sayesinde gerçekleşir. Nörotransmitterler iki sinir hücresi arasındaki bağlantıyı sağlayan kimyasal maddelerdir. Seratonin Dopamin Noradrenalin GABA Sinir sistemi, sinir hücrelerinden oluşmuştur. Sinir hücreleri, vücudun içinden ve dış çevreden gelen uyarıları merkezi sinir sistemine, merkezi sinir sisteminde oluşan yanıtları da organlara iletir. Nöron yapısı ve işleyişi • • • • • • • • • • • • • • • • Hücre içi ve dışı sıvı İyonlar Elektrostatik basınç Na/K pompası Aksiyon potansiyeli İyon kanalı Nöronlar arası iletişim Presnaptik/postsnaptik membran ve potansiyeller Snaptik aralık Reseptör aktivasyonu NT bağımlı iyon kanalı İyonotropik reseptör G proteini Nöronal entegrasyon NT ler Ach ve Ach kolin esteraz SİNAPS • Bir sinir hücresinde oluşan aksiyon potansiyeli, bir sonraki hücreye sinaps aracılığı ile aktarılır • Dentrit: Uyarıcı sinyallerin alındığı giriş bölgeleridir. • Akson: Dentritlere göre daha uzun ve uyarıları hücre gövdesinden alıp diğer hücrelere ileten çıkış bölgesidir. • Sinaps: Bir hücrenin dentriti ya da gövdesi ile diğer hücrenin aksonunun karşı karşıya geldiği kısımdaki boşluktur. 27.04.2017 58 AKSİYON POTANSİYELİ • Bir sinir hücresi uyarıldığında ortaya çıkan aksiyon potansiyeli, sinir hücresinin akson adı verilen yapısı boyunca sinaps son ucuna kadar iletilir Presinaptik uç • Aksiyon potansiyeli son uçtaki keseciklerde depolanmış nörotranmitterlerin sinaptik aralığa boşaltılmasını sağlar Nörotransmitter • Nörotransmitter adı verilen kimyasal bilgi aktarıcılar, reseptörler aracılığı ile sinaptik iyon akışında değişiklik oluşturarak bilgiyi elektrik akımına dönüştürürler. Yolaklar • Aynı türden nöronsmitter taşıyan nöronlar, birbirleriyle bağlantı kurarak, bilgi işlemede özelleşmiş ağlar kurarlar • Her bir nörotransmitter yolağı bazı beyin bölgeleri arasında bağlantı oluşturarak özgün işlevler gerçekleştirir Nöropeptidlerin özellikleri Tek başlarına etkili değildirler, nörotransmitterlerle birlikte yer alarak onların salınımını düzenlerler, birlikte salınabilirler. Geri alınmazlar, bir kez kullanılırlar. Nöropeptidlerin işlevleri Duyusal algıyı ve duyguları module eder. Ağrının algılanmasını sağlar. Stres tepkilerini düzenler. Beden ısısı, sirkadiyen ritmi, iştahı düzenler. DOPAMİN İşlevleri Haz ve ödül sistemi Pekiştirme Motivasyon, güdülenme Öğrenme Dikkat İşlem belleği Eylem seçiciliği Yenilik arayışı Motor beceri kazanma Yetersizliği Haz almada yetersizlik Motivasyon azlığı Apati Dikkatte azalma Bilişsel yavaşlama Fazlalığı Psikozun alevlenmesi Psikomotor aktivasyon Noradrenalin (NA) İşlevleri Farkındalık/ Uyanıklılık Enerji Dikkat, konsantrasyon Alarm sistemi Stres tepkileri Yetersizliği Letarji Uyanıklıkta azalma Dikkat azlığı Konsantrasyon ve anımsama sorunları Bilgi işlemede yavaşlama Çökkün duygudurum Psikomotor yavaşlama Halsizlik Fazlalığı Tremor Taşikardi Serotonin (5-HT) Olgunlaşma, akılcı davranış Ağrı algısı Uyku-uyanıklık Cinsel etkinlik Stres tepkileri Ön pitüiter hormonların düzenlenmesi İştah düzenlenmesi Beden ısısı düzenlenmesi Asetilkolin (ACh) Öğrenme Bellek Parasempatik sistem aktivasyonu Gamma-aminobutyric acid (GABA) Uyarının inhibisyonu
