Beynin Temelleri

Beynin Temelleri
Kitabın geri kalanının bir anlam ifade etmesi için beyinle ve beynin nasıl işlediğiyle ilgili bazı temel bilgilere ihtiyacınız var. Böylece, ileriki sayfalarda nöron gibi bir sözcük kullandığımda neden bahsettiğimi biliyor olursunuz.
Ve eğer unutursanız bu bölüme geri dönebilirsiniz.
BEYNİN TEMELLERİ 1: BEYNİN İÇİNDE NE VAR?
İnsan beyni yaklaşık 100 milyar sinir hücresi (nöron)
içerir. Her nöronun uzun, kuyruğa benzer bir parçası (akson) ve çok sayıda dalı (dendrit – Yunanca ağaç anlamına
gelen dendron sözcüğünden gelmektedir) vardır. Nöronlar, aksonları boyunca ve diğer nöronlarla aralarındaki
küçücük boşluklardan (sinaps) çok düşük elektrik akımları
geçirerek diğer nöronlara süper–hızlı mesajlar iletir.
dendrit
çekirdek
akson
bir başka
hücrenin aksonu
hücre gövdesi
sinaps
10
Nöronlar iletişimde bulunmasaydı, vücudunuz hiçbir
şey yapamazdı. Yaptığınız her şey –her düşünce, duygu,
hareket, aksırık, hatta tuvalete gitmek bile– nöronlar doğru mesajı çok hızlı bir şekilde, bu inanılmaz derecede karmaşık olan dal ağından ilettiğinde gerçekleşir.
Bir hareketi veya düşünceyi her tekrarlayışınızda ya
da bir anıyı her hatırlayışınızda aynı bağlantı ağı yeniden
harekete geçer ve bu her tekrarlandığında bağlantı ağı da
güçlenir. Bağlantılar ne kadar güçlüyse, o görevi o kadar iyi
yaparsınız. Tekrar etmek bu yüzden mükemmele ulaştırır.
Ama bu bağlantılar yeniden kullanılmadığı takdirde yok
olabilirler. İşte herhangi bir şeyi yapmayı böyle unuturuz;
bir olayı ya da ismi, bir matematik hesabını veya topa nasıl
mükemmel bir açıyla vurulabileceğini... Eğer bir şeyi yeniden öğrenmek istiyorsanız onunla ilgili bağlantıları yeniden kurmanız gerekir ve tabii yeniden tekrar etmeniz. Felç
geçirerek beyin hasarına uğrayan bir kişi, yürümeyi ya da
konuşmayı yeniden öğrenmek zorunda kalabilir. Tabii bu
durum, yürümeyi ya da konuşmayı kontrol eden nöron ve
dendritler felçten etkilendiyse geçerlidir.
Hepimizin farklı yetenekleri vardır. Bir piyanistle futbolcunun beyinlerinin farklı bölgelerinde, farklı sayıda
dendrit ve sinaps bulunur.
Bir bebek doğduğunda neredeyse tüm nöronları mevcuttur, ama çok az sayıda dendriti ve dolayısıyla onları
bağlayan çok az sayıda sinapsı vardır. Bu yüzden bebekler
fazla bir şey yapamaz, ama beyinleri çok hızlı gelişir. Bir
bebekte dendrit gelişiminin en hızlı olduğu dönem yaklaşık 8 aylık olduğu zamanlardır. Sonuçta, her nöronda
11
100.000’e yakın dendrit olabilir, bu da 100 trilyon bağlantı
demektir.
Beyin gri madde ve beyaz maddeden oluşur. Gri madde
çoğunlukla nöronlardan oluşur ve bunların çoğu kortekste (beynin dış kısmında, yalnızca 2 milimetre kalınlığındaki
buruşuk kısım) bulunur. Beyaz madde çoğunlukla korteksin altındadır ve nöronlar arasında mesaj taşıyan aksonlardan meydana gelir. Gri maddeye ‘akıllı öz’ adını verebiliriz. Ama yeterince iyi ve güçlü beyaz madde olmasaydı,
kendi başına fazla bir şey yapamazdı.
Beyninizde aynı zamanda glial hücreleri adı verilen beyin hücreleri de vardır. Bunlar mesaj taşıyamaz ya da size
bir şey yaptıramaz, ama nöronları destekleyip besler ve
kirliliğin atılmasına yardımcı olur.
BEYNİN TEMELLERİ 2: BAĞLANTI KURMAK
Bağlantılar kendi kendine ya da rastgele oluşmaz. Bağlantılar bir şey yaptığımızda gelişir. Bir bebek ne zaman
bir eşyaya odaklanmaya çalışsa beynin görmeyle ilgili
kısmındaki bağlantılar çoğalıp güçlenir. Ve gördüğümüzü
anlamamıza yarayan kısmındaki... Ve gördüğümüzü hatırlamamıza yarayan kısmındaki…
*****
12
Örneğin, fareler labirenti öğrenmek için orada birkaç gün
geçirdikten sonra bilim insanları, onların beyinlerine bakıp dendrit
artışını görebilirler.
2
Bilim insanlarının, beynin gelişiminde kritik dönemler
olduğunu ve doğru zamanda doğru tekrarlar yapılmazsa
beynin sonraki süreçte bazı becerileri öğrenemeyebilecek
oluşunu ortaya çıkardıklarını bilmek bana hem çok ilginç
hem de biraz korkutucu gelmiştir. Bu yüzden, yabancı bir
dili yaklaşık 7 yaşından önce öğrenmezseniz o dilde konuşmayı yine de öğrenebilirsiniz, ama muhtemelen yanlış
bir aksanla konuşursunuz; çünkü beynin aksanları ayırt
edebildiği dönemi geçmiş olacaksınızdır. Yine bu nedenledir ki, eğer bir bebek yaklaşık 8 aylıkken gözlerini düzgün
bir şekilde kullanma fırsatı bulamazsa, görüşü sonraki dönemde asla düzgün gelişemeyecektir.3 Neyse ki çoğu beceri böyle değildir; erken öğrenme dönemini kaçırsak bile
çoğu beceri sonradan öğrenilebilir.
Beyin hücrelerinizi ve bağlantılarını ağaca benzetirseniz, neler olup bittiğini gözünüzde canlandırmanız daha
kolay olur. Yalnızca birkaç dalı olan basit bir ağaçla başladığınızı varsayın; onu sulayıp beslerseniz, çok daha fazla
dalı çıkacaktır. Herhangi bir şey yaptığınızda ya da tekrar
yaparken olanlar da buna benzer; o iş için görevli olan beyin hücreleri gelişir. Ve bu da daha fazla sayıda ya da bir
başka deyişle, daha güçlü dallar çıkmasını sağlar.
13
BEYNİN TEMELLERİ 3: BEYNİN BÖLGELERİ
Her insan özgün bir birey olsa da, beyinlerimizde aynı
alanlar ve bölgeler vardır. Bunlar aşağı yukarı aynı şekilde
işler (tabii her beyne çok çok yakından baktığınızda bazı
harika farklılıklar olduğunu görürsünüz).
Beynin farklı bölümleri yaptığımız farklı hareketleri
kontrol eder, ancak bu ayrımı yapmak kolay değildir. Farklı
hafıza ve hareket çeşitleri vardır. Hafızanız ya da belli bir
hareketi ne kadar iyi yaptığınız beyninizdeki tüm parçaların ne kadar iyi birleştiğine ve onları birbirine bağlayan dalların ya da yolların ne kadar güçlü olduğuna bağlıdır. Bunu
anlamanın bir yolu da piyano çalmayı düşünmektir. Piyano çalmak için piyanoyu nasıl çalacağınızla ilgili hafızanızı;
belli bir müzik parçasındaki notalarla vücudunuzun birden
çok kısmını aynı anda hareket ettirme yeteneğiniz için yine
hafızanızı; beyninizin görme duyunuzu kontrol eden kısımlarını ve beyninizin özellikle parmaklarınızı kontrol eden
kısımlarını kullanmanız gerekir. Piyano çalmak beyninizin
farklı bölümlerinin birlikte çalışmasını gerektirir.
İşte, ileriki sayfalarda kimi zaman (aslında çoğu kez!)
beynin frontal korteks adı verilen bir bölümünden bahsederek bunun ‘mantık, karar verme, karmaşık düşünme’yi
kontrol eden bölüm olduğunu belirteceğim. Aslında durum
bundan çok daha karmaşıktır, çünkü beynin birçok bölümü
aynı anda çalışıyor olacaktır. Ve tüm bu parçaların birlikte
nasıl çalıştığıyla ilgili bilim insanlarının hâlâ bilmediği çok
şey var.
Ancak, beynin belirli bölümlerinin özellikle belirli hareketler için önemli olduğunu söyleyebiliriz.
14
Bir sonraki resim, beynin temel bölümleriyle kontrol ettikleri temel şeyleri göstermektedir. Beyninizin iki yarısı
vardır ve her biri diğerine çok benzer, hatta özdeş bazı
bölümleri vardır. Birbirleriyle bağlantılıdırlar ve çoğu hareket için her iki yarıyı da farklı şekillerde kullanırsınız.
Beyninizin sol yarısı vücudunuzun sağ tarafındaki, sağ yarısı
ise vücudunuzun sol tarafındaki şeyleri kontrol eder.
sol
sağ
15
BEYİN
korteks (gri madde)
frontal korteks ve
prefrontal
korteks
deri
kafatası
beyaz
madde
amigdala
hipokampus
serebellum
omurilik
16