ilaçların etki mekanizmaları

İLAÇLARIN ETKİ
MEKANİZMALARI
Doç. Dr. E. Pelin KELİCEN
http://yunus.hacettepe.edu.tr/~pkelicen
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 İlaçların etki mekanizmaları
sistem, organ, doku, hücre ve subselüler
yapı düzeylerinde incelenebilirler.
 Moleküler biyoloji yöntemlerinin
gelişmesi ile birlikte etki
mekanizmalarına ait bilgilerin derinliği
giderek artmaktadır.
2
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 İlacın




Vücut fonksiyonlarında ve patolojik
olaylarda yaptığı,
Organizmanın dışardan incelenmesi
sırasında bile gözlenebilen veya
Hastaca duyumsanabilen
MAKRO düzeyindeki değişikliklere
TESİR (“effect”) denilir.
3
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 Tesirin oluşmasına yol açan,
 Onun altına yatan,
 ELEMENTER değişikliklere
 ETKİ (eylem, “action”) denilir.
4
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 Örneğin; ilacın yaptığı

Kan P düşmesi, buna bağlı baş dönmesi,
kesiklik TESİR,

Damarları genişletmesi (vasodilatasyon)
veya KD azalması ETKİ’dir.
5
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 YAN TESİR

İlacın istenmeyen tesirleridir.
6
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 *İlaçların etkileri ve etki mekanizmaları
in vitro veya in vivo olarak incelenir.
 *Organ düzeyinde ilaçların etkisi in vivo ve in vitro
deneylerde farklı bulunabilir (Fizyolojik sinirsel ve/veya
hümoral düzenleme mekanizmalarının etkisi).

Ör:NE-kalp üzerindeki etkileri, α-blokörler
 *İki ilacın etki mekanizmasının aynı olması onların her
zaman aynı etki kalıbını oluşturmalarını gerektirmez
(Dağılım kalıplarının farklılığı).

Ör:SSS’e geçebilme
7
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 1) İlacın fiziksel/kimyasal nonspesifik özelliğine bağlı etki,
 2) Reseptörlerin aktivasyonu/inhibisyonu,
 3) Enzimlerin aktivasyonu/inhibisyonu,
 4) İlacın antimetabolit olması,
 5) Transmembranal aktif transport sistemlerinin aktivasyonu/inhibisyonu,
 6) İyon kanallarını açıcı/kapatıcı etki,
 7) İkame (yerine koyma),
 8) Bağlı/inaktif maddeyi açığa çıkarmasına (salıvermesine) bağlı etki,
 9) Şelasyon yapmasına bağlı etki.
8
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 1) İlacın fiziksel/kimyasal nonspesifik özelliğine bağlı etki:


Farmakolojik etki ilacın fiziksel/kimyasal nonspesifik
özelliğine bağlı olabilir,
Örn;
 HALOTAN vb lipofilik gaz/uçucu sıvı niteliğindeki
genel anestezikler nöronları,


Lipid nöron membranında aşırı toplanarak membran
akışkanlığını bozmalarıyla,
Lateral basınçla Na+ kanallarının açılmasını engellemesiyle
deprese ederler.
9
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 1) İlacın fiziksel/kimyasal nonspesifik özelliğine
bağlı etki:
 Örn;
 MgSO4 - pürgatif etki,
 Antiasitler -HCl ile reaksiyon
10
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 2) Reseptörlerin aktivasyonu/inhibisyonu,

Etki, hücrelerde nöromediyetörlerin, hormonların vd endojen etkin
maddelerin doğal olarak etkilediği reseptörlerin ilaç tarafından
aktivasyonu/inhibisyonu (antagonize edilmesi) sonucu oluşabilir.


AGONİST Pek çok endojen etkin madde, hedef hücrelerde
sitoplazma membranı üzerinde yerleşmiş kendilerine özgü
reseptörleri aktive ederek hücresel etkilerini oluşturur. Bu
şekilde etki yapan maddelere agonist denir
ANTAGONİST Bazı maddeler/ ilaçlar;



Reseptörle kombine olur, ancak
Reseptörü aktive etmezler,
Reseptörü bloke ederek doğal maddelerin ve ilaçların
(agonistlerin) reseptörü etkilemesini engelleyerek onların
etkilerini azaltırlar/ortadan kaldırırlar.
11
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 Reseptörler hücrenin yüzeyinde, stoplazma içinde veya
nükleus içinde yerleşmişlerdir.
 Reseptör aktivasyonu, reseptörle kenetli ikincil ulakları ve
transmembranal transdükleme sistemini oluştururlar.
12
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 Hücre yüzeyine yerleşmiş olan reseptörler,



Suda çözünen ve yeterli derecede lipofilik olmadığı için hücre içine
basit difüzyonla giremeyen maddelerin spesifik olarak etkiledikleri
reseptörlerdir.
Özel enzimler, iyon kanalları veya aktif transport sistemleri gibi
efektör makromoleküller ile kenetlenebilirler.
Agonist reseptör etkileşmesi sonucu oluşan sinyal, transdüksiyona
uğrar ve bu esnada amplifiye edilir.
G proteini aracılığı ile
Enzim aktivasyonu (Ör:adenilat siklaz)
İkincil ulaklar (Ör:sAMP)
13
Agonist-Res
G prot
PLC
Fosfatidilinozitol-4,5-bifosfat
ER’den Ca++ salıverilmesi
DAG/IP3
PKC
Ca++-kalmodulin kompleksi
Protein fosforilasyonu
HÜCRE CEVABI
14
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 Hücre yüzeyine yerleşmiş olan reseptörlerin
membranda kenetlendikleri iyon kanalları Na+,
Ca++, Cl- ve K+ kanallarıdır.

Ör: Benzodiazepin res.-GABA res.-Cl- kanalı
kompleksi
 *Steroid hormonlara özgü reseptörler kısmen
sitoplazma içinde bulunurlar.
 *Bazı ilaçlar reseptör altı düzeyde etki
gösterirler ve reseptörü aktive eden ilaçların
oluşturduğu cevabı taklit ederler.

Ör: Papaverine-sAMP düzeyini yükselterek
15
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 3)

Enzimlerin aktivasyonu/inhibisyonu,
İlaçlar, vücutta çeşitli yapılarda belirli fizyolojik
fonksiyonların veya patolojik olayların oluşmasına
aracılık eden enzimleri inhibe/aktive ederek bu
fonksiyonların veya olayların değişmesi sonucu etki
oluşturabilir.
16
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI

Örn; Aspirin COX enzimlerini inhibe
eder,inflamasyonun inhibisyonu,
mide lezyonu, ülseri,

Örn; Neostigmin, Fizostigmin Asetil
Kolin Esteraz inhibitörleri; kavşakta
Ach birikir, aşırım kuvvetlenir,

Antikolinesterazlar,
MAO inhibitörleri,
ADE İ’leri


17
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
18
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
19
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 4) İlaç antimetabolit olması nedeniyle etki oluşturabilir.

Antimetabolitler doğal metabolitlere olan yakın
benzerlikleri nedeniyle enzimlerle etkileşirler,
ancak, antimetabolitlerin substrat yerine enzimin
aktif noktasına bağlanması, enzimi fonksiyon dışı
bırakır,

Koenzimler ve enzim substratları = metabolit

Varfarin (K vitamini antimetaboliti); pıhtılaşma faktörlerinin
sentezini bozarlar,

Metotreksat (folik asit antimetaboliti); DNA sentezi
bozulur,
Sülfonamidler (PABA antimetaboliti)

20
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 5) İlaçlar transmembranal aktif transport sistemlerinin
inhibisyonu veya aktivasyonu sonucu etki
oluşturabilirler.
 Dijital
glikozitleri,
 Proton pompası inhibitörleri (Omeprazol).
21
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 6) İlaçlar eksitabl hücrelerde
transmembranal iyon kanallarını açmak veya kapamak
suretiyle hücreleri etkileyebilirler.




Lokal anestezikler,
Bazı antiaritmikler ve
Bazı toksinler,
Kalsiyum kanal blokörleri
22
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 7) İkame (yerine koyma) esasına dayanan ilaç etki
mekanizması.




N-asetil sistein,
Vitaminler,
Postmenapozal estrojen,
Parkinson’da dopamin prokürsörü L-DOPA.
23
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 8) Farmakolojik etki, ilacın vücutta normalde
inaktif/ bağlı durumda bulunan bir maddeyi açığa
çıkarmasına (salıvermesine) ve aktif hale getirmesine
ya da bunun engellenmesine bağlı olabilir.



Efedrin,
Amfetamin,
Kromolin
24
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 9.Farmakolojik etki ilacın şelasyon yapmasına bağlı olabilir.

Zehirlenmelerde antidot olarak kullanılan ilaçlar
disodyum EDTA- Kurşun,
 Dimerkaprol- Civa, Bizmut, Arsenik.
 Kalsiyum
25
İLAÇLARIN ETKİ MEKANİZMALARI
 Kaynaklar:

Prof. Dr. S. Oğuz Kayaalp, Rasyonel Tedavi
Yönünden Tıbbi Farmakoloji, 10. Baskı, Hacettepe
Taş, 2002.

Bertram G. Katzung, Basic&Clinical Pharmacology,
7th edition, Appleton&Lange, 1998.
26