İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ KONU: MAASTRİCHT

İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ
KONU: MAASTRİCHT KRİTERLERİ: TÜRKİYE VE AB ÜLKELERİNİN
KARŞILAŞTIRILMASI
AVRUPA BİRLİGİ MALİ İLİŞKİLER
YRD.DOC.DR. ÖZGÜR EMRE KOÇ
MALİYE 4
1
İÇİNDEKİLER
1. GİRİŞ.................................................................................................................................................3
2. MAASRİCHT KRİTERLERİ DOĞRULTUSUNDA TÜRKİYE’DE MALİ DİSİPLİN ve
MALİ DİSİPLİNİN SAĞLANMASINDA UYGULANAN KURALLAR...................................3
2.1. Mali Disiplin Tanımı ve Önemi.....................................................................................................3
2.2. Mali Kural Tanımı ve Önemi........................................................................................................4
2.3. Maasricht Kriterleri Çerçevesinde Türkiye’deki Mali Kuralın Değerlendirilmesi.................4
3. MAASTRİCHT ANTLAŞMASI....................................................................................................5
4. MAASTRİCHT KRİTERLERİ.....................................................................................................5
4.1. Maastricht Yakınlaşma Kriterleri ve Türkiye............................................................................6
5. MAASTRİCHT EKONOMİK KRİTERİ......................................................................................6
5.1. FİYAT İSTİKRARI KRİTERİ(ENFLASYON)......................................................................................6
5.2. FAİZ ORANI KRİTERİ..................................................................................................................7
5.3. MALİ DURUM KRİTERİ..............................................................................................................8
5.4. DÖVİZ KURU KRİTERİ...............................................................................................................10
6. MALİ KURALLAR ÇERÇEVESİNDE MALİ DİSİPLİNİN SAĞLANMASI AÇISINDAN
AB – ABD YAKLAŞIMLARININ KARŞILAŞTIRMASI............................................................10
7. SONUÇ..............................................................................................................................................11
KAYNAKÇA........................................................................................................................................13
2
1. GİRİŞ
Günümüzde ekonomik bütünleşme hareketlerini en ileri seviyeye taşıyan kuşkusuz Avrupa
Birliği’dir (AB). Özellikle doksanlı yıllarda yaşanan yoğun bütünleşme çabaları, 1999’da nihayete
erdirilmiş ve en ileri aşama olan parasal birlik sağlanmıştır. Kısa bir zaman diliminde gerçekleştirilen
ekonomik bütünleşme, AB’nin uluslararası bir ekonomik güç haline gelmesini sağlamıştır.
Ülkelerde ekonomik istikrarsızlıkların giderilmesi ve mali disiplinin sağlanması için mali kurallar
uygulanmaktadır. Gelişmekte olan bir ülkede mali disiplinin olmayışı özellikle uluslararası sermaye
yatırımlarının ülkeye girişini zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla da bu durum, ekonomik büyüme üzerinde
olumsuz etkiler yaratmaktadır. 21. yy’dan itibaren birçok gelişmiş ülke, bütçe açıklarını azaltmak, mali
disiplini ve mali istikrarı sağlamak için çeşitli mali kuralları uygulamaya koymaktadır. Mali kuralların
uygulamaya konulmasının nedeni, büyük boyutlara ulaşan bütçe açıkları ve artan borç stokunun
GSYH içindeki payıdır. Mali kuralların en önemli görevi, mali disiplini sağlayıp sürdürülebilir bir mali
politika izleyerek makroekonomik istikrarı ve büyümeyi sağlamaktır.Bu çalışmada öncelikle mali
disiplin ve mali kuralın tanımlamaları yapılacak ve önemleri belirtilecektir. Ardından mali disiplinmali kural ilişkisi anlatılacak ve dünya literatüründeki mali kural uygulamaları hakkında bilgiler
verilecektir. Daha sonra Türkiye’deki mali kural uygulamaları anlatılıp,Maastricht kriterleri
çerçevesinde mali kuralın Türkiye’deki değerlendirmesi yapılıp, uygulanan mali kuralın başarısının
ülkedeki makro ekonomik göstergelere nasıl yansıdığı üzerinde durularak çalışma tamamlanacaktır.
AB’nin başarılı sayılabilecek bir bütünleşme sürecini sağlaması, ülkeler için AB’nin önemini
arttırmıştır. Nitekim AB, altı genişleme süreci yaşayarak 27 ülkeli dev bir blok haline gelmiştir. Birliğe
üyelik başvurusunda bulunan ülkeler, yabancı sermaye çekimini teşvik etmek, geniş piyasalara
ulaşmak, rekabet güçlerini arttırmak ve teknolojiye erişim sağlayabilmek için birlik içerisinde yer
almak istemişlerdir.
Türkiye’nin Avrupa Birliği ile ilişkileri 31 Temmuz 1959 yılında, Avrupa Ekonomik Topluluğuna
başvurusu ile başlamış, 12 Eylül 1963’de imzalanan Ankara Anlaşması ile bu ilişkinin kapsamı
düzenlenmiştir. 1982 yılında AB’nin Türkiye ile ilişkilerini dondurma kararı alması ile aksayan
entegrasyon süreci, 1987 yılında Türkiye’nin üyelik müracaatı ile yeniden başlamıştır. 1999 yılı Aralık
ayında Helsinki’de gerçekleştirilen Zirve Toplantısın- da Türkiye’ye adaylık statüsü tanınmıştır. AB
tarafından, AB bölgesel blokuna dahil olmak isteyen ülkelerin ge- rek ekonomik gerek siyasi ideoloji
olarak AB’nin halihazırdaki üye ülkeleri ile benzer ideolojik yapıya sahip ol- maları beklenmektedir.
Bu doğrultuda siyasi ve ekonomik olarak bazı kriterler belirlenerek, adaylık statüsü verilmiş ülkelerin
bu kriterlere göre değerlendirilmesi yapılmaktadır. Bu kriterlerin bazıları AB’ye tam üye olabilmek
için yerine getirilmesi gereken kriterler iken, bazıları üye olduktan sonra Ekonomik Parasal Birlik
Alanına dahil olabilmek için gereken kriterlerdir. (Akçay, 2008:11).
2. MAASRİCHT KRİTERLERİ DOĞRULTUSUNDA TÜRKİYE’DE MALİ DİSİPLİN ve
MALİ DİSİPLİNİN SAĞLANMASINDA UYGULANAN KURALLAR
2.1. Mali Disiplin Tanımı ve Önemi
3
Bir ülke ekonomisinde istikrarın var olabilmesi için öncelikle mali disiplinin mevcut olması
gerekir. Mali disiplin, kamu gelirleri ve giderleri arasındaki mali denge için uzun vadeli olarak bütçe
disiplininin sağlanması için borç ödeme kapasitesini aşan borçlanmadan enflasyona, dış açığa, rekabet
gücü kaybına ve eksik istihdama neden olabilecek uygulamalardan kaçınılması şeklinde tanımlan
maktadır (Hemming, 2003:2).
Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde kamu borçlarında çok hızlı yükselmeler meydana
gelmektedir. Bu artışla paralel bir şekilde borçların GSYH’ya oranı da hızla yükselmektedir. Artan
sürdürülemez borç yükleri ülke ekonomilerinde mali disiplinin gündeme gelmesini sağlamıştır.
Ekonominin istikrara kavuşması için öncelikle mali disiplinin olması gerekir.Mali disiplin için ise
bilinçli harcamaların yapılması gerekir (Aktan, 2002:460).
Ayrıca bir ülkede mali disiplin sağlanırsa maliye politikası araçları daha etkin kullanılır.Kullanılan
bu araçlarla maliye politikasının amaçlarından kaynak dağılımının etkinliği, ödemeler bilançosu
dengesi, ekonomik istikrar, iktisadi büyüme ve kalkınma sağlanmış olur. Bu amaçların gerçekleşmesi
için mali disiplinin sağlanması büyük önem taşımaktadır.
2.2. Mali Kural Tanımı ve Önemi
Mali kural, ekonomideki temel mali değişkenler üzerine konulan sayısal kriterler şeklinde
tanımlanmaktadır. Daha geniş bir şekilde mali kural, kamu bütçe açığı, borçlanma, borç veya temel
bileşenleri gibi mali göstergeler üzerine getirilen miktarsal bir seviye veya oran şeklindeki sınırlamalar
olarak tanımlanmaktadır (Kopits ve Symansky,1998:2).
2.3. Maasricht Kriterleri Çerçevesinde Türkiye’deki Mali Kuralın Değerlendirilmesi
Maastricht Antlaşması 1 Kasım 1993 tarihinde kabul edilmiş ve bu antlaşma ile, Avrupa Birliği
ile ekonomik birliğin hangi politikalarla uygulanacağı belirlenmiştir. Maastricht Antlaşması, ekonomik
faaliyetlerin istikrarlı bir şekilde yürütülmesini öngörmektedir. Maasricht kriterleri ile ülkeler arasında
eko AB üyesi ülkelerde Maastricht kriterleri çerçevesinde maliye politikalarının uygulanmasına ilişkin
sınırlandırmalar bulunmaktadır. Maastricht kriterlerine uyum açısından ortaya konan bu sınırlamalar
Türkiye açısından henüz resmen bağlayıcı bir mali kural olarak adlandırılmamakla birlikte, özünde,
Türkiye için de bağlayıcı bir mali kural işlevi görmektedir.Maastricht kriterleri temel olarak enflasyon
oranı, bütçe açığı, faiz oranı, kamu borçları ve döviz kurları kurallarından oluşmaktadır. (Işık ve Meriç,
2009:1595).
Kamu açığı ve kamu borcu ile ilgili uygulamalar mali disiplinle ilgilidir. Enflasyon, döviz kuru
ve faiz oranı fiyat istikrarını sağlamaktadır.Dolayısıyla Maastricht kriterleri olarak belirlenen mali
disiplini sağlamaya yönelik kurallar; Bütçe açığı/ GSYH’ya oranı en fazla %3 olması gerekir Borç
Stoku/ GSYH’ya oranının en fazla %60 olması gerekir şeklindedir (Dilekli ve Yeşilkaya, 2002:2-3).
Tam bu noktada, Türkiye’deki 2002–2012 genişleme döneminde, Bütçe açığının (Kamu Açığının)
GSYH’ya oranı ve Borç Stokunun GSYH’ya oranının Maastricht kriterleri doğrultusunda olması
beklenmektedir. Bu çalışmada söz konusu rakamların hedeflenen mali kurallar çerçevesinde beklentiyi
karşılayıp karşılamadığı ele alınmaktadır. Bu amaç için öncelikle bütçe açığının GSYH’ya oranı ve
daha sonra da Borç Stokunun GSYH’ya oranı grafikleri yardımıyla Maastricht kriterlerini sağlayıp
4
sağlamadığı incelenecektir. Kriterler sağlanırsa ekonomide mali disiplinin sağlandığını ve etkin mali
kuralın uygulandığını söyleyebiliriz. nomik, sosyal ve siyasi birlik sağlanması amaçlanmıştır.
3. MAASTRİCHT ANTLAŞMASI
 Avrupa Birliği Antlaşması olarak da adlandırılır.
 7 Şubat 1992’de Hollanda’nın Maastricht kentinde imzalandı.
 1 Kasım 1993’de yürürlüğe girdi.
 200 madde, 17 ek protokol ve 33 ekten oluşmuştur.
 Maastricht Antlaşması, Avrupa Birliği’nin gelecekte alacağı şeklin zeminini oluşturmaktadır.
 Antlaşmaya göre Avrupa Birliği üç sütun üzerine oturmaktadır.
 Bunlardan birincisi, ulus üstü nitelikteki Topluluklar sütunudur.
 İkinci sütunu Ortak Dış Politika ve Güvenlik Politikası,
 Üçüncü sütun ise Adalet ve İçişlerinde İşbirliği’dir.
Maastricht Antlaşmasına göre Avrupa Birliği;
 Tek kurumsal çerçeveye sahiptir.
 Uluslararası hukuk süjeliği yoktur.
 Antlaşma imzalama gibi bağlayıcı taahhütler altına girememektedir.
 Ekonomik ve siyasal bütünleşme çerçevesinde, ekonomik ve parasal birlik hedefini
öngörmüştür.
4. MAASTRİCHT KRİTERLERİ
Avrupa Birliğinin ekonomik vizyonunun anlaşılmasında önemli bir belge olan Maastricht Kriterleri
fiyat istikrarını ve bütçe disiplinini ön plana çıkaran beş maddelik bir belgedir. Maastricht Kriterlerinin
kabul edildiği anlaşmanın metninde her ne kadar serbest piyasa ekonomisinin tesisi ve korunmasına
yönelik çok sayıda ibare varsa da, kriterler böyle birekonominin gereklerine özellikle vurgu yapmamaktadır. Esas vurgu fiyat istikrarı ve bütçe disiplinine verilmiştir (İnan, 2005:85).
9-10 Aralık 1991 tarihinde kabul edilmiş beş tane kriterdir.
 Toplulukta en düşük enflasyona sahip (en iyi performans gösteren) üç ülkenin yıllık enflasyon
oranları ortalaması ile ilgili üye ülke enflasyon oranı arasındaki fark 1,5 puanı geçmemelidir.
 Üye ülke devlet borçlarının GSYİH’sına oranı yüzde 60’ı geçmemelidir.
5
 Üye ülke bütçe açığının GSYİH’sına oranı yüzde 3’ü geçmemelidir.
 Herhangi bir üye ülkede uygulanan uzun vadeli faiz oranları 12 aylık dönem itibariyle, fiyat
istikrarı alanında en iyi performans gösteren 3 ülkenin faiz oranını 2 puandan fazla
aşmayacaktır.
 Son 2 yıl itibariyle üye ülke parası diğer bir üye ülke parası karşısında devalüe edilmiş
olmamalıdır. (İnan, 2005:74).
4.1. Maastricht Yakınlaşma Kriterleri ve Türkiye
AB’nin, ülke ekonomilerini değerlendirirken dikkate aldığı ikinci gruptaki ekonomik kriterler olan
Maastricht kriterleri (yakınlaşma kriterleri), AB’nin hali hazırdaki üye ülkelerinin EPB alanına katılımı
aşamasında dikkate alınmakta ve fiyat istikrarı kriteri, döviz kuru kriteri, faiz kriteri ve devletin mali
durumunu gösteren kriterden (kamu borcu ve bütçe kriterleri) oluşmaktadır. Bu kriterlerden fiyat
istikrarı, döviz kuru ve faiz kriterleri parasal kriterler, diğer kriterler ise mali kriterler başlığı altında
toplanmaktadır.
AB üyesi ülkelerin EPB alanına dahil olabilmeleri için gerekli koşulları yerine getirmelerine ilişkin
değerlendirme ve EPB alanında yer alan ülkelerin de bu kriterleri sürdürmede gösterdikleri başarının
analizi, Avrupa Topluluğu Kurucu Antlaşması’nın (ATKA) 122(2). maddesi uyarınca Avrupa
Komisyonu ve Avrupa Merkez Bankası6 tarafından hazırlanan raporlar uyarınca yapılmaktadır. Bu
maddeye göre, “Avrupa Komisyonu ve Avrupa Merkez Bankası’nın, Konsey’e üye devletlerin 121(1).
maddesindeki koşulları yerine getirmede gösterdikleri ilerlemeyi değerlendirmek amacıyla en az iki
yılda bir veya derogasyon almış bir ülkenin talebi üzerine rapor hazırlaması gerekmektedir”.
Hazırlanan bu rapor, “Yakınlaşma Raporu (Convergence Raporu)” başlığını taşımaktadır. Türkiye
ekonomisininMaastriht kriterleri bağlamında değerlendirilmesi, EPB alanın oluşturulmasında baz
teşkil eden 1998 Yakınlaşma Raporundan itibaren bugüne kadar hazırlanan Yakınlaşma Raporlarının
yılları ve bu yıllara ait veriler dikkate alınarak yapılacaktır (Akçay, 2008:23).
5. MAASTRİCHT EKONOMİK KRİTERİ
1.
2.
3.
4.
Fiyat istikrarı,
Faiz oranı,
Devletin mali durumu (bütçe ve borç kriteri),
Döviz kuru kriteri, olmak üzere dört kriterden oluşmaktadır. Bu kriterlerin üçü (enflasyon, faiz,
döviz kuru kriterleri) parasal disiplini, diğer kriter (devletin mali durumu) mali disiplini
sağlamaya yöneliktir. Bukriterlerin belirlenmesinde, büyük ölçüde “Almanya etkili olmuştur.
Örneğin,‘aşırı açık prosedürü’ Almanya tarafından sunulan bir görüştür.”(Baldwin veWyplotz,
2005:8).
5.1. FİYAT İSTİKRARI KRİTERİ(ENFLASYON)
Fiyat istikrarı kriteri, bir üye ülkenin, sürdürülebilir fiyat istikrarına sahip olması ve inceleme
öncesindeki bir yıllık dönemde, en iyi performans gösteren üç üye ülkenin yıllık enflasyon
ortalamalarının %1,5’ini aşmayan bir enflasyon oranına sahip olması demektir.
6
 2008 yılında yüksek seyreden enflasyonun, 2009 yılında Euro Bölgesi’nde neredeyse sıfıra
indiği görülmektedir. Küresel kriz ile birlikte iç talep azalması buna en büyük etken olmuştur.
2008
2009
2010
2011
2012
ALMANYA
2.8
0.2
1.2
2.5
2.1
FRANSA
3.2
0.1
1.7
2.3
2.2
İTALYA
3.5
0.8
1,6
2.9
3.3
İSPANYA
4.1
-0.2
2.0
2.4
3.1
EURO
BÖLGESİ
3.3
0.3
1.6
2.7
2.5
TÜRKİYE
10.4
6.3
8.6
6.5
9.0
ÜLKE
Kaynak: Eurostat HICP- inflation rate %
 Türkiye ekonomisi uzun yıllardan beri yüksek enflasyon sıkıntısı yaşamaktadır. Siyasi iktidarlar,
bütçe açıklarını kapatmak için sürekli karşılıksız para bastırmış ve sonucunda da sürekli yüksek
enflasyon yaratmışlardır. T.C. Merkez Bankası’nın giderek bağımsızlaşması sonucu bu sorun
giderek azalmıştır fakat Maastricht Kriterleri açısından değerlendirdiğimizde Türkiye hala %2
bandının çok yükseğindedir.
5.2. FAİZ ORANI KRİTERİ
AB üyelerinin EPB’ye dahil olabilmek için değerlendirilen bir kriter de uzun vadeli faiz oranıdır. Faiz
kriteri “üye ülkelerde nominal yakınlaşmanın sağlamlığı ve döviz kuru istikrarının, uzun vadeli faiz
oranına ilişkin referans değere göre değerlendirilmesi gerekli görülmektedir.
UZUN DÖNEM FAİZ ORANLARI
2008
2009
2010
2011
2012
ALMANYA
4.0
3.2
2.7
2.6
1.5
FRANSA
4.2
3.7
3.1
3.3
2.5
İTALYA
4.7
4.3
4.0
5.4
5.4
ÜLKE
7
İSPANYA
4.4
4.0
4.3
5.4
5.8
EURO BÖLGESİ
4.3
3.8
3.6
4.4
4.0
TÜRKİYE
18.9
12.9
9.6
*
7.5
Kaynak: Eurostat
Türkiye’de enflasyon oranında olduğu gibi uzun dönem faiz oranlarında da, Euro Bölgesi ülkelerinin
çok uzağındadır. Çok yüksek faizlerden bugün ancak %7.5 seviyelerine inilmiştir. Dünya ekonomi
piyasalarında %6’lık bant, kritik eşik olarak görülmektedir.
5.3. MALİ DURUM KRİTERİ
Mali durum kriterleri iki alt başlıkta incelenmektedir. Bunlar kamu borcu ve bütçe açığıdır.
KAMU BORCU
ÜLKE
2008
2009
2010
2011
2012
ALMANYA
66.7
74.4
83
81.2
82.2
FRANSA
68.2
79.2
82.2
85.8
90.5
İTALYA
105.5
116
118.6
120.1
123.5
İSPANYA
40.2
53.9
61.2
68.5
80.9
EURO BÖLGESİ
70.1
79.9
85.6
88.0
91.8
TÜRKİYE
39.5
45.5
39.4
37.9
36.6
Kaynak: Eurostat
 Bu kriterler, ülkelerin maliye politikalarındaki yetkilerini sınırlandırmak ve bütçe disiplinini
sağlayabilmek için belirlenmiştir. Bunlar, üye devletlerin bütçe açıklarının GSYH’nın %3’ünü
geçmemesi ve kamu borçlarının GSYH’nın %60’ını aşmaması gerekliliğidir.
 Kamu borcu oranlarında sağlanması gereken %60 kriteri, yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere
neredeyse hiçbir Euro Bölgesi ülkesi tarafından karşılanamamaktadır. Euro Bölgesi’nin aksine ise
Türkiye’nin kamu borcunda sürekli bir düşüş sağlanmaktadır.
 2012 yılında Türkiye’nin kamu borcu %36.6, EPB alanı ortalamasının %91.8’in oldukça
altındadır. Türkiye, kamu borcu kriteri açısından oldukça iyi bir durumdadır.
8
BÜTÇE AÇIĞI
ÜLKE
2008
ALMANYA
-0.1
FRANSA
-3.3
İTALYA
2009
2010
2011
2012
-4.3
-1.0
-0.9
-7.5
-7.1
-5.2
-4.5
-2.7
-5.4
-4.6
-3.9
-2.0
İSPANYA
-4.5
-11.2
-9.3
-8.5
-6.4
EURO
BÖLGESİ
-2.1
-6.4
-6.2
-4.1
-3.2
TÜRKİYE
-2.8
-6.9
-2.6
-1.4
-1.6
-3.2
Kaynak: Eurostat
 2000’li yıllarda iki haneli rakamlara ulaşan bütçe açığı ise, referans değeri olan %3’lük değerin
altına düşürülmüştür. Türkiye’nin bütçe açığı 2008 yılından 2012 yılına, sırayla -2.8, -6.9, -2.6, 1.4, -1.6 olarak gerçekleşmiştir. 2010 yılından itibaren de EPB ortalamasının altına düşülmüştür.
Genel olarak kriterler şu konulara değinmektedir;
 Kriterler, bir yandan kamu kesiminin borç stokuna ve bütçe açığına belli bir kısıt getirirken, diğer
yandan enflasyon, uzun vadeli faiz oranları ve yerel paranın değer kaybına bir sınır çizmektedir.
 Milli gelir artışı, istihdam ya da bölüşüm hedefleri gibi sosyal içerikli veya kamu kesiminin
düzenleyici rolünün vurgulanması gibi uzun vadeli planlamalarda oldukça sık kullanılan makro
politika hedeflerine herhangi bir atıf Maastricht Kriterlerinde mevcut değildir.
 Fiyatların serbest piyasa mekanizmaları içinde oluşması ve böylece bilgi taşıma yeteneğinin
yüksek olması, toplam ekonomik faaliyet içinde kamu kesiminin payının düşürülmesi/ düşük
olması ve kamu kesiminin müdahalelerinin azaltılması gibi serbest piyasa mantığına uygun
kısıtlamalar da Maastricht Kriterlerinde yer almaz.
 Kişi başına milli gelirin en az ne kadar olması gerektiği ya da finansal sistemin milli gelire
oranının ne olması gerektiği gibi maddi refah veya ekonomik/finansal gelişmişlikle ilgili bir kriter
de getirmemektedir.
 Bu iki kısıtlamanın, yani para ve maliye politikası gibi iki temel iktisadi aracın kısıtlanmasının
nedeni bütçe ve fiyat istikrarıdır. Maastricht Kriterlerinin tek amacı bu iki alanda istikrarı
sağlamaktadır. Hatta Maastricht Kriterlerinde dış ekonomik ilişkilerle ilgili değişkenlere ilişkin
istikrar kriterleri dahi yoktur. Uluslararası rezervlerin ithalatı karşılama oranı, cari işlemler
açığının milli gelire oranı gibi en temel ‘dış’ ekonomik istikrar unsurlarına dahi yer verilmemiştir.
9
 Maastricht Kriterlerini teorik olarak sadece emredici planlamaya dayalı bir ekonomi, dışa kapalı,
anakronik bir ekonomi, hatta gelir düzeyi çok düşük ve gerek finansal alanda, gerekse kamu özel
sektör ilişkilerinde çok ciddi sorunlar bulunan ekonomiler dahi rahatlıkla yerine getirebilir.
 Sonuç olarak, Maastricht Kriterlerinin söylediği tek şey, bütçe ve fiyat istikrarlarının sağlanmasını
mümkün kılacak şekilde iki temel politika aracının para ve maliye politikası araçlarının
kullanımının belli ölçüde kısıtlanmasıdır.
5.4. DÖVİZ KURU KRİTERİ
Döviz kuru kriteri, bir üye ülkenin parasının son iki yıl devalüe edilmemiş olması ve Avrupa Para
Sistemi’nin (APS) Döviz Kuru Mekanizması (ERM-II) içinde belirlenen dalgalanma marjları içerisinde
kalması olarak tanımlanmıştır.
Döviz kuru kriteri aslında APS’nin ERM-II’ye katılımına ilişkin bir kriterdir. Mekanizmaya katılan
üye ülkelerin ulusal paraları arasında, döviz kuru istikrarının sağlanması ana hedeftir. Bu mekanizma
sayesinde, EPB dışındaki ülkelerin paraları Euro’ya bağlanmış olmaktadır. Mekanizmaya katılan her ülke
ulusal para için Euro karşısında merkezi bir kur belirlenmiştir ve dalgalanma marjı ±%15 olarak
belirlenmiştir.
Türkiye’de yaşanan 2001 krizi, ekonomiyi ciddi anlamda kötüleştirmiştir. Krizin olumsuz etkilerinden
kurtulmak ve krizin tekrarlanmasını önleyebilmek için yine 2001 yılında “Güçlü Ekonomiye Geçiş
Programı” uygulamaya sokulmuştur. Program ile kur politikasının özellikleri, kur sepetinin bir yıl süreyi
kapsayacak şekilde günlük olarak açıklanması ve kur sepetinin 1 dolar +0.77 Euro olarak devam
ettirilmesidir. 2002-2004 yıllarında 2001 krizinden sonra yenilenen stand-by anlaşması ile dalgalı kur
rejimine geçiş yapılmıştır.
MAASTRİCHT KRİTERLERİ AÇISINDAN AB-TÜRKİYE KARŞILAŞTIRMASI-2009 SONU
MAASTRİCHT KRİTERİ AB ORTALAMASI
ENFLASYON ORANI 2.93
FAİZ ORANI
6.84
BÜTÇE AÇIĞI/GSYİH3.0
KAMU
BORCU/GSYİH
60.0
TÜRKİYE
2.1
10.44
4.92
25.04
-1.9
11.0
62.3
71
Kaynak: Sakarya Valiliği
AB’nin Maastricht kriterlere uyduğu gözlemlenirken Türkiye’nin bu kriterlere uyamadığı açıkça
ortada olmakla birlikte kamu borcunda iyileşmeye gidildiği görülmektedir.6. MALİ KURALLAR
10
ÇERÇEVESİNDE MALİ DİSİPLİNİN SAĞLANMASI AÇISINDAN
YAKLAŞIMLARININ KARŞILAŞTIRMASI
AB – ABD
Maastricht Anlaşması ile getirilen sınırlamalar ile Amerikan yaklaşımını mukayese edecek olursak
şu şekilde bir sonuç ortaya çıkmaktadır:
1. Maastricht kriterleri ABD yaklaşımı ile karşılaştırıldığında, Maastricht yaklaşımının bir çok
alanda daha esnek olduğu ifade edilebilir.Maastricht Antlaşması, Amerikan yaklaşımının savunduğu
denk bütçe kriteri ile karşılaştırıldığında, bütçe açıklarının GSYİH’nın %3’ü ile sınırlandırılmasına izin
vermektedir (Corsetti-Roubini, 1996; 489). Buna göre Maastricht Antlaşması katı denk bütçeyi
öngörmemektedir. Aksine sürdürülebilir bir kamu maliyesi kriteri saptayarak bunlara uyum
gösterilmesi gerekmektedir. ABD yaklaşımı ise katı bir denklik taraftarıdır. ABD’yi Maastricht
Antlaşması kriterleri açısından değerlendirirsek, GSYİH’nın %2’ler seviyesinde bir mali fazla ve 2000
yılı itibariyle %59 civarında bulunan bir toplam borç düzeyi ile bu kriterlere uyum sağladığını ifade
edebiliriz.
2. Maastricht Antlaşması’na göre borçlanmak mümkün görülmektedir. Ancak bunun sınırları
bulunmaktadır. ABD’deki hazırlanan anayasa değişikliğitasarılarında borçlanmaya ilişkin bir hüküm
ve sınırlamayla karşılaşılmamaktadır. Maastricht Antlaşması ile Borç/GSYİH oranı da belirlenmiştir,
ancak bu oranın bazı durumlarda aşılması mümkün olmaktadır. Antlaşmaya göre, bir devletin toplam
borcunun GSYİH’ya oranı, bu oran seviyesinde olmasa da, gittikçe azalan bir değer taşıyorsa, aşırı
olarak ifade edilmemektedir. Kriterin bu şekilde belirlenmesinin sebebi, AB’ne üye ülkelerin kamu
borçlarının GSYİH’ya oranının %60’dan fazla olması olup, hatta bu oran Belçika, İtalya ve
Yunanistan gibi ülkelerde %100’ün üzerinde gerçekleşmiştir. Basit hesaplamalar dahi, zorunlu kamu
harcamaları kısılsa bile, bu ülkelerde kamu borçlarının GSYİH’ya oranını 1999 yılına kadar %60’a
inmeyeceğini göstermektedir. Bu bağlamda, 1995 yılında AB Komisyonu tarafından onaylanan
“Avrupa Yaklaşım Raporu”, yüksek düzeyde borçlu ülkelerin, toplam borçlar azaltıldığı sürece
Avrupa Para Birliği’ne katılmalarına izin verileceğini ifade etmektedir.
3. Amerikan yaklaşımında sorun yasa ile değil anayasa ile çözümlenmek istenmektedir. Maastricht
Antaşmasını da bir tür anayasa olarak kabul etmek mümkündür (Sakal, 2000; 74).
ABD’de federe devlet anayasalarının çoğunda ise denk bütçe ilkesi hüküm olarak yer almakta ve
uygulanmaktadır.
7. SONUÇ
Türkiye ile Avrupa Birliği (AB) arasındaki ilişkiler, Türkiye’nin 1959 yılında Avrupa Ekonomi
Topluluğu’na (AET) başvurusuyla başlamış ve süreç 1963 yılında imzalanan Ankara Antlaşması ile
düzenlenmiştir. Türkiye’nin 1987 yılında tam üyelik için yaptığı başvuru, uzun yıllar süren müzakereler
sonucunda 1999 Helsinki Zirvesi’nde sonuç bulmuş ve Türkiye resmen aday ülke ilan edilmiştir. 3 Ekim
2005 tarihinde başlayan üyelik müzakereleri ise halen devam etmektedir.
Türkiye-AB ilişkilerinin temeli olan Ankara Antlaşması, Türkiye’nin AET ile ekonomik olarak
bütünleşmesini sağlamak için hazırlık, geçiş ve nihai dönem olarak üç aşamalı bir süreç öngörmüştür.
1973 yılında Katma Protokol’ün yürürlüğe girmesi ile geçiş dönemine geçilmiş ve nihayetinde 1996’da
Türkiye, Gümrük Birliği’ne dâhil olarak nihai dönemi sonlandırmıştır.
11
Ekonomik bütünleşmede sağlanan ilerlemeler, Türkiye ile AB arasında güçlü bir ekonomik ilişki
kurulmasını sağlamıştır. Bu ilişkiler AB’yi, Türkiye’nin en büyük ticaret ortağı konumuna getirmiştir.
Nitekim 2013 yılının ilk çeyreğinde Türkiye’nin AB’ye olan ihracatı 15,3 milyar dolar, AB’den ithalatı
ise 21,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu çerçevede, AB’nin Türkiye’nin toplam ticaret hacmi
içerisindeki payı 36,8 milyar dolar ile %41,2 olmuştur.
2000 Kasım ve 2001 Şubat krizlerinin Türkiye ekonomisini ciddi anlamda daraltmasına rağmen,
Türkiye önemli ilerlemeler kaydederek 1980’lerde başladığı piyasa ekonomisine geçişi büyük ölçüde
sağlamıştır. Türkiye ekonomisi, fiyatların serbest piyasa koşullarında oluştuğu, devletin ekonomik
faaliyetlerde rolünün önemli ölçüde azaldığı bir ekonomi olmuş ve rekabetçiliği ciddi anlamda artmıştır.
2001 Krizinde oluşturulan “Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı” siyasi iktidarlar tarafından istikrarlı
bir şekilde takip edilmiş ve yüksek büyüme ve makro ekonomik istikrar yeterli ölçüde sağlanmıştır.
Türkiye ekonomisi yapısal bazı sorunlara rağmen serbest piyasa ekonomisinin işleyişi ile sağlanan olumlu
gelişmeler, makroekonomik göstergeleri de iyileştirmiştir.
Maastricht Yakınlaşma Kriterleri’nden bütçe ve kamu borcu kriterlerinde, Türkiye pek çok AB üyesi
ülkeye ve EPB ortalamasına göre daha iyi durumda bulunmaktadır. Enflasyon ve faiz kriterleri ise halen
AB üyelerine göre yüksek bir bantta seyretse de kısa zamanda çok büyük iyileştirmeler sağlanmıştır.
Yaygınlaşan sosyal devlet anlayışı ile birlikte kamusal hizmetlere olan talep artmıştır. Bu durum
kamu harcamalarının da artmasına sebep olurken bu artışla birlikte siyasi ve politik çıkarlar
arttırılamamıştır. Ayrıca Türkiye ekonomisindeki gelir ve gider dağılımındaki adaletsizlik nedeniyle aşırı
şekilde bütçe açıkları artmıştır. 2001 krizi sonrasında ekonomide ciddi ölçüde bütçe açıkları oluşmuş ve
oluşan bu bütçe açıkları ülkede ağır hasarlara neden olmuştur. Ayrıca artan borç yükü, yüksek faiz
oranları ve yaşanan krizler sonucunda derinleşerek ekonomide ekonomik istikrarsızlığı ortaya çıkarmıştır.
Oluşan bu senaryo ekonomik yapıyı düzeltmek için mali disiplinin gerekliliğini göstermiştir. Mali
disiplinin sağlanmasında kurallı uygulanan maliye politikası, son derece önemli ve bir o kadar da
etkilidir. Türkiye’de yıllardır süren büyük çaptaki bütçe açıkları, sürdürülemez borçlanma politikası ve
mali istikrarsızlıklar mali disiplinsizlik sorununu getirmiştir. Mali disiplini sağlamak için uygulamaya
konulan mali reformların temelinde mali kurallar yer almaktadır. Mali kural uygulaması ve alınan diğer
tedbirlerle birlikte 2002 sonrasında bütçe açığının hızla kapandığı gözlenmektedir. Bu eğilim bütçe
açığının GSYH içindeki payı dikkate alındığında daha açık bir biçimde görülmektedir.
Mali disiplinin sağlanmasında uygulanan mali kurallar ile ülkenin mali yapısında başarı sağlanmıştır.
Son 10 yılda sürdürülen mali disiplin ve etkin borç yönetimi ile bütçe açıkları ve kamu borç stoku AB
ortalamasının altında seyir etmiştir. Bütçe açığı/GSYH ve borç stoku/GSYH oranında önemli iyileşmeler
sağlanmıştır. Ayrıca politik konjonktür süreçte siyasal istikrar sağlanmış ve bu istikrar mali istikrarın
sağlanmasında önemli katkılarda bulunmuştur. Yaşanan ulusal ekonomik kriz döneminden sonra alınan
maliye ve para politikası önlemlerinin devam ettirilip istikrarlı bir biçimde sürdürülmesi kamu
maliyesinin göstergelerinden olan Bütçe açığı/GSYH ve borç stoku/GSYH oranlarını da olumlu
etkilemiştir. Özellikle izlenen bu istikrarlı politikalar sayesinde Türkiye borç alan ülke konumundan borç
veren ülke konumuna gelmiştir. Yakalanan bu mali başarı ülke ekonomisinin temel göstergelerinden olan
GSYH reel büyüme oranı, tüketici fiyatları enflasyon oranı, işsizlik oranı ve cari işlemler açığının
GSYH’ya oranına yansımıştır.Ülkenin makro ekonomik göstergelerindeki olumlu artışlar ile birlikte mali
12
yapıda sağlanan başarı ülke ekonomine de yansımıştır. Sonuç olarak mali kuralla sağlanan mali başarı
ülkenin makro ekonomik göstergelerini de olumlu etkilemiştir.
13
KAYNAKÇA
-BALDVİN, R. ve WYPlOSZ, C. (2005), The Economics of European Integration, Second Edition,
The McGraw-Hill Companies.
-BELGİN, Akçay (2008), Avrupa Birliğinin Ekonomik Kriteri ve Türkiye, Maliye Dergisi, Ankara.
-İNAN, Alpan (2015), Avrupa Birliği Ekonomik Yaklaşımı: Lizbon Stratejisi ve Maastricht Kriterleri,
Bankacılar Dergisi.
-KOPITS, G. ve S. SYMANSKY, “Fiscal Policy Rules”, IMF Occasionel Paper, Sayı:162. 1998.
-SAKAL, Mustafa; “Avrupa Para Birliği’ndeki Gelişmeler ve Türkiye’de Mali Politikalar”, Yeni Türkiye
Dergisi, Kasım-Aralık 2000, Yıl:6
-IŞIK Abdulkadır, Metin Meriç,''AB’de Kamu Yatırımlarının Finansmanında “Altın Kural”, Ege
Akademik Bakış/ Ege Academic Review 9 (4), ss. 1591-1603. 2009.
-CORSETTİ, Giancarlo – Nouriel Roubini (1996); European vesus American Perspectives on Balanced
Budget Rules”, The American Economic Review, Papers and Proceedings, May, Vol.86, No.2.
-HEMMING Richard, “Policies to promote Fiscal Discipline” , Fiscal Affairs Department International
Monetary Fund, 24 March 2003.
-DİLEKLİ, Selin, YEŞİLKAYA Kadriye; “Maastricht Kriterleri”, Ankara, DPT, 2002.
-AKTAN Coşkun Can,(2002), “Devlette Mali Disiplinsizlik Sorunu ve Ekonomik Anayasa”, Anayasal
İktisat, Ankara, Siyasal Kitapevi
-http://politikaakademisi .org/wp-cantent/uploads/maast-ekon.jpg
-http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/
-tr.wikipedia.org/wiki/ Maastrich_ Kriterleri
-www.alomaliye.com/kopenhan.htm
-abmerkezi.istanbul.edu.tr
-sakarya.edu.tr
14
15