Hacer KORKMAZ1 II. DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA (1941) YARDIM
advertisement
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s. 431-442 Hacer KORKMAZ1 II. DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA (1941) YARDIM SEVENLER CEMİYETİ VE MEVHİBE İNÖNÜ’NÜN ÇALIŞMALARI Özet Bu makalede İsmet İnönü Dönemi’nde(1941), Bir kadın derneği olan, Yardım Sevenler Derneği’nin faaliyetleri ve Mevhibe İnönü’nün çalışmaları incelenmiştir. II. Dünya Savaşı’nın sürdüğü yıllarda ağırlaşan savaş şartlarının, ülke ve halk için olumsuz etkilerini hafifletmek adına sosyo-kültürel ve askeri faaliyetler yürüten Yardım Sevenler Derneği’nin çalışmaları dönemin gazeteleri ışığında açıklanmaya çalışılmıştır. Makalede, dönemin şartları, ülkenin içinde bulunduğu durum gerçeğe dayalı ve tarafsız olarak açıklanmaya çalışılmıştır. Makalede kaynak olarak İsmet İnönü Dönemi’ni konu alan makale ve kitaplardan istifade edilmiştir. Bunun yanında Türk siyasi tarihine ışık tutacak nitelikte, döneme ait farklı nitelikte gazeteler kaynak olarak kullanılmıştır. Çalışmamızın konusu olan Yardım Sevenler Cemiyeti, II. Dünya Savaşı yıllarında Türk halkına yaptığı yararlı çalışmalar nedeniyle bilinmesi gereken önemli bir dernektir. Bu derneğin dönemin en güçlü kadını olan Mevhibe İnönü Hanımefendi’nin himayesinde faaliyetlerini yürütmesi de bizi bu çalışmayı yapmaya sevk etmiştir. Anahtar Kelimeler: Yardım Sevenler Cemiyeti, Mevhibe İnönü, II. Dünya Savaşı. Kadın. THE CHARITABLES ASSOCIATION AND THE STUDIES OF MEVHİBE İNÖNÜ IN TIMES OF THE SECOND WORLD WAR - 1941 Abstract In this article the studies of Mevhibe Inonu and the activities of the Charitables Association,a women’s association founeded in the period of Ismet Inonu, are investigated. The workings of the Charitables Association that was conducting sociocultural and military activities with the aim of easing the negative effects of the conditions getting harder during the Second World War on the nation and the country are explained in the light of newspapers regarding the period. The 1 Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Öğrencisi, [email protected] Hacer Korkmaz 432 conditions of the period and the situation of the country is interpreted in a fact based and objective way in the article. The texts and the books mentioning the period of İsmet İnönü were used as source for this article. Aditionally, different kinds of periodical newspapers that put an inside to the Turkish political history were used as source. The Charitables Association is the subject of our study and it is an important organisation in terms of the useful acitivities that carried out for the benefit of the Turkish nation during the Second World War. The fact that the Charitables Association carried out the activities under the aegis of Mehibe İnönü who was the most effective woman of the period has motived us to make this study. Key Words: Help Lovers Association, Mevhibe İnönü, World War II, Women. GİRİŞ Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Fermanı ve Meşrutiyet’in ilanıyla başlayan yenileşme hareketleri, Türk kadınının gelişmesi ve modernize olması için önemli bir sürecin başlangıcı olmuştur. Osmanlı Devleti’nin yaşadığı yıkılış sürecinde ve sonrasında da Türk kadınının faaliyetleri devam etmiştir. Öyle ki Milli Mücadele Döneminde ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla dünya çapında varlıklarını göstererek, önemli işlere imza atmışlardır ve Türk kadını dünya kadınlarından daha önce bazı haklara sahip olarak, örnek teşkil etmiştir. I. Atatürk Dönemi Türk Kadını Cemiyetleri I.I. Yardım Severler Cemiyeti’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri Türk Kadını, Milli Mücadele Dönemi’nde gerek cephe gerisinde ve gerekse cephe hattında büyük fedakârlıklar göstermiştir. Anadolu’nun düşman tarafından işgal edilmesi üzerine Halide Edip, Nakiye Elgün, üniversite talebesi Münevver Saime, Sebahat, Meliha ve Naciye Hanımlar, bir İstiklal Savaşı verilmesi gerektiğini savunmuşlardır.2 Türk halkını uyandırmak ve bilinçlendirmek adına Milli Mücadele Dönemi’nde birçok gösteri ve yürüyüş tertip edilmiştir. Bu mücadelenin, organize bir şekilde yürütülmesi adına kuruluşlarında Türk Kadın’ının başını çektiği ‘’Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti’’ ve ‘’Kadınlar Cemiyeti’’ adı altında cemiyetler teşekkül edilmiştir.3 Milli Mücadele Dönemi’nde başarılı çalışmalar sürdüren Kadın Cemiyetleri, Türk Kadınını klasik sadece evi ile ilgilenen bir kadın portresinden dışarı çıkartarak Göle’nin ifadeleriyle“ulusu için yararlı olmaya çalışan, siyasi alanda erkeklerin yanında yer alan, buna karşın “müşfik”liğinden bir şey kaybetmeyen, ağırbaşlı, arkadaş, vatanın anası, halkçı kadın tipi” ön plana çıkartmıştır.4 Türkiye Cumhuriyeti’nin ilanıyla birlikte Türk İnkılâp hareketlerinin uygulandığı ve halka benimsetildiği yerlerin başında gelmiştir. Türk Medeni Kanunu’nun ilanıyla (17 Şubat 1926), 2 Şahin, Cemile, –Şahin, Mustafa (2013), ‘’Osmanlı Dönemi ile Milli Mücadele Yıllarında Türk Kadının Sosyal, Siyasi ve Askeri Faaliyetleri’’, Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.2, s.62, Türkiye. 3 Şahin, Cemile, –Şahin, Mustafa (2013), ‘’Osmanlı Dönemi ile Milli Mücadele Yıllarında Türk Kadının Sosyal, Siyasi ve Askeri Faaliyetleri’’, Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.2, s.62, Türkiye. 4 Kanter, Beyhan(Mart2016), ‘’Halide Edip Adıvar’ın Romanlarında Eril Tahakkümün Sınırında Gezinen Kadınlar’’, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi Y.4, S.24,s.94, Türkiye. The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s. 431-442 433 II. Dünya Savaşı Yıllarında (1941) Yardım Sevenler Cemiyeti ve Mevhibe İnönü’nün Çalışmaları birçok yeni haklar elde eden Türk kadını, bu hakları nasıl kullanacağını, bu haklardan ne şekilde fayda sağlayacağını dönemin önde gelen münevver Türk kadınlarının toplandığı cemiyetler vasıtasıyla öğrenme imkânına kavuşmuştur. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla birlikte başlayan sosyal ve içtimai yenileşme çabaları, bir takım aksaklıkları da beraberinde getirmiştir. Bu aksaklıkların temelinde yatan bir takım sebepler ekonomik nedenlerle ilişkilidir. Toplumun, I. Dünya Savaşı ve İstiklal Savaşları’yla birlikte güçsüzleşen ekonomik gücü, devlet ve milli teşekküller vasıtasıyla ayakta tutulmaya çalışılmıştır. Bu teşekküllerden bir tanesi o dönem ki adıyla Himaye-i Eftal Cemiyeti’dir.5 Himaye-i Eftal Cemiyet’i çalışmalarının, toplumun daha geniş kesimlerine ulaştırılması adına 29 Ocak 1928 tarihinde Kırklareli Milletvekili Sayın Dr. Fuat Umay Ankara’da kadınlarımıza bir çağrıda bulunmuştur. Dr. Fuat Umay’ın bu çağrısında, madden ve manen durumu iyi olmayan kadınlarımızın korunmasının bir görev olduğunu, anneye yapılan yardımların çocuğa da ulaşacağını ve böyle bir amacın ancak bir kadın yardım derneğinin kurulmasıyla gerçekleşebileceğini açıklıyordu. Bu çağrı üzerine yetişmiş Türk kadını büyük bir istek ve arzuyla çağrıya katılmıştır. Dr. Umay’ın başkanı olduğu Himaye-i Eftal Cemiyeti’nde toplanarak bir komisyon kurmuşlardır. Komisyon, kurulacak derneğin adının Himaye-i Eftal Kadın Yardım Cemiyeti ve ambleminin yürek biçiminde olmasını kararlaştırarak büyük bir özveriyle çalışmalarına başlamıştır. 6 Cemiyet Dr. Fuat Umay başkanlığında, Mevhibe İnönü, Fitnat Çakmak, Nevber Sevüktekin, Tezer Taşkıran, Reşide Bayar, Sevda An, Süreyya Ağaoğlu, Seza Lostar, Melahat Özbudun, Belkıs Odman, Nimet Uybadın Hanımefendilerden oluşan kurucularla ilk toplantısını 19 Şubat 1928 günü gerçekleştirerek resmi kuruluşunu tamamlamıştır. Cemiyetin ilk geliri, kurucu üyelerinin verdiği 426 liradır. Cemiyet kurulduktan sonra yaptığı özverili çalışmalar neticesinde hem halkın hem de idarecilerin takdirlerini kazanmıştır. Cemiyetin kuruluşundan itibaren çalışmalarını yakından takip eden Mustafa Kemal Atatürk, yapılan gayretli çalışmalardan etkilenerek “Büyük varlık ve faziletleri unutulmamış Türk kadınlarına ayağa kalkarak hürmetlerimizi göstermeliyiz. Türk kadını yoksul olamaz. Türk kadını bizatihi bir varlıktır” diyerek derneğe ‘’Yardım Sevenler Cemiyeti’’ adını vermiştir.7 Derneğin kurucu üyelerinden Fitnat Çakmak8 Hanım, 9 Şubat 1928 tarihinde cemiyetin ilk toplantısında başkan seçilmiştir. Cemiyetin Fahri Başkanlığını da Mevhibe İnönü Hanımefendi uygun görülmüştür. Fitnat Çakman Hanım, görevini 1930 yılına kadar sürdürmüştür. Ardından kısa süreliğine Makbule Eldeniz ve 1930-1948 yılları arasında da Nevber Sevüktekin Hanım cemiyetin başkanlığını yürütmüştür.9 Yardım Sevenler Cemiyeti Atatürk Dönemi’nde özellikle 1930’lu yıllarda farklı alanlarda çalışmalarda bulunmuştur. Bu yıllarda ilk çalışmalar, açılış işlemleri tamamlanan üç atölyenin (dikiş, nakış, çorap) faaliyete başlamasıdır. Bu atölyelerde üretilen ürünler ihtiyacı olan çocuklara ve doğum yapan annelere dağıtılmıştır. Böylece bir tarafta ihtiyacı karşılanırken, öte 5 Salim, Muammer(2011), Geçmişten Günümüze Türkiye’de Çocuk Koruma Politikaları ve Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta. 6 Türkiye Yardım Sevenler Derneği, www.tysd.org.tr 7 Türkiye Yardım Sevenler Derneği, www.tysd.org.tr - TBMM Tutanakları, 02.06.1972, s.16. 8 Fitnat Çakmak Hanım, Türkiye Cumhuriyeti’nin Mustafa Kemal Atatürk’ten sonraki ikinci Mareşali, ilk milli Savunma Bakanı ve Genelkurmay Başkanı olan Fevzi Çakmak’ın eşidir. 9 Arda, Berna.(2002), 30’lular Kuşağının Önemli Bir Temsilcisi Dr. Mediha Eldem, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, C.55, S.2, s.110. The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s. 431-442 Hacer Korkmaz 434 yandan bu ürünleri üreten kadınlarımıza çalışarak kazanma imkânı oluşturulmuş ‘’Emek Karşılığı Yardım’’ fikri uygulamasında ilk adımlar atılmıştır.10 Yardım Sevenler Cemiyeti, toplumsal olaylara karşı kayıtsız kalmayarak ülkenin içine düştüğü zor durumlarda daima halkın ve devletin yanında yer almıştır. 1939 yılında meydana gelen Erzincan depreminden sonra meclis bir komisyon teşkil etmiştir. Bu komisyon milli muavenet adı altında depremzedelere yardım etmek amacıyla bir komite teşkil etmiştir. Kurulmasından hemen sonra çalışmalara başlayan komite tüm yurttaki sivil ve devlet kurumlarını yardıma çağırmıştır.11 Bu talebe ilk cevap veren cemiyetlerin başında Yardım Sevenler Cemiyeti gelmiştir. Cemiyet depremzedelere birçok yardımda bulunmuş ve Kızılay’la birlikte hareket etmiştir. Cemiyet Atatürk’ün vefatının ardından İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı Dönemi’nde de birçok toplum yararına çalışmada bulunmuştur. Bu çalışmalar özellikle II. Dünya Savaşı’nın etkilerinin Türkiye Cumhuriyeti üzerinde derinden hissedildiği bir dönemde olması hasebiyle değerini bir kat daha arttırmıştır. II. İnönü Dönemi (1941) Yardım Sevenler Cemiyeti ve Mevhibe İnönü Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatı üzerine Türkiye Cumhuriyeti’nin ikinci Cumhurbaşkanı olarak Çankaya’ya geçen İsmet İnönü, genç Türkiye Cumhuriyeti’ni muhasır devletler seviyesine getirebilmek adına yenileşme hareketlerinden geri adım atmamıştır. Özellikle eşleri Mevhibe Hanımefendi ile birlikte kadınlarla alakalı birçok sosyal projeye destek vermişlerdir. İnkılâpların yerleşmesi, Türk kadınının özgürleşmesinin önemine inanmış ve bu maksatla belli bir sistem benimsemiştir. ‘’Aydemir’e göre Milli Şef sistemi yeni başlayan, fakat tamamlanamayan ve hatta çoğu kökleştirilemeyen inkılâpların devamı, derinleştirilmesi ve kökleştirilmesinin yolu olmalıdır.’’ Sözleriyle Türk kadınına Atatürk’ün çizdiği yolda daima destek verileceğinin bir nişanesidir.12 Türk İnkılâplarını koruma ve geliştirme, bunun yanında Türk kadınına hak ettiği değerin kazandırılma gerektiğine inanan İnönü, Cumhuriyetin kuruluşuyla birlikte Türk kadının toplumun her sahasında olması gerektiğini düşünüyordu. Bu maksatla kadınlara yönelik çalışmalarda imkânlar dâhilinde yer almaya çalışıyordu. İsmet İnönü’nün eşi Mevhibe İnönü ise hem eşiyle birlikte yurt gezilerinde, ‘’resmi törenlerde’’, Türk kadınının açtığı sergilerde yanında yer almıştır.13 Cumhuriyetin ilanıyla birlikte kadınlara yönelik sosyal, siyasi, iktisadi alanlarda çalışmalar yapılmıştır.14 Bu çalışmaların başarılı sonuçlar vermesi ve kadın haklarının belli başlı merkezler aracılığıyla sürdürülebilmesi adına Atatürk ve İsmet İnönü’nün destekleriyle Türk kadınları cemiyetler kurma faaliyetlerine girişmişlerdir. Bu cemiyetlerin önemli temsilcilerinden biri de Mevhibe Hanım’ın kuruluşunda da yer aldığı Yardım Sevenler Cemiyeti’dir. Cemiyet, yaptığı başarılı çalışmalar sebebiyle 22 Haziran 1940 10 Türkiye Yardım Sevenler Derneği, www.tysd.org.tr Haçin, İlhan(2014), ‘’1939 Erzincan Büyük Depremi’’, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler S.88, s.50. 12 Bozkurt, Birgül(Yaz 2011), ‘’Türkiye’de Milli Şef Dönemi CHP Politikalarının Eğitim Sistemine Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme’’, Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Belgi Dergisi, S.2, s.185. 13 Vatan Gazetesi, 25 Nisan 1941. 14 Medeni Kanunun ilanıyla birlikte Türk kadını şahsın hukukunda, miras hukukunda, evlenme ve boşanma da erkeklerle eşit duruma gelmiştir. Bkz. Tuskan, Aydeniz Alibsah(2007), ‘’Kadın Hakları ve Yeni Medeni Kanun’’, İstanbul Barosu Dergisi, C.81, S.2, s.562. Yine Seçme – Seçilme hakkının Türk kadınına verilmesi de çok önemli bir adımdır. Bkz. Akşam Gazetesi, 3 Nisan 1930. 11 The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s. 431-442 435 II. Dünya Savaşı Yıllarında (1941) Yardım Sevenler Cemiyeti ve Mevhibe İnönü’nün Çalışmaları tarih ve 2/13763 sayılı Vekiller Heyeti kararıyla, genel menfaatlere hizmet eden cemiyetler arasına katılmıştır.15 Cemiyetin, Atatürk Dönemi’nde ve İsmet İnönü Dönemi’nde yaptığı sosyal çalışmalar devrin koşullarına ve şartlarına göre farklılık göstermektedir.16 İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı vazifesini üzerine aldığı dönemin şartlarını incelediğimizde tüm dünyada savaş çanlarının çaldığını ve Türk devletinin de bir savaşa girme riskiyle karşı karşıya olduğunu görmekteyiz. Bu tehlikeye karşı devlet bir takım askeri önlemler almış ve bu önlemler ülke ekonomisini ağır yükler yüklemiştir. 1938 yılında %30.31 olan milli savunma ödeneği 1941 yılına gelindiğinde 55.44’e kadar yükselmiştir.17 Artan bu ağır ekonomik yüke karşı Türkiye Cumhuriyeti devlet ve özel kurumlar vasıtasıyla bir takım önlemler almaya çalışmıştır.18 Mevhibe İnönü Hanımefendi’nin önderliğinde Yardım Sevenler Cemiyeti ülkenin içinde bulunduğu durumu düzeltebilmek ve devletin bir savaşa girmesi karşısında ihtiyacı olabilecek askeri ve sıhhi ihtiyaçların giderilmesi adına gerekli çalışmaları yapmaya başlamıştır. Öncelikle Cemiyet, 29 Mart 1941 tarihinde Mevhibe İnönü himayesinde Çocuk Esirgeme Kurumu salonunda senelik toplantısını yapmıştır. Bu toplantıda cemiyetin bir sene zarfında yaptığı faaliyetler açıklanmıştır. Toplantıda yardıma ihtiyacı olan hamile annelere gönderilen kundak ve giyecekler rakamlarla gösterilmiştir. Cemiyet son sene içerisinde köy köy üyelerine dolaştırarak yardıma muhtaç köy çocuklarına giyim ve kıyafet yardımı yaptığı ve bunun yanında 14455 çift askerlerimize yardım olarak çorap dağıtıldığını ifade etmişlerdir. Askerlerin bu durumdan duyduğu memnuniyet onlardan gelen bir mektupla toplantıda üyelere okunmuştur. Bu mektupta Türk askerinin ifadeleri şu şekildedir: ‘’ Anam 25 yıldır dua eder, Allah mürüvvetini göstersin diye. Anam gelsin de oğlunun mürüvvetini görsün. Karnımız tok, gözümüz pek, sırtımız da başımızda şehirli ağa ve kardeşlerimin ördüğü yünlüler var. Vatan için bekliyoruz.’’ ifadeleriyle yapılan bu çalışmaların boşa gitmediğini üyelere aktarılmıştır. Cemiyetin 1940 yılında diğer faaliyetleri ise şu şekilde sıralanmıştır: Kurban Bayramında Cebeci Hastanesinde hastalara 150 kilo şeker dağıtılmıştır. Bununla beraber cemiyetin bu sene yoksul ve ihtiyaç sahibi kişilere yaptığı yardım miktarı 2707 lirayı geçtiği izah edilmiştir.19 Cemiyetin bu toplantısından sonra yaklaşan savaş tehlikesi, Mevhibe İnönü Hanımefendiyi yeni bir gayretin içine sevk etmiştir. İlk olarak Mevhibe Hanım yurt müdafaası için Ankara’da Ordu Sıhhiye depolarında göreve başlayan kadınlarımızı ziyaret ederek vazifeye başlamış bulunan kadınlarımızın çalışmalarını tetkik eylemiş ve yurt müdafaasına göstermiş oldukları alakadan dolayı kendilerini tebrik eylemiştir.20 15 Boykoy, Seher(2008), II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’nin Sosyo-Külterel Yapısı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İzmir. 16 Atatürk Döneminde daha çok ihtiyaç sahibi yoksul kadın ve çocukların ihtiyaçlarını karşılama amacı güden cemiyet, İnönü dönemi ile birlikte daha çok Türk kadınını örgütleyici bir amaç üstlenmiştir. Bkz. İnönü Vakfı arşivi. 17 Yavuz, Erdem(Haziran 2015), ‘’Milli Koruma Kanunu, Varlık Vergisi Kanunu ve Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu Tartışmaları: Erzincan Uygulamaları’’, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Y.3, S.12, s.163, Türkiye. 18 Milli Koruma Kanunu gibi Hükümete fiyatları saptama ve ürünlere el koymada ve hatta zorunlu çalışma yükümlülüğü gibi yetkiler veren kanunlar çıkartılarak ülkenin II. Dünya savaşına girmesi durumunda devletin ve halkın gıda sıkıntısı çekmemesi amaçlanmıştır. Bkz. Çelik, Ahmet(2011), İkinci Dünya Savaşı Süresince(1939-1945) Muhalif Basın, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta. 19 20 Vatan Gazetesi, 30 Mart 1941, s.5. Yeni Sabah Gazetesi, 22.04.1941. The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s. 431-442 Hacer Korkmaz 436 Mevhibe Hanım, tüm Türk kadınlarına hitaben yurt müdafaasını esas alan bir beyanname kaleme alarak bunu Yardım Sevenler Cemiyeti vasıtasıyla tüm yurda ulaştırılmasını talep etmiştir. Bu beyanname de Mevhibe İnönü şu ifadeleri kullanmıştır: Bütün Türk kadınlarını, cemiyet hayatına yararlı, Milli Müdafaa Hizmetlerine hazır olmaya davet ediyorum. ‘’Türk kadını, Türk vatanının her Türk ferdinden gündelik işleri dışında, büyük hizmetler bekledği günlerdeyiz. Böyle günler, kadın erkek, bütün Tük milletine şuur ve hamle veren günlerdir. Türk kadını her büyük günde, erkeğinin yanındadır, erkeğine eştir. Bu ezeli hasleti yeniden meydana koymak fırsatı gelip çatmıştır. Yardım Sevenler Cemiyeti, sizlere milli müdafaa hizmetlerinde gönüllü hastabakıcı olmak, asker hastanelerinin muhtelif servislerinde çalışmak, ordunun ihtiyacı olan malzemeyi hazırlamak ve dikmek için Ankaradaki ilk tecrübeleri ile muvaffakiyetli, imkanlar hazırlamış ve rehber olmuş bulunmaktadır.Her şehirde buna benzer imkanlar. Bütün Türk kadınlarını, cemiyet hayatına yararlı, milli müdafaa hizmetlerine hazır olmaya davet ediyorum.’’21 Mevhibe İnönü Hanımefendi’nin bu çağrısı Türk kadını üzerinde ayrı bir heyecan ve iştiyak uyandırmıştır. Yardım Sevenler Cemiyetine üye birçok kadın bulundukları şehirlerde yeni bir Milli Mücadele ruhuyla harekete başlamışlardır. Mevhibe İnönü Hanımefendi’nin teşvikiyle Cebeci Askeri Hastahanesinde, “Yardımcı Hasta Bakıcı Kursu” açılmıştır. Açılış toplantısına Mevhibe Hanım ile birlikte Yardım Sevenler Cemiyeti Umum Katibi Mebrure Hanım ve cemiyet üyeleri katılmıştır. Açılış toplantısında Milli Müdafaa Vekalet Dairesi Reisi General Mazlum Bey de söz alarak Milli Mücadele Dönemi’nde birçok kahramanlıklar sergileyen Türk kadınını öven konuşmalar yapmış ve bu özveriyi yeniden Türk kadınının sergileyebileceğini ifade etmiştir. Kursun açılış merasiminden sonra Mevhibe İnönü, hastahanedeki hastaları ziyaret etmiştir. Ayrıca aynı gün hastabakıcı yardımcısı kursunun yanında birde askerlerin giyicek ihtiyacını karşılayabilmek için Sıhhat Enstitüsünde bir dikiş kursu açılmış ve tüm Türk kadınları buraya davet edilmiştir.22 Ankara da bu çalışmalar sürdürülürken İstanbul Yardım Sevenler Cemiyeti de vatan müdafaasına katkıda bulunmak adına çalışmalara başlamıştır. İlk olarak Doktor Lütfi Kırdar, Bayan Reşat Mimaroğlu ve Bayan Hasene Ilgazdan müteşekkil bir heyet derhal harekete geçmiştir.23 Yapılan bu çalışmalar gazete sütûnlarına şu şekilde yansımıştır: ‘’Milli Şefimizin Refikaları Bayan İnönü’nün direktifleriyle dün şehrimizde bir toplantı yapıldı: Bayan İnönü’nün Türk kadınını memleket müdafaasında vazifeye davet eden beyannameleri ve yüksek direktifleri üzerine İstanbul kadını da memleket müdafaasında gerek cephede ve gerekse cephe gerisinde kendisine düşen kudsi vazifeyi Türk kadınına yakışır bir şekilde başarmak üzere dün resmen faaliyete geçti ve Ankara da Bayan İnönü’nün riyaseti altındaki Yardım Severler Cemiyetinin İstanbul Şubesi teşekkül etmiş oldu. Başta İstiklal Savaşı’nda Türk kadınına cephede önderlik eden İstiklal Mücahadesi’nin Halide onbaşısı, bu gün Üniversite profesörü Halide Edip olmak üzere Bayan Lütfi Kırdar, Safiye Hüseyin, Hasene Ilgaz, Naile Tevfik Sağlam, Süreyya Ağaoğlu, Nabahat Hamit, Doktor Semiramis, Maliha Avni, Doktor Pakize, Bayan Mithat Nemli, Cemile Argun, İffet Halim, 21 Vatan Gazetesi, 5 Mayıs 1941. Vatan Gazetesi, 3 Mayıs 1941. 23 Yeni Sabah Gazetesi, 23.04.1941. 22 The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s. 431-442 437 II. Dünya Savaşı Yıllarında (1941) Yardım Sevenler Cemiyeti ve Mevhibe İnönü’nün Çalışmaları Şukufe Nihal, Belkıs Sevengil, Doktor Pakize Nihat olmak üzere yüzlerce münevver İstanbul kadını, parti merkezindeki içtima salonunda toplandılar. Evvela parti idare heyeti reisi Reşat Mimaroğlu kürsüye gelerek şu sözlerle toplantıyı açtı: 1938 senesinde Ankara da teşekkül eden ve o zamandan beri çalışmakta olan Yardım Severler Cemiyeti’nin, İstanbul gibi geniş ve hayır işlerinde daima ön safta yer alan bu şehirde de bir şubesinin kurmak maksadıyla buraya toplanmış bulunuyoruz. Hamiyetli bayanlarımızın herşeyde olduğu gibi bu kudsi vazifede de üzerlerine düşeni yapacakları muhakkaktır. İstanbul nüfus ve mesahasında olduğu gibi bu yoldaki mesaisinde de hiç şüphe yok ki, ön safı alacaktır. Parti idare heyeti reislerinin sözlerinden sonra bir reis, reis vekili ve bir de kongre katibi seçimine geçildi. Riyasete ittifakla vali ve belediye reisi Doktor Lütfi Kırdar, reis vekilliğine Hasene Ilgaz, katipliğe de Şaziye Sevengil seçildi. Bayan Kırdar, kendisine gösterilen büyük teveccühün heyecanı içinde kürsüye gelerek şu sözleri söyledi: Milli Şefimizin sayın refikaları Bayan İnönü’nün, riyaseti altında Ankara da çalışmakta olan Hayırseverler Cemiyeti, bir beyanname ile bu gün Türk kadınlarını vatan müdafaasında çalışmak üzere vazifeye davet etti. İstanbulun münevver ve yurtsever kadınları, bu kudsi sesin etrafında toplanarak vatan müdafaasında vazife ve iş bölümü yapmak için buradayız. Vazifemiz, cemiyetin geniş nizamnamesi içinde en önde yer alarak vatan müdafaasında yapabileceğimiz işlerde şuurla çalışmaktır. Bayan Kırdar, bu sözlerinden sonra bu kudsi vazife için yapılan davete icabet edenlere teşekkür etmiş rahatsızlığı dolayısıyla yerini reis vekili Bayan Hasene Ilgaza bırakmıştır. Bayan Hasene Ilgaz, bazı mektup ve davetiyelerin maalesef yerlerine gitmediğini ve bir çok arkadaşların bu yüzden gelemediklerini, bütün İstanbul kadınlarını bu toplantıya davet etmek istediklerini fakat vaktin darlığı ve imkaszlıklar karşısında yalnız bir kısmını bir araya toplayabildiklerini söyledikten sonra Ankara’daki Yardım Sevenler Cemiyeti’nin Nizamnamesini okumuştur.24’’ Yardım Sevenler Cemiyeti’nin İstanbul Şubesinin açılmasıyla birlikte buradaki Türk kadınları hemen çalışmalara başlamıştır. Milli Mücadele Dönemi kahramanlarından Halide Edip Adıvar, basına yaptığı açıklama da vatan için gerekirse sokak süpürebileceğini ifade etmiştir. Bu sözler Türk kadınının ülkesine olan bağlılığını ifade eden davranışlardan sadece bir tanesiydi.25 Cemiyetin İstanbul Şubesi, merkezde başlatılan gönüllü hastabakıcı kurslarının bir benzerini yedi kişilik faal bir heyet teşkil ederek açma girişimlerine başlamıştır. Heyet, Eminönü Halkevinde bir gönüllü hastabakıcı kursu açmak için toplanmıştır. Kursun açılmasına karar verildikten sonra başvuruların 27 Mayıs 1941 tarihine kadar açık olacağı belirtilmiştir. Gönüllü Hastabakıcı kurslarında, ilk aşamada harp yaralarını tedavi ve pansuman şekilleri öğretilmeye başlanacağı belirtilmiştir. Bununla beraber cemiyet üyeleri İstanbul civarındaki köyleri gezerek köy halkına bilgilendireceklerdir.26 Yardım Sevenler Cemiyeti İstanbul Şubesi halkı sargı ve 24 Vatan Gazetesi, 29 Nisan 1941. Vatan Gazetesi, 29.04.1941. 26 Vatan Gazetesi, 16.05.1941. 25 The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s. 431-442 Hacer Korkmaz 438 dikiş işlerinde bilinçlendirecek kurslar verme kararı almışlar, babaları askerde bulunan ve bu sebeble anneleri çalışmak mecburiyetinde kalan çocuklarla alakalı çalışmalar yapmışlardır.27 İstanbul Yardım Sevenler Cemiyeti, halka karşı bu tür sosyal içerikli projeler geliştirirken bunun yanında halkı bilinçlendirmeyi de ihmal etmemiştir. Halkı bilgilendirmek adına dönemin en önemli kadın ediplerinden Halide Edip Adıvar başkanlığında neşriyat kolu teşkil edilmiştir. Bu kolun teşkiliyle toplum nazarında çok değer sahibi olan Halide Edip Hanım, halkı ülkenin içinde bulunduğu durum hakkında bilgilendirme görevini üstlenmiştir.28 Halide Edip Hanımefendi’nin yanında diğer önemli simalarda Türk kadınını aydınlatmak ve vatan görevine teşvik etmek adına bir dizi konferanslar düzenlemişlerdir. Bu konferanslar cemiyetin şubelerinin yanın da Halkevlerinde de yapılarak toplumun daha geniş kesimlerine ulaşılmaya çalışılmıştır.29 Bununla beraber 10 Mayıs 1941 de Yardım Sevenler Cemiyeti neşriyat kolu açılacak kursların ne şekilde tatbik edileceği ve ne tarz derslerin okutulacağını belirlemiştir. Bu tasarıya göre kurs kayıtları Halkevleri, Halk odaları ve Halk Partisi merkezinde yapılacaktır. Bu kurslarda dersler teorik ve pratik şekilde öğretilecektir. Derslerin süresi sabah sekiz – oniki arası olarak belirlenmiştir.30 Yardım Sevenler Cemiyeti İstanbul şubesinin açtığı bu hastabakıcılık kurslarına yoğun katılım sağlanmıştır. 8 Haziran tarihinde İstanbul’da bu kurslara başvuru yapan bayan sayısı altı yüz’ü geçmiştir.31 Ancak şehrin muhelif noktalarından kurslara katılım için yoğun talep gelmesine üzerine, Yardım Sevenler Cemiyeti, kursların verileceği hastanelere bu kursları alacak bayanları taşımak için iki adet otobüs tahsis etmiştir. 32 Ayrıca daha fazla sayıda hastabakıcı kursları açabilmek adına Tıp Fakültesi öğrencileri için bir kurs açma kararı alınmıştır. Bu kursu bitiren Tıp Fakültesi öğrencileri görevlendirildikleri yerlerde hastabakıcı kurslarında öğretici olarak görev almaları planlanmıştır.33 Bunun yanında İstanbuldaki Halkevleri, Yardım Sevenler Cemiyeti’ne yaptıkları çalışmalarda destek olmak adına yaz döneminde tatil yapmayarak şubelerini açık tutma kararı almıştır.34 Savaş tehlikesinin gitgide yaklaştığı bir dönemde Yardım Sevenler Cemiyeti, Anadolu’nun bir çok semtinde teşkilatlanmaya ve özellikle Türk kadınını örgütlemeye çalışmıştır. Ankara ve İstanbul başta olmak üzere toplum her kesiminden Türk kadını, cemiyetin açtığı kurslara başvurarak vatan savunmasına destek olmak adına faaliyete girişmişlerdir. Özellikle İstanbul’un her kazasına şube açılmıştır. Bu şubelerde okuma yazma bilen kadınların tespiti, işçi kadınların işe yerleştirilmesi ve himayesi konularında çalışmalar yapılmıştır. Hastabakıcılık kursları, kimsesiz veya bakıma muhtaç çocukların bulunduğu kamplarda yaşamını sürdüren çocuklara pijama tahsisi, yoksul kadınların el işlerine sergileyerek onların gelir elde etmesini sağlayan çalışmalarla toplumsal yapının korunmasına çalışılmıştır.35 Yardım Sevenler Cemiyeti, özellikle II. Dünya Savaşı yıllarında, ağırlaşan savaş koşulları ve bu sıkıntıların dar gelirli ve yardıma muhtaç halk üzerinde oluşturduğu olumsuz etkiyi hafifletmek 27 Vatan Gazetesi, 20.05.1941. Vatan Gazetesi, 15.05.1941. – Vatan Gazetesi, 01.06.1941. 29 Vatan Gazetesi, 12 Haziran 1941. 30 Vatan Gazetesi, 10 Mayıs 1941. 31 Yeni Sabah, 27 Mayıs 1941. 32 Vatan Gazetesi, 12.06.1941. 33 Yeni Sabah, 27 Mayıs 1941. 34 Yeni Sabah, 1 Mayıs 1941. 35 Yeni Sabah, 16 Temmuz 1941. 28 The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s. 431-442 439 II. Dünya Savaşı Yıllarında (1941) Yardım Sevenler Cemiyeti ve Mevhibe İnönü’nün Çalışmaları ve yardıma muhtaç kadın, erkek, çocuk tüm halkın sıkıntılarını gidermek adına önemli faaliyetler de bulunmuştur. Bu faaliyetleri iş atölyeleri açmak suretiyle işsiz kadınlara iş temini; yüksek tahsil yapan gençleri korumak amacıyla kız talebe yurtları açılması; muhtaç durumda olan hamile kadınlara yardımlar yapılması, yoksul annelere bebek takımları ve süt çocuklarına süt gönderilmesi; muhtaç mekteplilerin kitap, defter, önlük, çorap, gıda ihtiyaçlarının karşılanması; yoksul ailelere her sene kış başında temel gıda maddeleri ile kömür dağıtılması; erlerin kışlık giyecek, yoksulların elbise, hastaların ilaç ihtiyaçlarının karşılanması; deprem felaketine uğrayan vatandaşlara giyim eşyası yardımı yapılması; hastabakıcı, telgraf muhabere kursları açılması faaliyetleriyle ordunun ihtiyacı olan nitelikli eleman ihtiyacının karşılanması çalışmalarını yürütmüştür.36 Sonuç olarak Yardım Sevenler Cemiyetinin 1941 faaliyetlerini ele aldığımızda, görüyoruz ki hem dünyanın hem ülkenin zor bir dönemden geçtiği II. Dünya Savaşı’nın tüm dünyayı sarstığı bu dönemde cemiyetin faaliyetleri neredeyse ülkenin ihtiyacı olan tüm alanlarda sürmüştür. Ülkenin içinde bulunduğu savaş tehdidi bir yana yaşadığı ekonomik sıkıntılar nedeniyle, dernek ve cemiyet çalışmaları önem kazanmıştır. Yardım Sevenler Cemiyeti’nin, bir kadın cemiyeti olması onun önemini daha da artırmıştır. Çünkü Osmanlı Devleti’nden günümüze gelen kadın sorunu nedeniyle kadının sosyal hayatta yer alması, çalışması, ülkeye katkıda bulunması Türkiye Cumhuriyeti’nde çok önemsenmiştir. İşte Yardım Sevenler Cemiyeti ve bunun gibi cemiyetler, kadınları topluma kazandırma ve ülke yararına faaliyette bulunma adına büyük öneme hâsıl olmuştur. Sonuç Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu ile birlikte toplumun her kesiminde başlayan yenileşme hareketi beraberinde bir takım sıkıntıları da getirmiştir. Türk halkının büyük bir milli mücadele savaşından çıkmış olması, ekonomik ve sosyal yapıda sıkıntılara yol açmıştır. Atatürk ve arkadaşları bu problemleri bertaraf edebilmek adına farklı yollar denemişlerdir. Devlet gücünün yanında bir takım dernek ve sivil toplum örgütleri vasıtasıyla toplumsal sorunlara çare aranmıştır. Bir toplumu oluşturan en temel yapı ailedir. Bu ailenin can damarı ise kadınlardır. Kadınların, toplumları şekillendirmede ve harekete geçirmede çok güçlü bir silah olduğunu bilen Mustafa Kemal ATATÜRK, Türk kadınına her zaman güvenmiş ve onların üstün meziyetlerinden istifade etmiştir. Milli mücadele döneminde, cemiyetler vasıtasıyla Türk kadını, çok büyük görevleri muvaffakiyetle yerine getirmiştir. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte devlet, sosya-kültürel alanlarda yetersiz kaldığında Mustafa Kemal ATATÜRK, çok güvendiği Türk kadınından cemiyetler vasıtasıyla örgütlenerek toplumsal problemlere destek olmalarını istemiştir. Bu cemiyetlerden bir tanesi, Atatürk ve İnönü’nün desteğiyle kurulan ve onursal başkanlığına İsmet İnönü’nün eşi Mevhibe İnönü Hanımefendi’nin kabul edildiği Yardım Sevenler Cemiyeti’dir. Bu cemiyet özellikle tüm yurt sathında faaliyetler de bulunarak yardıma muhtaç kadın, erkek, çocuk tüm ihtiyaç sahiplerine destekte bulunmaya çalışmıştır. Cemiyet’in en önemli faaliyetleri II. Dünya Savaşı yıllarında Mevhibe İnönü Hanımefendi’nin önderliğinde tüm Türk kadınlarını, Türk ordusuna desteğe çağırdığı konferanslar ve yardım çalışmalarıdır. Cemiyetin, Türk ordusunun ihtiyaçları için başlattığı yardım kampanyaları, hasta bakıcı kursları, 36 Boykoy, Seher(2008), II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’nin Sosyo-Külterel Yapısı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İzmir. The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s. 431-442 Hacer Korkmaz 440 dikiş nakış kursları Türk kadını üzerinde çok büyük tesiri olmuştur. Bu propaganda çalışmaları nihai hedefine ulaşmış ve binlerce Türk kadını bu kurslara kayıt olarak yurt müdafaasında ordusunun yanında yerini almıştır. Bu çalışmamızda kadınların örgütlenmesinde, Cemiyetlerin önemi ve toplum nazarında ne derece etkili tesir oluşturabileceği Yardım Sevenler Cemiyeti vasıtasıyla karşımıza çıkmıştır. Devletin gücünün yetersiz kaldığı noktalarda devreye girerek onların boşluğunu dolduran Yardım Sevenler Cemiyeti, Türk kadının II. Dünya Savaşı gerçeğiyle yüzleşmesine ve bu gerçeğin bilinciyle farklı alanlarda toplumsal çalışmalara katılımlarını sağlamıştır. Ekler EK-1 Mevhibe İnönü Orduya destek amacıyla Yardım Sevenler Cemiyetinin açtığı dikiş kursunda. The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s. 431-442 441 II. Dünya Savaşı Yıllarında (1941) Yardım Sevenler Cemiyeti ve Mevhibe İnönü’nün Çalışmaları EK-2 Mevhibe İnönü, Orduya destek amacıyla Yardım Sevenler Cemiyetinin açtığı Hastabakıcılık Kursunda. The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s. 431-442 442 Hacer Korkmaz KAYNAKLAR Arda, Berna.(2002), ‘’30’lular Kuşağının Önemli Bir Temsilcisi Dr. Mediha Eldem’’, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, C.55, S.2, s.110. Akşam Gazetesi, 3 Nisan 1930. Çelik, Ahmet(2011), İkinci Dünya Savaşı Süresince(1939-1945) Muhalif Basın, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta. Boykoy, Seher(2008), II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’nin Sosyo-Külterel Yapısı, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İzmir. Bozkurt, Birgül(Yaz 2011), Türkiye’de ‘’Milli Şef’’ Dönemi CHP Politikalarının Eğitim Sistemine Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme, Pamukkale Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Belgi Dergisi, S.2, s.185. Haçin, İlhan(2014), ‘’1939 Erzincan Büyük Depremi’’, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler, S.88,s.50. Kanter, Beyhan(Mart2016), ‘’Halide Edip Adıvar’ın Romanlarında Eril Tahakkümün Sınırında Gezinen Kadınlar’’, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.4, S.24,s.94. Türkiye Yardım Sevenler Derneği, www.tysd.org.tr İnönü Vakfı Arşivi. Salim, Muammer(2011), Geçmişten Günümüze Türkiye’de Çocuk Koruma Politikaları ve Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta. Şahin, Cemile – Şahin, Mustafa(2013),’’Osmanlı Dönemi ile Milli Mücadele Yıllarında Türk Kadının Sosyal, Siyasi ve Askeri Faaliyetleri’’, Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.2, s.62 TBMM Tutanakları, 02.06.1972, s.16. Tuskan, Aydeniz Alibsah(2007),’’ Kadın Hakları ve Yeni Medeni Kanun’’, İstanbul Barosu Dergisi, C.81, S.2, s.562. Vatan Gazetesi. Yavuz, Erdem(Haziran 2015), ‘’Milli Koruma Kanunu, Varlık Vergisi Kanunu ve Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu Tartışmaları: Erzincan Uygulamaları’’, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.3, S.12, s.163. Yeni Sabah Gazetesi. The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 27, Haziran 2016, s. 431-442
