Türkiye`de Enerji Güvenliği ile Dış Ticaretin, Dış Politika
advertisement
Bilgi (17) 2008 / 2 : 51-69 Türkiye’de Enerji Güvenliği ile Dış Ticaretin Dış Politika Oluşum Sürecine Etkileri Ertan Efegil1 Özet: Devletler dış politikalarını belirlerken, kendi ihtiyaçlarını dikkate almak zorundadır. Bu bağlamda, makalenin varsayımı, Türkiye’nin enerji ihtiyacı ile dış ticaret verilerinin, dış politika oluşum sürecine doğrudan etkide bulunduğudur. 1923 yılından günümüze kadar ithalat/ihracat ile petrol ve doğal gaz üretim ve tüketim verileri incelendiğinde, Türkiye’nin bu alanlarda dışarıya karşı bağımlı olduğu ve bu bağımlılığında her geçen gün arttığını söyleyebiliriz. Yine 1923’ten günümüze kadar kurulan hükümetlerin programlarına ve Atatürk’ün 1938’e kadar yaptığı konuşmalara baktığımızda, dış politika konusunda, hükümetlerin 18 faktör – siyasi ilişkiler, askeri ilişkiler, uluslararası siyasi yapı, ekonomik ve ticari ilişkiler gibi – üzerinde durduğunu görüyoruz. Yapılan karşılaştırma neticesinde, hükümetlerin, ihtiyaçlara rağmen, dış politika konusunda önceliği, gerçekçi okula uygun olarak, siyasi, askeri ve güvenlik konularına verdiğini görüyoruz. Her ne kadar son zamanlarda artan enerji ihtiyacı nedeniyle, enerji güvenliği konusuna vurgu yapılsa da, Türk karar vericileri, Soğuk Savaş döneminde olduğu gibi, Orta Asya enerji havzasını ve artan uluslararası ticari faaliyetleri, jeostratejik önem açısından ele almakta ve değerlendirmektedir. Anahtar Kelimeler: Enerji Güvenliği, Türk Hükümetleri, Dış Politika. 1. Giriş Dış politika, devletler tarafından, kendi amaçlarını ve hedeflerini hayata geçirmek üzere ve diğer devletler üzerinde etki kurmak amacıyla dış 1 Doç.Dr., Sakarya Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü 52 ▪ Ertan Efegil dünyaya karşı yürütülen politikadır. Dış politikayı planlarken, karar vericiler, kendi ülkelerini kısa (ulusal çıkar, toprak bütünlüğü gibi), orta (ekonomik ilişkiler, askeri yardımlar, vs.) ve uzun vadeli (AB üyeliği gibi) hedefleri tespit etmek ve bu hedefleri hayata geçirecek uygun davranışları belirlemek zorundadır. Ancak dış politika alanında teorik çalışmalar yapan akademisyenler, bir ülkenin dış politikasını belirlerken, karar vericilerin hangi faktörleri dikkate aldıkları konusunda uzlaşmaya varamamışlardır (Sönmezoğ-lu, 2000; Keggly ve Wittkopf, 1996). Yine de teorisyenler, iki farklı gruba ayrılmışlardır. Birinci grupta olanlar, realist yaklaşımı benimseyerek, dış politika konusunda, karar vericilerin, önceliği askeri, güvenlik ve siyasi konulara verdiğini belirtmekte ve bu hedefleri/amaçları gerçekleştirmek üzere hareket ettiklerini ifade etmektedirler. Fakat ikinci grubu oluşturan liberal anlayışa mensup teorisyenler ise, öncelikle devleti tekil görmemekte ve iç siyasi yapı ile uluslararası sistem arasında doğrudan ilişkinin bulunduğunu kabul etmektedir. Sonuçta, liberal anlayışa sahip teorisyenler, devlet adına hareket eden dış politika yapıcılarının, kendi ülkelerinin dış politikalarını planlarken, çeşitli sosyal katmanların (işadamları, köylüler, çeşitli etnik gruplar vs.) talepleri ve ihtiyaçları ile devletin bekasını gerektirecek faktörleri (terörle mücadele, bölgesel sorunlar gibi) dikkate alarak hareket ettiklerini belirtmektedirler (Weber ve Smith, 2002; Holsti, 1988). Böylece dış politika oluşumunu doğrudan etkileyen faktörler arasında, ekonomik ve ticari ilişkiler, siyasi ilişkiler, enerji güvenliği, askeri ittifaklar, uluslararası siyasi yapı sayılabilir.2 2 Yapılan inceleme neticesinde, Türk hükümetlerinin, 18 faktör ismi zikrettiği görülmüştür: Siyasi İlişkiler (diğer devletlerle diplomatik ve siyasi bazda temaslar), Ulusal Güvenlik (Toprak bütünlüğünün ve ülkesel birlikteliğin korunması), Askeri Modernizasyon (Türk Silahlı Kuvvetlerinin teçhizat bakımından güçlendirilmesi), Sınır Sorunu (Hatay, Boğazlar, Ege Sorunu gibi), Uluslararası Siyasi Durum (Küresel bazda dönemsel durum – savaş durumu, yumuşama, devletler arası çatışma, Sovyetler Birliği’nin yıkılması gibi), Ekonomik ve Ticari İlişkiler, Ulusal Kurtuluş Mücadelesi, Askeri İlişkiler (ikili ve çok taraflı askeri ilişkiler ve ittifaklar), Dünya Ekonomisi, Dış Ekonomik Yardımlar, Bölgesel Sorunlar (Ege sorunu, Kıbrıs, Ortadoğu, Balkanlar, Kafkaslardaki çatışmalar), AB ile İlişkiler (AET, AT ile ilişkiler dahil), Uluslararası Örgütler (Birleşmiş Milletler, İslam Kalkınma Örgütü, Karadeniz Ekonomik İşbirliği gibi örgütlenmeler), Yurtdışında …Enerji Güvenliği ile Dış Ticaretin Dış Politika Oluşum Sürecine Etkileri ▪ 53 Makale, teorik olarak, Türkiye’deki dış politika oluşum sürecini, dış ticaret ve enerji ihtiyacı gibi iki bağımsız faktörün etkilediğini varsaymaktadır. Böyle bir etkinin olup olmadığını anlamak içinde, metodolojik olarak, 1923 yılından itibaren, Türkiye’nin ithalat/ihracat verileri ile ham petrol ve doğal gaz üretim ve tüketim rakamlarına ulaşmaya çalışılmıştır. Böylece dış ticaret ve enerji güvenliği konularında, Türkiye’nin içinde bulunduğu zorluklar/kolaylıklar tespit edilmiştir. Dış ticaret açığının olduğu ve enerji ihtiyacının arttığı dönemlerde, Türk hükümetlerinin, bu konuları dış politika alt başlığında ele alacakları varsayılmıştır. Aksi takdirde bu iki faktörün, dış politika oluşumuna etkisinin olmadığı düşünülmüştür. Siyasi açıdan, Türk Dış Politikası üzerine yazılmış kitapların benimsediği dönemler (ki bu dönemleri, 1923-39 TC’nin Kuruluşu ve İkinci Dünya Savaşına Kadar olan Dönem; 1940-45 İkinci Dünya Savaşı Dönemi; 1946-60 Soğuk Savaş dönemi; 1961-80 Yumuşama Dönemi; 1980-1991 İkinci Soğuk Savaş Dönemi ve 1991-2008 Soğuk Savaş Sonrası Dönem olarak belirtebiliriz3) makalenin, kendi araştırma konusu açısından ilgili dönemler olarak benimsenilmiştir. Bu faktörlerin dış politika alanındaki etkilerini anlamak için de, Türk hükümetlerinin programları ile Atatürk’ün dış politika konusundaki konuşmalarının incelenmesi uygun görülmüştür. Bu konuşmalarda, Türk hükümetlerinin zikrettiği faktörler belirlendikten sonra, siyasi açıdan farklı dönemlere ayrılan Türk Dış Politikasının ilgili döneminde, Türk hükümetlerinin üzerinde durdukları faktörlerin ifade edilme sıklığı tespit edilmiştir. Sonuçta, dış ticaret ve enerji güvenliği faktörlerinin, dış politika oluşumuna etkisinin olup olmadığı sorusuna cevap aranılmıştır. 2. 1923-1939 TC’nin Kuruluşu ve İkinci Dünya Savaşı’na Kadar Olan Dönem 3 Yaşayan Türkler (özellikle Avrupa ülkelerinde yaşayan Türk işçiler), İnsan Hakları ve Demokratikleşme, Terörle Mücadele (PKK terörü), ve Enerji (petrol ve doğal gaz kaynakları). Bu dönem tasnifi yapılırken, Baskın Oran’ın editörlüğünde basılan Türk Dış Politikası kitapları esas alınmıştır. 54 ▪ Ertan Efegil Bu döneme ilişkin petrol ve doğal gaz talebi ve üretimi konusunda elimizde resmi veri bulunmamasına rağmen, ilk petrol sahası, 1926 yılında TPAO tarafından bulunmuştur. Fakat bu sahadan sondaj yapılmasına dönemin hükümeti izin vermemiştir. 1934 yılında ilk petrol kuyusunun açılmasının ardından, 1940 yılında, Raman’da ilk petrol üretimine başlanmıştır (TPAO, 2005). Sonuçta, Türkiye’nin 1940 yılına kadar petrol üretimi yapmadığı anlaşılmaktadır. Türkiye’nin bu dönemdeki ithalat/ihracat verileri hakkındaki resmi bilgilere baktığımızda, Türkiye, 1 milyar 373 milyon dolar toplam ihracat yapmasına karşılık, 1 milyar 502 milyon dolar ithalat yapmıştır. 1931-35, 1935-37 ve 1938-39 hükümet dönemlerinde, Türkiye’nin ihracatı, ithalattan fazla iken, özellikle 1930 yılına kadar ithalat, ihracattan fazla olmuştur (Dış Ticaret Müsteşarlığı, 1995). 1923-1939 Dönemi İthalat/İhracat Rakamları 1600 1502 1373 1400 1200 1000 İthalat İhracat 800 600 356 400 278 305 254 223 233 200 86 50 100 82 202 163 118115 92 99 1937-1938 1938-1939 59 60 0 1923 1924 1925-1927 1927-1930 1930-1931 1931-1935 1935-1937 Toplam Petrol ihtiyacına ve ithalat fazlalığına rağmen, o dönemde kurulan hükümetlerin programlarına ve Atatürk’ün Meclis’teki konuşmalarına baktığımızda, Türk yetkililerin, siyasi ilişkilere (9 kez) öncelik verdiği görülmektedir. Siyasi ilişkilerin ardından, Ekonomik ve Ticari İlişkiler (7 …Enerji Güvenliği ile Dış Ticaretin Dış Politika Oluşum Sürecine Etkileri ▪ 55 kez) konusuna değinmişlerdir. Enerji güvenliği konusunda ise, 1938 yılında, Atatürk’ün bir konuşmasında bu konuya değindiği görülmektedir. Sonuçta, 1923 -1939 döneminde, ekonomik ve ticari ilişkiler, dış politikada öncelikli ikinci konu olarak ortaya çıkarken, enerji güvenliğinin dış politika oluşum sürecine yansımasının olmadığını söyleyebiliriz. 1923-1939 Dönemi 10 Siyasi İlişkiler; 9 9 8 Ekonomik ve Ticari İlişkiler; 7 7 Sınır Sorunu; 6 6 Askeri Modernizasyon; 5 5 Uluslararası Siyasi Durum; 4 4 Ulusal Güvenlik; 3 3 Askeri İlişkiler; 2 Dünya Ekonomisi; 2 2 Ulusal Kurtuluş Mücadelesi; 1 Enerji; 1 1 0 Sıklık 3. 1940-45: İkinci Dünya Savaşı Dönemi: 1940-45 1940 – 1945 döneminde, Türkiye’nin petrol ihtiyacı konusunda, yıllara göre dağılmış bir resmi veri elimizde mevcut değildir. Ancak TPAO’nun hazırladığı rapora baktığımızda, 1940 yılında ilk petrol üretimi, Raman bölgesinde gerçekleştirildi. Fakat bu üretimin yeterli olmadığı, karşılaştırma yapıldığında görülmektedir. 1941 yılında, Türkiye’nin petrol tüketimi, yıllık 140bin ton idi. Türkiye, 1942 – 1958 döneminde, sadece 1 milyon 276 bin varil petrol üretmiştir. Bu rakamı eşit şekilde yıllara bölersek, en iyimser ihtimalle, 1941 yılında Türkiye, 75 bin varil petrol üretmiştir, ki bu da, tüketimin çok altında bir rakamdır (TPAO, 2005). Ülkedeki petrol ihtiyacına rağmen, Türkiye’nin dış ticareti, bu dönemde, ilk kez fazlalık vermiştir. Bunun sebebi de, savaşan devletlerin Türkiye’nin 56 ▪ Ertan Efegil madenlerine ihtiyaç duymasıydı. Bu dönemde, Türkiye, 602 milyon dolar ithalata karşılık, 848 milyon dolar ihracat gerçekleştirdi. 1939 – 1942 yıllarında, 223; 1942 – 1943 yıllarında 156; ve 1943 – 1946 yıllarında 223 milyon dolar ithalat yapan Türkiye, aynı dönemlerde sırasıyla 305, 197 ve 346 milyon dolar mal satmıştır (Dış Ticaret Müsteşarlığı, 1995). 1940-1945 Dönemi İthalat/İhracat Rakamları 900 848 800 700 602 600 1939 - 1942 1942 - 1943 1943 - 1946 Toplam 500 400 346 305 300 223 200 223 197 156 100 0 İthalat İhracat …Enerji Güvenliği ile Dış Ticaretin Dış Politika Oluşum Sürecine Etkileri ▪ 57 1940-1945 Dönemi 2,5 Siyasi İlişkiler; 2 Uluslararası Siyasi Durum; 2 2 1,5 Askeri İlişkiler; 1 Askeri Modernizasyon; 1 1 0,5 Ulusal Kurtuluş Mücadelesi; 0 Ulusal Güvenlik; 0 Sınır Sorunu; 0 Ekonomik ve Ticari İlişkiler; 0 Dünya Ekonomisi; 0 Enerji; 0 rji En e is i U lu sa l D ün y a Ek on om liş ki le r i M tu lu ş Ku r ve ik no m As ke ri İ üc ad e İli şk ile ri Ti ca Si ya s Ek o ra ra sı le s r iD ur um ru nu So ır Sı n U lu sl a iz as yo n od er n As ke ri M r liş ki le Si ya si İ U lu sa lG üv en lik 0 İthalat/İhracat verilerine ve petrol ihtiyacına baktığımızda, o dönemde, Türk karar vericileri, siyasi ilişkiler (2 kez) ve uluslararası sistemdeki gelişmeler (2 kez) üzerinde dururken, ardından askeri ilişkiler (1 kez) ile Türk ordusunun modernize edilmesi (1 kez) konularına öncelik vermişlerdir. Enerji güvenliği ile ekonomik ve ticari ilişkiler üzerinde hiç durmamışlardır. 4. Soğuk Savaş Dönemi: 1946-60 Petrol üretimi bakımından Türkiye, 1946 yılında, Raman 8 sahasından günlük 70 ton üretime başlamıştır. 1948 yılında, Raman 9 kuyusundaki üretimde, günlük 70 tona ulaşmıştır. Ancak bu üretimde, o dönemde Türkiye’nin petrol ihtiyacını karşılamaya yetmemiştir. Çünkü 1954 yılında Türkiye’nin petrol talebi, yıllık 1 milyon tona yükselmişti. 1950 yılında 60 milyon lira petrol ithal eden Türkiye, 1954 yılında petrol ithalatına 200 milyon lira (50 milyon dolar) ayırmıştı. Ayrıca enerji açığının artması üzerine Türk yetkililer, yabancı firmaların sektörde faaliyet göstermelerine kolaylık getirmeye karar vermişti (TPAO, 2005). 58 ▪ Ertan Efegil 1946 1960 Dönemi Verileri 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1946-1947 1947-1948 1948-1949 1949-1950 1950-1951 1951-1954 1954-1955 1955-1957 1957 - 1960 İthalat 1960 Toplam İhracat İthalat/İhracat verilerine baktığımızda, Türkiye, İkinci Dünya Savaşı esnasındaki konumunu, bu dönemde kaybetti. 1946 – 1960 yıllarında kurulan hükümetlerde, ithalat, her zaman ihracatın üstünde gerçekleşmiş ve Türkiye, dış ticaretinde sürekli açık vermiştir. Bu dönemde, Türkiye, 881 milyon dolar ihracat yaparken, 928 milyon dolar ithalat gerçekleştirdi (Dış Ticaret Müsteşarlığı, 1995). …Enerji Güvenliği ile Dış Ticaretin Dış Politika Oluşum Sürecine Etkileri ▪ 59 1946-1960 Dönemi 8 Siyasi İlişkiler; 7 7 Uluslararası Siyasi Durum; 6 Askeri İlişkiler; 6 6 5 Askeri Modernizasyon; 4 4 Ekonomik ve Ticari İlişkiler; 3 3 Dış Ekonomik Yardımlar; 2 Bölgesel Sorunlar; 2 2 Sınır Sorunu; 1 AB İle İlişkiler; 1 1 Ulusal Güvenlik; 0 Ulusal Kurtuluş Mücadelesi;Dünya 0 Ekonomisi; 0 Enerji; 0 rji En e Si ya si İ liş ki le r U lu sa lG üv As en ke lik ri M od er ni za sy on Sı nı U lu rS sl or ar un ar as u ıS i ya Ek si on D om ur um ik ve T ic U ar lu sa iİ liş lK ki ur le tu r lu ş M üc ad el es i As ke ri İli şk ile D r ün ya E D ko ış no Ek m on is i om ik Ya rd ım la Bö r lg es el So ru nl ar AB İle İli şk ile r 0 Hem enerji güvenliğinde yaşanan sıkıntıya, hem de dış ticaretteki açığa rağmen, Türk karar vericileri, dış politikaya ilişkin konuşmalarında, siyasi ilişkilere (7 kez), Soğuk Savaş döneminde uluslararası sistemde yaşananlara (6 kez), ABD ve NATO ile olan askeri ilişkilere (6 kez) ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin modernizasyonuna (6 kez) öncelik verirken, ekonomik ve ticari ilişkilere (3 kez), dördüncü sırada yer vermiştir. Enerji güvenliği konusu ise, Enerji Bakanlığı’nın bir konusu olarak ele alınmış, dış ülkeler ile ilişkilerde bu boyut üzerinde durulmamıştır. 5. Yumuşama Dönemi: 1961-80 1961-80 döneminde, Türkiye’nin petrol ihtiyacının artarak devam ettiği görülmektedir. Her ne kadar 1961-62 döneminde petrol üretimi (2.9 milyon ton/yıl), tüketimden (1.9 milyon ton/yıl) fazla iken, bu döneminde toplamına baktığımızda, Türkiye, 49.5 milyon ton petrol üretirken, 97.5 milyon ton petrol tüketmiştir. 1955’te yıllık 178 bin, 1968’de yıllık 1 milyon varil, 1975 yılında ise günlük 267 bin varil petrol üreten Türkiye’nin toplam ithalatının yüzde 10’u, 1972 yılında, petrol ve petrol 60 ▪ Ertan Efegil ürünlerinden oluşuyordu. Her yıl bu oran artmıştır: 1974’te % 20, 1976’da % 21.5, 1978’de % 30.5, ve 1980’de % 47.1. 1967 yılında ise, Türkiye, petrol ihtiyacının ancak % 20’sini iç üretim ile karşılayabiliyordu (Devlet Planlama Teşkilatı, 1963; Devlet Planlama Teşkilatı, 1968; Devlet Planlama Teşkilatı, 1973). 1961-1980 Dönemi Verileri 120000 97573 100000 80000 60000 49522 49101 40000 20676 20000 22 20 0 Toplam Petrol Üretimi 2963900 Petrol Tüketimi 1936500 Doğal Gaz Üretimi Doğal Gaz Tüketimi İthalat 1566.5 İhracat 726.7 İlk doğal gaz rezervini 1970 yılında keşfeden Türkiye, 1979-1980 yıllarında, 20 milyon metreküp doğal gaz üretirken, 22 milyon metreküp tüketmiştir (TPAO, 2005). Aynı dönemde, Türkiye’nin dış ticaret açığı artarak devam etmiştir. Bu dönemde, 49 milyar dolar ithalat yapan Türkiye, ancak 20 milyar 676 milyon dolar ihracat gerçekleştirebildi. Bu dönemde, Türkiye’nin dış ticareti, her hükümet döneminde açık vermiştir (Dış Ticaret Müsteşarlığı, 1995). …Enerji Güvenliği ile Dış Ticaretin Dış Politika Oluşum Sürecine Etkileri ▪ 61 1961-1980 Dönemi 18 Siyasi İlişkiler; 16 Bölgesel Sorunlar; 16 16 Askeri İlişkiler; 15 AB İle İlişkiler; 14 14 Ekonomik ve Ticari İlişkiler; 11 12 Uluslararası Siyasi Durum; 10 10 Askeri Modernizasyon; 9 8 Enerji; 7 Yurtdışında Yaşayan Türkler; 6 6 Uluslararası Örgütler; 3 4 Dış Ekonomik Yardımlar; 2 2 Sınır Sorunu; 0 Ulusal Güvenlik; 0 İnsan Hakları ve Demokratikleşme; 1 Ulusal Kurtuluş Mücadelesi; Dünya 0 Ekonomisi; 0 0 Sıklık Enerji ihtiyacına ve dış ticaret açığına rağmen, Türkiye, dış politika konusunda, önceliği, önceki dönemlerde olduğu gibi, siyasi ilişkilere (16 kez), bölgesel sorunlara (16 kez), askeri ilişkilere (15 kez) ve Avrupa Birliği ile bütünleşme sürecine (14 kez) vermiştir. Ekonomik ve ticari ilişkiler (11 kez), bu faktörlerin ardından gelmiştir. Fakat önceki dönemlerin aksine, enerji ihtiyacı (7 kez), özellikle 1973 yılında Arap ülkelerinin uyguladığı petrol ambargosu nedeniyle, hükümet programlarında bahsedilmeye başlanmış ve demokratikleşme ve insan hakları (1 kez), dış ekonomik yardımlar (2 kez), uluslararası örgütler (3 kez) gibi konulara nazaran daha sıklıkla dile getirilmiştir. Askeri modernizasyon (9 kez) ve uluslararası sistemdeki siyasi durum (10 kez), enerji güvenliğinden daha öncelikli konu olarak ortaya çıkmıştır. 6. İkinci Soğuk Savaş Dönemi: 1980-91 Bu dönemde, Türkiye’nin petrol ihtiyacı artmıştır. 22.6 milyon ton petrol üreten Türkiye, 141.5 milyon ton petrol tüketmiştir. Özellikle 1980-83 döneminde, 4.3 milyon ton petrol üretebilen Türkiye, o dönemde ihtiyaç duyduğu petrolün yarısını (59.2 milyon ton) tüketmiştir. 1983-87 yılları 62 ▪ Ertan Efegil arasında petrol üretimi, iki katına (9.2 milyon) çıkarken, 1987-89 döneminde bu rakam 5.4 milyon tona düşmüştür. 1989-91 yılları arasında ise, 3.7 milyon ton üretim gerçekleştirildi. 1983-87 yılları arasında, 16.1 milyon ton tüketen Türkiye, 1987-89 döneminde, 43.6; 1989-91 döneminde de 22.7 milyon ton tüketmiştir. 1987’de yerli üretim, tüketimin sadece % 10 ila 20’sini karşılayabiliyordu (Devlet Planlama Teşkilatı, 1979; Devlet Planlama Teşkilatı, 1985). 1981-1990 Dönemi Verileri 160000 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 1980-1983 1983-1987 Petrol Üretimi Petrol Tüketimi 1987-1989 Doğal Gaz Üretimi 1989-1991 Doğal Gaz Tüketimi İthalat Toplam İhracat 1981-90 döneminde, Türkiye’nin doğal gaz üretimi ve tüketimi de artış göstermiştir. 1980-83 döneminde, 7 milyon metreküp üreten Türkiye, aynı dönemde 8 milyon metreküp doğal gaz tüketmiştir. 1983-87 döneminde, üretim, 828 milyon metrekübe yükselirken; tüketim, 1.2 milyar metreküp olarak gerçekleşmiştir. 1987-89 döneminde, üretim 272 milyon metrekübe düşerken; tüketim neredeyse üç kat artarak, 4.3 milyar metrekübe çıkmıştır. 1989-91 döneminde sırasıyla rakamlar şöyle gerçekleşmiştir: 212 ve 3.418. Bu dönemde, Türkiye, 1.3 milyar metreküp üretirken, 9.1 milyar metreküp doğal gaz tüketmiştir (Devlet Planlama Teşkilatı, 1979; Devlet Planlama …Enerji Güvenliği ile Dış Ticaretin Dış Politika Oluşum Sürecine Etkileri ▪ 63 Teşkilatı, 1985; TPAO, 2005). İthalat/ihracat verileri de, enerji alanında olduğu gibi, Türkiye’nin aleyhine gelişmiştir. Bu dönemde, 126 milyar dolar ithal eden Türkiye, 85 milyar dolar ihracat gerçekleştirdi. 1980-83 yılları arasında 27 milyar dolar ithalat gerçekleştiren Türkiye, 16.1 milyar dolarlık mal dışarıya satabildi. 1983-87 döneminde Türkiye’nin dış ticaret açığı, 15 milyar dolar olarak gerçekleşti. Bu rakam, 1987-89 döneminde 7; 1989-91 döneminde ise 10 milyar oldu (Dış Ticaret Müsteşarlığı, 1995). 1981-1991 Dönemi 4,5 Askeri İlişkiler; 4 Bölgesel Sorunlar; 4 4 AB İle İlişkiler; 4 Ekonomik ve Ticari İlişkiler; 3 3,5 Siyasi İlişkiler; 3 3 Askeri Modernizasyon; 3 2,5 2 1,5 Uluslararası Siyasi Durum; 1 1 0,5 İnsan Hakları ve Demokratikleşme; 1 Yurtdışında Yaşayan Türkler; 1 Enerji; 1 Dış Ekonomik Yardımlar; 0 0 Ekonomisi; 0 Ulusal Güvenlik; 0 Sınır Sorunu; 0 Ulusal Kurtuluş Mücadelesi; Dünya Uluslararası Örgütler; 0 rji En e Si ya si İ liş ki U le lu r sa lG As üv ke en ri M lik od er ni za sy on U Sı lu nı sl rS ar ar o as ru nu ıS Ek iy on as om iD ik u ru ve U m Ti lu ca sa ri lK İli ur ş ki tu le lu r ş M üc ad el es As i ke ri İli şk D ün ile ya r D Ek ış Ek on on om om is i ik Ya rd Bö ım la lg r es el So ru nl ar AB İle U İli lu ş sl ki Yu ar le ar rtd r as ış İn ıÖ ın sa da rg n üt Ya H le ak şa r la ya rı n ve Tü D rk em le r ok ra tik le şm e 0 Bu dönemde, Türk hükümetlerinin dış politika alanında değindiği faktörlere baktığımızda, dış ticaret ve enerji alanında yaşanılan sıkıntıların, dış politika oluşum sürecine etkisinin beklenildiği gibi olmadığı görülmektedir. Bu dönemde, hükümetlerin üzerinde durdukları öncelikli konular, askeri ilişkiler (4 kez), bölgesel sorunlar (4 kez) ve Avrupa Birliği ile ilişkilerdir (4 kez). Ekonomik ve ticari ilişkiler (3 kez), askeri modernizasyon (3 kez) ile siyasi ilişkiler (3 kez), bu üç faktörden sonra gelmektedir. Enerji konusu ise, sadece 1980-83 döneminde ara rejim 64 ▪ Ertan Efegil hükümeti tarafından dile getirilmiştir. 1987 yılında, TPAO’nun yurtdışında petrol arama faaliyetlerine başlamasına rağmen, 1983 sonrası hükümetler, enerji konusunu, önceki hükümetler gibi, sadece Enerji Bakanlığı’nın sorumluluğundaki bir konu olarak görmüşlerdir. 7. Soğuk Savaş Sonrası Dönem: 1991-2008 Bu dönemde, Türkiye’nin enerji ihtiyacı ve dış ticaret açığı, önceki dönemlerde olduğu gibi artarak devam etmiştir. 1991-2008 döneminde, 44.6 milyon ton petrol üreten Türkiye, aynı dönemde 500.7 milyon ton petrol tüketmiştir. Her hükümet döneminde, tüketim artarak devam ederken, üretim ise, inişli-çıkışlı seyir takip etmiştir. 1991 yılında, 22.1 milyon ton petrol tüketen Türkiye’de, 1991-93 yıllarında 50.5, 1993- 1995 yıllarında 54.2, 1995-96 yıllarında 29.8, 1996-97 yıllarında 30, 1997-99 yıllarında 58.9, 2002-2003 yıllarında 36.2, ve 2003-2006 yıllarında 114.4 milyon ton petrol tüketilmiştir. Üretim ise, aynı dönemler sırasıyla şöyle gerçekleşmiştir: 4.4, 6.7, 6.9, 3.7, 3.2, 6.2, 7, 1.8 ve 4.3 milyon ton (Devlet Planlama Teşkilatı, 2001; Devlet Planlama Teşkilatı, Şubat 2004; Devlet Planlama Teşkilatı, 1990; Devlet Planlama Teşkilatı, 1996; Devlet Planlama Teşkilatı, 2000; BOTAŞ, 2006; Dış Ticaret Müsteşarlığı, Ağustos 2003). …Enerji Güvenliği ile Dış Ticaretin Dış Politika Oluşum Sürecine Etkileri ▪ 65 1991-2008 Dönemi Verileri 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 1991 19911993 Petrol Üretimi 19931995 1995 19951996 Petrol Tüketimi 1996 19961997 Doğal Gaz Üretimi 19971999 1999 19992002 Doğal Gaz Tüketimi 20022003 İthalat 20032006 Toplam İhracat Aynı dönemde, yerleşim yerlerinde ve sanayi sektöründe kullanımın artması sonucunda, Türkiye’nin doğal gaza olan talebi de artış göstermiştir: 1991 yılında 4.2, 1991-93 yıllarında 9.7, 1993-95 yıllarında 12.2, 1995-96 yıllarında 7.8, 1996-97 yıllarında 9.6, 1997-99 yıllarında 23.2, 1999-2002 yıllarında 80, 2002-2003 yıllarında 37, ve 2003-2006 yıllarında 177 milyar metreküp. Aynı dönemde, Türkiye, sadece 4.9 milyar metreküp doğal gaz üretebilmiştir. Fakat 1991-2008 yılları arasında tükettiği doğal gaz miktarı, 361.4 milyar metreküptür (Devlet Planlama Teşkilatı, 2001; Devlet Planlama Teşkilatı, Şubat 2004; Devlet Planlama Teşkilatı, 1990; Devlet Planlama Teşkilatı, 1996; Devlet Planlama Teşkilatı, 2000; BOTAŞ, 2006; Dış Ticaret Müsteşarlığı, Ağustos 2003). İthalat/ihracat verileri de, enerji ihtiyacına benzer veriler içermektedir. Bu dönemde, Türkiye, 659 milyar dolar ihracat yaparken, 1 trilyon 58 milyar dolar ithalat gerçekleştirmiştir. İthalat ve ihracat verileri, her geçen hükümet döneminde artış göstermiştir. 1991 yılında, ithalat 21, ihracat 13.5 milyar dolar iken, 1993-94 yıllarında bu rakamlar, 43.6 ve 23.2 milyar dolara çıkmıştır. 2003-2006 döneminde ise, ithalat 523.9 milyar dolar iken, ihracat ise, 330 milyar dolarda kalmıştır (Dış Ticaret Müsteşarlığı, 1995; Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu, Ocak 2007; Ertekin, Mart 2005). 66 ▪ Ertan Efegil Bu dönemde kurulan hükümetlerin programlarına baktığımız zaman, enerji güvenliği konusuna hükümetlerin önceki dönemlere nazaran daha fazla değindiği görülmektedir. Fakat bu konuda da hükümetlerin stratejik düşünce yapısına uygun olarak hareket ettikleri söylenebilir. Çünkü Türk hükümetleri, enerji konusuna değinirken, önceliği Türkiye’nin enerji ihtiyacına vermek yerine, Hazar enerji kaynaklarını dünya piyasalarına sunma konusunda Türkiye’nin jeopolitik konumuna ve bu konumun yardımıyla dünya siyasetinde oynayacağı role vermişlerdir. Bu dönemde, Türk hükümetleri, önceliği, bölgesel sorunlar (12 kez), Avrupa Birliği ile ilişkiler (12 kez), bu ilişkilere bağlı olarak insan hakları ve demokratikleşme (10 kez) ve siyasi ilişkilere (11 kez) vermişlerdir. Bu konuların ardından ekonomik ve ticari ilişkiler (9 kez) ile enerji (9 kez) konuları gelmektedir. Terörle mücadele, askeri modernizasyon konuları, üçüncü kuşak konular olarak ifade edilirken, uluslararası örgütler, askeri ilişkiler, uluslararası siyasi yapıda ortaya çıkan gelişmeler gibi konular, daha alt sıralarda yer alabildiler. 1991-2008 Dönemi 14 Bölgesel Sorunlar; 12 AB İle İlişkiler; 12 12 Siyasi İlişkiler; 11 10 İnsan Hakları ve Demokratikleşme; 10 Ekonomik ve Ticari İlişkiler; 9 Yurtdışında Yaşayan Türkler; 8 Enerji; 9 8 Terörle Mücadele; 6 Askeri Modernizasyon; 6 6 Askeri İlişkiler; 4 4 Uluslararası Siyasi Durum; 3 Uluslararası Örgütler; 3 Dünya Ekonomisi; 0 2 Ulusal Güvenlik; 0Sınır Sorunu; 0 Ulusal Kurtuluş Mücadelesi; Dış 0 Ekonomik Yardımlar; 0 U En er ji Si ya si İli şk ile lu r sa As lG ke üv ri en M lik od er ni za sy U on lu Sı sl nı ar rS ar o as ru Ek ıS nu on iy as om i D ik u ve ru U lu m Ti sa ca lK ri İli ur şk tu ile lu ş r M üc ad el es As i ke ri İ liş D ki ün le ya D r ış Ek Ek on on om om is i ik Ya rd Bö ım lg la es r el So ru nl ar AB İle U lu İli sl ş Yu ki ar le rtd ar r as ış İn ın ıÖ sa da n r gü H Y ak aş tle la r ay rı an ve Tü D rk em l er ok ra tik le Te ş m rö e rle M üc ad el e 0 …Enerji Güvenliği ile Dış Ticaretin Dış Politika Oluşum Sürecine Etkileri ▪ 67 8. Değerlendirme ve Sonuç 1923-2008 dönemi boyunca, Türkiye’nin enerji ihtiyacı ile dış ticaret verilerine genel olarak baktığımızda, Türkiye’nin aleyhine verilerin olduğu görülmektedir. Bu dönemde, 116.8 milyon ton petrol, 6.2 milyar metreküp doğal gaz üreten Türkiye, 739.8 milyon ton petrol ve 370 milyar metreküp doğal gaz tüketmiştir. Bu dönemde, Türkiye’nin ihracatı, ithalatının yarısı kadar bir değerde gerçekleşmiştir. 768.1 milyar dolar ihracat yapan Türkiye, 1 trilyon 237 milyar dolar ithalat gerçekleştirmiştir. Türkiye’nin dış ticaret açığı ise, 469 milyar dolar civarındadır. Mevcut rakamlara rağmen, Türk hükümetleri, dış politikalarında, siyasi ilişkilere (48 kez), her konudan daha fazla öncelik vermişlerdir. Sırasıyla şu konular dış politika alanında hükümetler tarafından ifade edilmiştir: Bölgesel sorunlar (34 kez), ekonomik ve ticari ilişkiler (33 kez), askeri ilişkiler (32 kez), Avrupa Birliği ile ilişkiler (31 kez), askeri modernizasyon (28 kez), ve uluslararası siyasi durum (26 kez). Bu konulardan sonra, enerji (18 kez) konusu gelmektedir. Yurtdışında yaşayan Türkler ile insan hakları ve demokratikleşme konuları, enerji konusunu takip etmiştir. Diğer konular (terörle mücadele, uluslararası örgütler, dış ekonomik yardımlar, Dünya ekonomisi, sınır sorunu, ulusal güvenlik) ise daha alt sıralarda yer almaktadır. 68 ▪ Ertan Efegil 1923-2008 Dönemi 1400000 1237458 1200000 1000000 800000 768150 739861 600000 370577 400000 200000 116895 6275 0 Toplam Petrol Üretimi Petrol Tüketimi Doğal Gaz Üretimi Doğal Gaz Tüketimi İthalat İhracat Sonuçta, Türkiye’deki karar vericiler, 1923’ten günümüze kadar daha realist bakış açısına uygun olarak, dış politika karar verme sürecinde davranış sergilemişlerdir. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, enerji ve ekonomik ilişkiler, Türkiye’nin ihtiyacına binaen değil, ülkenin stratejik konumu üzerindeki düşüncelerine dayanarak dile getirilmiştir. Aynı zamanda, enerji ve dış ticaret konuları, Dış İşleri Bakanlığı’nın sorumluluk alanı içerisinde görülmemiştir. Türk hükümetleri, bu konuları, daha çok Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlıklarının bünyesinde ele alınması gereken konular olarak görmüşlerdir. Dış İşleri Bakanlığı’nın bu konularda fazla sorumluluk yüklenmesi öngörülmemiştir. Fakat Dış İşleri Bakanlığı bünyesindeki ilgili birimlerin ise, bu konuları, ülkeler arası siyasi ve stratejik ilişkiler bağlamında baktıklarını söyleyebiliriz. …Enerji Güvenliği ile Dış Ticaretin Dış Politika Oluşum Sürecine Etkileri ▪ 69 1923-2008 Dönemi 60 50 48 40 33 28 30 34 32 31 26 18 20 15 12 10 7 3 1 2 4 6 6 rji En e Si ya si İli şk U ile lu r sa As lG ke üv ri en M lik od er ni za sy U on lu Sı sl nı ar rS ar o as ru Ek ıS nu on iy as om i D ik u ve ru U lu m Ti sa ca lK ri İli ur şk tu ile lu ş r M üc ad el es As i ke ri İ liş D ki ün le ya D r ış Ek Ek on on om om is i ik Ya rd Bö ım lg la es r el So ru nl ar AB İle U lu İli sl ş Yu ki ar le rtd ar r as ış İn ın ıÖ sa da n r gü H Y ak aş tle la r ay rı an ve Tü D rk em l er ok ra tik le Te ş m rö e rle M üc ad el e 0 Ayrıca dış politikayı etkileyen faktörlerin dönemsel farklılıklar gösterdiğini söyleyebiliriz. 1923-39 döneminde, sınır sorunu, ulusal güvenlik, kurtuluş mücadelesi gibi konular öncelikle ele alınırken, daha sonraki dönemlerde, bu konular önemlerini tümüyle yitirmişlerdir. Son olarak, Türk karar vericilerinin dış dünyadaki gelişmelerden doğrudan etkilendikleri de görülmektedir. Abstract: When states formulate their foreign policies, they have to take into account their domestic needs. In this connection, the essay argues that Turkey’s energy demand and its import/export variables directly affect its foreign policy making process. When statistical variables of the Turkey’s oil and natural gas consumptions and productions as well as its export/import values since 1923 have been analyzed, it is open that Turkey is absolutely dependent upon the external sources and other countries. Again in their programmes, they have indicated 18 foreign policy factors, including political relations, military relations, international political system, economic and commercial relations, etc.. As a result despite the Turkey’s dependency, the 70 ▪ Ertan Efegil Turkish officials gave given priority to the political, military and security issues in favor of the realist approach. Although after the collapse of former Soviet Union they have frequently mentioned Turkey’s increasing energy demand, they have viewed the Caspian Sea region as a factor that will make positive contribution to the Turkey’s geostrategic importance rather than supplying its energy demands. Keywords: Energy Security, Turkish Governments, Foreign Policy. Area: Collective Decision Making Processes. Kaynakça BOTAŞ (2007). 2006 Yıllık Faaliyet Raporu http://www.botas.gov.tr/yillikrapor.asp (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Devlet Planlama Teşkilatı (1963). Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-67), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan1.pdf, (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Devlet Planlama Teşkilatı (1968). İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-72), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan2.pdf (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Devlet Planlama Teşkilatı (1973). Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (197377), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan3.pdf (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Devlet Planlama Teşkilatı (1979). Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (197983), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan4.pdf (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Devlet Planlama Teşkilatı (1985). Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-89), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan5.pdf. (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Devlet Planlama Teşkilatı (1990). Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-94), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan6.pdf; (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Devlet Planlama Teşkilatı (1996). Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (19962000), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan7.pdf (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Devlet Planlama Teşkilatı (12001). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Çerçevesinde Enerji Hammaddeleri Alt Komisyonu Raporu, Devlet Planlama Teşkilatı (2004). Sector Profiles of Turkish Industry: A General Outlook, Ekonomik Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Endüstri Birimi, www.dpt.gov.tr (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Devlet Planlama Teşkilatı (2000). Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001-2005, http://ekutup.dpt.gov.tr/plan8.pdf. (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (2007). Dış Ticaret İstatistikleri http://www.deik.org.tr/Lists/DisTicaretIstatistikleri/Attachments/2/2007191556 …Enerji Güvenliği ile Dış Ticaretin Dış Politika Oluşum Sürecine Etkileri ▪ 71 51ocak202007_TR.pdf (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Dış Ticaret Müsteşarlığı (1995). 1923’ten Günümüze Türkiye Ekonomisi http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/index.cfm?action=detayrk&dil=TR&yayinid=11 15&icerikid=1224&from=home (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Dış Ticaret Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirmeler Genel Müdürlüğü (2003). Dünyada ve Türkiye’de Petrol http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/index.cfm?action=detayrk&yayinID=1091&icer ikID=1197&dil=TR (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Ertekin, Murat (2005). Sektörler İtibarıyla Üretim-Dış Ticaret İlişkisi ve Rekabet Koşulları (Dış Ticaret Müsteşarlığı Uzman Raporları), http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/index.cfm?action=detayrk&yayinID=1091&icer ikID=1197&dil=TR Holsti, K. J. (1988), International Politics: A Framework for Analysis, New Jersey: Prentice Hall International Inc. Keggly, C. W. and E. R. Wittkopf (1996), American Foreign Policy: Pattern and Process, Boston: Bedford / St. Martin’s. Oran, B. (2001), Türk Dış Politikası:1919-1980 (Birinci Cilt), İstanbul: İletişim. Oran, B. (2003), Türk Dış Politikası (İkinci Cilt), İstanbul: İletişim. Sönmezoğlu, Faruk (2000), Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi, İstanbul: Filiz (Üçüncü Baskı). TPAO (2005). İlk 50 Yıl: 1954-2004, http://www.tpao.gov.tr/v1.4/condocs/tpao_rapor_2006tr.pdf. (İndirme Tarihi: 25 Mayıs 2008). Weber, Mark and Michael Smith (2002), Foreign Policy in a Transformed World, London: Prentice Hall.
