TÜRK YARGISININ İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ KONUSUNDA KAPASİTESİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ STRENTHENING THE CAPACITY OF TURKISH JUDICIARY ON FREEDOM OF EXPRESSION AVRUPA BİRLİĞİ - AVRUPA KONSEYİ ORTAK PROJESİ EUROPEAN UNION - COUNCIL OF EUROPE JOINT PROJECT FARKINDALIK ARTIRILMASI KAPSAMINDA 5. YUVARLAK MASA TOPLANTISI FIFTH ROUND TABLE MEETING ON RAISING AWARENESS Freedom of Expression and Hate Speech “İfade Özgürlüğü ve Nefret Söylemi” ANKARA, SHERATON Hotel, Ankara 26 Mayıs / 26 May 2016 FARKINDALIK ARTIRILMASI KAPSAMINDA 5. YUVARLAK MASA TOPLANTISI İfade Özgürlüğü ve Nefret Söylemi “İfade Özgürlüğü (İÖ) ve Nefret Söylemi” konulu beşinci yuvarlak masa toplantısı (YMT) 26 Mayıs 2016 tarihinde Ankara’da bir günlük toplantı şeklinde gerçekleştirilecektir. Bu YMT’nin amacı, katılımcıların “nefret söylemi”, nefret söyleminin “ifade özgürlüğü” hakkı ile ilişkisi ve nefret söylemi ile nefret suçu arasındaki fark konusundaki farkındalıklarını arttırmaktır. Ayrıca toplantıda, ifade özgürlüğünü ihlal etmeden nefret söylemine müdahale etmenin etkili yollarına da değinilecektir. Açık “demokratik toplum” çeşitli kültürler, dinler ve yaşam tarzlarından kaynaklanan çok kültürlü özelliklerden oluşan aktif ve dışa dönük bir sivil toplum için zemin hazırlamaktadır. İfade ve din özgürlüğü ve toplantı özgürlüğü gibi tüm haklar hukukun üstünlüğü prensibi altında gösterilmektedir. Bu tür bir demokrasi, üyelerinin, kamusal tartışma yolu ile kamusal hayata katılımını teşvik etmektedir. Tüm haklar devletin güvencesinde olmalıdır ve yönetişim, sorumlukların uygulanması konusunda, uluslararası ve ulusal anlaşmalar kapsamındaki diğer uluslar, ziyaretçiler, mülteciler ve vatandaş hakkı tanınmamış kimseler dahil tüm vatandaşlara yöneticilik yapacaktır. İÖ hem uluslararası hem de bölgesel insan hakları anlaşmaları kapsamında korunmaktadır. Özellikle Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS), ifade özgürlüğünün Sözleşme’nin 10. maddesinde belirtildiğini teyit etmektedir, buna göre1; MADDE 10 İfade özgürlüğü 1. Herkes ifade özgürlüğü hakkına sahiptir. Bu hak, kamu makamlarının müdahalesi olmaksızın ve ülke sınırları gözetilmeksizin, kanaat özgürlüğünü ve haber ve görüş alma ve de verme özgürlüğünü de kapsar. Bu madde, Devletlerin radyo, televizyon ve sinema işletmelerini bir izin rejimine tabi tutmalarına engel değildir. 2. Görev ve sorumluluklar da yükleyen bu özgürlüklerin kullanılması, yasayla öngörülen ve demokratik bir toplumda ulusal güvenliğin, toprak bütünlüğünün veya kamu güvenliğinin korunması, kamu düzeninin sağlanması ve suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya ahlakın, başkalarının şöhret ve haklarının korunması, gizli bilgilerin yayılmasının önlenmesi veya yargı erkinin yetki ve 1 İfade özgürlüğü, AİHS Madde 10 http://www.echr.coe.int/Documents/Convention_TUR.pdf 1 tarafsızlığının güvence altına alınması için gerekli olan bazı formaliteler, koşullar, sınırlamalar veya yaptırımlara tabi tutulabilir. Bu hak Avrupa Konseyi’ne üye devletlerin anayasalarında da korunmaktadır. T. C. Anayasasının 26. maddesinde herkesin, düşünce ve kanaatlerini söz, yazı, resim veya başka yollarla tek başına veya toplu olarak açıklama ve yayma hakkına sahip olduğu belirtilmektedir. İÖ hakkı mutlak hak değildir. Bu hak belirli görev ve sorumlulukları değerlendirmektedir ve AİHS 10 § 2’de belirtildiği şekilde özellikle başkalarının haklarının korunması olmak üzere belirli sınırlamalara tabidir2. Örneğin, bazı haklar birbiriyle çatışabilir, bazen ifade özgürlüğü hakkının din, özel hayat ve adil yargılanma hakları ile uzlaştırılması gerekebilir. Ancak özgürlük kural, kısıtlamalar ise istisna olduğundan, kısıtlamalar sıkı koşullarda uygulanmalıdır. Nefret söylemi, sosyal veya etnik bir grup içerisindeki kişiyi dışlamak, ona zulmetmek veya şiddete teşvik amacı güden sözlü ve sözsüz ifadelerden oluşabilir. Nefret söylemi mesajları genellikle çeşitli gruplara ait kişilere yöneltilir. Bazı “nefret söylemi örnekleri”; Irkçı karikatürler Anti-semitik semboller Etnik veya diğer türde, grupları aşağılayan etiketler Engelli veya yaşlıları hedef alan önyargılı şakalar Cinsiyet ayrımı yapan ifadeler Gey karşıtı protestolar ve ifadeler Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, nefrete teşvik ve ifade özgürlüğü ile ilgili davaları ele alırken Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi3 tarafından öngörülen şu iki yaklaşımı kullanmaktadır: 1. Söz konusu yorumlar nefret söylemi oluşturuyor ve Sözleşme’nin temel değerlerini hiçe sayıyorsa, 17. maddede (hakları kötüye kullanma yasağı) öngörüldüğü üzere, Sözleşme koruması dışında bırakma yaklaşımı ve 2. Sözleşme’nin 10. maddesi 2. fıkrasında öngörüldüğü üzere, korumaya kısıtlamalar getirme yaklaşımı (bu yaklaşım, söz konusu söylem, bir nefret söylemi oluşturmasına rağmen, Sözleşme’nin temel değerlerini yok etme eğilimi içermediğinde benimsenmektedir). 2 Anne Weber (2009) Manual on hate speech, Council of Europe, France,1 [Nefret Söylemi El Kitabı, Avrupa Konseyi, Fransa,1]. http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/hrpolicy/Publications/Hate_Speech_EN.pdf 3 http://www.echr.coe.int/Documents/FS_Hate_speech_ENG.pdf 2 İnternet haber portalları, ticari ve profesyonel amaçlar doğrultusunda kullanıcılar tarafından yorumlar yazılmasına elverişli bir ortam sunmakta ve Sözleşme’nin 10(2). maddesi uyarınca ifade özgürlüğüyle ilişkilendirilen “ödev ve sorumlulukları” üstlenmektedir. “... [H]oşgörü ve tüm insanlığın onuruna eşit oranda saygı gösterilmesi demokratik ve çoğulcu bir toplumun temellerini oluşturmaktadır. Böyle olmakla birlikte, prensip olarak kimi demokratik toplumlarda, ... konulan ‘formaliteler’, ‘koşullar’, ‘kısıtlamalar’ veya ‘cezalar’ güdülen meşru amaçla orantılı olmak kaydıyla, hoşgörüsüzlüğe dayalı nefreti yayan, kışkırtan, teşvik eden veya meşrulaştıran her türlü ifadenin yaptırıma çarptırılması veya hatta önlenmesi gerekli addedilebilir.” 4 Nefret söylemi için evrensel anlamda kabul edilmiş bir tanım yoktur. Yine de, devletler “nefret söylemini” yasaklayan kanunlar kabul etmiştir ancak bu tanımlar özellikle neyin yasaklandığına dair endişeler açısından birbirinden farklıdır. “Nefret Söylemine” ilişkin Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin R97(20) sayılı Tavsiye Kararı’nda bu terim şu şekilde tanımlanmaktadır:5 “ırkçı nefreti, yabancı düşmanlığını, Yahudi düşmanlığını veya azınlıklara, göçmenlere ve göçmen kökenli insanlara yönelik saldırgan ulusalcılık ve etnik merkezcilik, ayrımcılık ve düşmanlık şeklinde ifadesini bulan, hoşgörüsüzlüğe dayalı başka nefret biçimlerini yayan, kışkırtan, teşvik eden veya meşrulaştıran her türlü ifade biçimi.” 4 Erbakan/Türkiye, 6 Temmuz 2006 tarihli karar, paragraf 56. http://hudoc.echr.coe.int/eng#{"languageisocode":["FRE"],"appno":["59405/00"],"documentcollectionid2":["CHAM BER"],"itemid":["001-76232"]} 5 http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/hrpolicy/other_committees/dh-lgbt_docs/CM_Rec(97)20_en.pdf 3 Haziran 2016 tarihli AİHM Bilgi Notu’nda gösterildiği üzere “nefret söylemi” türleri, ilgili dava adları ve karar tarihleri ile birlikte aşağıdaki tabloda verilmektedir6; Dava türü Dava adı Karar Tarihi Etnik nefret Pavel Ivanov / Rusya 20 Şubat 2007 (kabul edilemez) Garaudy / Fransa 24 Haziran 2003 (kabul edilemez) İnkârcılık ve tarihsel revizyonizm M’Bala M’Bala / France 20 Ekim 2015 (kabul edilemez) Irksal nefret Glimmerveen ve Haqenbeek / Hollanda 11 Ekim 1979 (Avrupa İnsan 7 Hakları Komisyonu kararı) Dinsel nefret Norwood / Birleşik Krallık 16 Kasım 2004 (kabul edilemez) Demokratik düzeni tehdit etmek Almanya Komünist Partisi / Federal Almanya Cumhuriyeti, B.H, M.W, H.P and G.K. / Avusturya, Nachtmann v.Avusturya, Schimanek / Avusturya. Sürek (no.1) / Türkiye 8 8 Temmuz1999 (Büyük Daire) Özgür Gündem / Türkiye, Medya FM Reha Radyo ve İletişim Hizmetleri A. Ş. / Türkiye Şiddeti mazur düşmanlığa teşvik göstermek ve Gündüz / Türkiye 13 Kasım 2003 (kabul edilemez) Gündüz / Türkiye 4 Aralık 2003 Faruk Temel / Türkiye 1 Şubat 2011 9 Dicle (no. 2) / Türkiye, Erdal Taş / Türkiye Homofobik broşürler dağıtmak Vejdeland ve Diğerleri / İsveç 9 Şubat 2012 6 Davaların detaylarına (İngilizce) buradaki linkte yer alan “Nefret Söylemine” ilişkin AİHM Bilgi Notu adlı belgeden ulaşılabilir: http://www.echr.coe.int/Documents/FS_Hate_speech_ENG.pdf 7 Temmuz 1954’ten Ekim 1999’a kadar Strazburg’da varlığını sürdürmüş olan Avrupa İnsan Hakları Komisyonu, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi ile birlikte, Sözleşmeci Devletlerin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki yükümlülüklerine uymasına nezaret etmiştir. Komisyonun varlığı, 1 Kasım 1998 tarihinde Mahkeme’nin daimi hale gelmesiyle son bulmuştur. 8 Mahkeme, kural olarak, totaliter öğretilerden esinlenen veya demokratik düzeni tehdit eden düşünceleri ifade eden ve totaliter bir rejimi yeniden tesis etme eğilimi taşıyan başvuruları, Sözleşme değerleriyle bağdaşmadığı gerekçesiyle, kabul edilemez ilan edecektir. http://www.echr.coe.int/Documents/FS_Hate_speech_ENG.pdf 9 Sözleşme’nin 10. maddesi 2. fıkrası kapsamında, Mahkeme ifade özgürlüğüne yönelik bir müdahale söz konusu olduğunda sırasıyla, bu müdahalenin kanunen öngörülmüş olup olmadığını, meşru amaçlardan bir veya birden fazlasına hizmet edip etmediğini ve son olarak da bu amaçlara ulaşılması bakımından demokratik bir toplumda gerekli olup olmadığını inceleyecektir. 4 Terörü övmek Leroy / Fransa 2 Ekim 2008 Savaş suçlarını övmek Lehideux ve Isorni / Fransa 23 Eylül 1998 Ulusal kimliği tahkir etmek Dink / Türkiye 14 Eylül 2010 Tartışmalı tarihsel çağrışımlara Fáber / Macaristan 24 Temmuz 2012 Etnik nefrete teşvik Balsytė-Lideikienė / Litvanya 4 Kasım 2008 Ulusal nefrete teşvik Hösl-Daum ve Diğerleri / Polonya 7 Ekim 2014 (kabul edilemez) Jersild / Danimarka 23 Eylül 1994 Soulas ve diğerleri / Fransa 10 Temmuz 2008 Féret / Belçika 16 Temmuz 2009 Le Pen / Fransa 20 Nisan 2010 (kabul edilemez) Perinçek / İsviçre 15 Ekim 2015 (Büyük Daire) İ.A. / Türkiye (no. 42571/98) 13 Eylül 2005 Erbakan / Türkiye 6 Temmuz 2006 Otegi Mondragon / İspanya 15 Mart 2011 Delfi AS / Estonya 16 Haziran 2015 (Büyük Daire) Magyar Tartalomszolgáltatók Egyesülete ve Index.hu Zrt /Macaristan 2 Şubat 2016 sahip bir bayrağın sergilenmesi Irk ayrımcılığına veya ırksal nefrete teşvik Dini hoşgörüsüzlüğe teşvik Devlet görevlilerine hakaret Nefret söylemi ve internet 10 10 Bu karar, Sözleşme’nin 44. maddesinin 2. fıkrasında öngörülen koşullar çerçevesinde kesinleşecektir. 5 Katılımcılar: ifade özgürlüğü davalarına bakan yargı mensupları; ifade özgürlüğü davalarına bakan avukatlar; basın mensupları; nefret söylemi ile mücadele alanında çalışan STK’lar, akademisyenler ve internet hizmet sağlayıcılar ile erişim sağlayıcılar. Yöntem: Bu yuvarlak masa toplantısının amacı nefret söylemi ve ifade özgürlüğü alanında çalışan yargı 1. mensupları, akademisyenler, avukatlar, gazeteciler ve STK’lar arasında diyalog ve açık tartışma olanağı sağlamak ve deneyim paylaşımını teşvik etmektir. Fiziksel düzenleme, katılımcıların oturumlar sırasında belirlenen konular çerçevesinde deneyimlerini paylaşmak ve öneri geliştirmek üzere eşit fırsatlara sahip olmasına olanak tanıyacaktır. Örneğin moderatörler bir masa etrafında demokratik müzakere ortamını sağlamak adına katılımcıları izlenecek yöntemler konusunda önceden bilgilendirmelidir. 2. Toplantı öncesi aşağıdaki adımlar izlenecektir: a. Tanışma ve hoş geldiniz: Kolaylaştırıcı b. Oturumdan beklentiler/oturumun genel hedefleri: Kolaylaştırıcı c. Katılımcıların tanışması: d. Katılımcıların kendini tanıtması ve kısaca beklentilerini belirtmeleri: YMT katılımcıları aynı olacağı için, bu adım sadece ilk oturumun başında izlenecek bir adımdır e. Tartışılacak soruların bir araya getirilerek bilgisayara kaydedilmesi. f. Plan, süre ve temel kuralların tartışılması: Kolaylaştırıcı g. Uzlaşmaya varılması ve yuvarlak masa hedeflerinin ve temel kurallarının özetlenmesi: Kolaylaştırıcı h. Kolaylaştırıcı katılımcılara, katılımcı yorumlarının gizli tutulacağını ve çıkar çatışmasına yol açacak veya güveni suiistimal edecek şekilde kullanılmayacağını hatırlatmalıdır. i. Kolaylaştırıcı ayrıca grup katılımcılarından bir kişinin not alacağını da belirtmelidir. Toplantı sonuçları paylaşılmadan önce, katılımcı yorumlarının gizli kalmasını sağlamak adına bu notlar kolaylaştırıcı ve proje ortakları (AK, TAA) tarafından gözden geçirilecektir. Ses kaydı alınmayacaktır. . 6 1. Gün/1st Day 26 May Perşembe / 26 May 2016, Thursday 09:00-09:15 Kayıt / Registration 09:15-09:30 Sn./Mr Yılmaz AKÇİL Türkiye Adalet Akademisi, Başkan President, Justice Academy of Turkey Sn./Ms Pınar BAŞPINAR Avrupa Konseyi Ankara Program Ofisi Başkan Yrd. Head of Operations, Council of Europe Programme Office in Ankara 09:30-10:015 Sn./Ms Güniz Gürer, Proje Yöneticisi, AK / Project Officer, CoE 10:15-10:30 Toplantı hakkında bilgilendirme (10 dakika) Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Eski Başkan Yardımcısı Sn. François Tulkens ile İfade Özgürlüğü ve Nefret Söylemi konusunda gerçekleştirilen röportajın izlenmesi ve katılımcıların görüşlerine dair tartışma http://ifadeozgurlugu.taa.gov.tr/tr/videolar/ (9 dakika ) Katılımcıların kendini tanıtması ve “Nefret Söylemi” ile ilgili görüşlerini paylaşmaları (25 dakika ) Kahve Arası / Coffee Break 10:30-12:00 Moderators / Moderatörler Sn./Ms Elena JOVANOVSKABREZOSKA, Proje Koordinatörü, AK / Project Coordinator, CoE Video Conference-Video Konferans Sn./Mr Erkan Duymaz, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Hukukçu / Lawyer; European Court of Human Rights Birinci Oturum: Kavramsal Çerçeve: Tanımlar ve “Nefret Söylemi” ile “Nefret Suçu” arasındaki fark. Nefret söylemi ve ifade özgürlüğüne (İÖ) dair AİHM’in genel yaklaşımı Moderatörler Avrupa Konseyi, Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği, AGİT sözleşmeleri gibi uluslararası anlaşmalar aracılığı ile “nefret söylemi” kavramını açıklayacaktır. Ayrıca, moderatörler aşağıdaki sorular ve çeşitli AİHM kararları ile oturumları zenginleştirerek tartışma başlatacaktır. “Nefret söylemi” ve “nefret suçunu” nasıl tanımlarsınız? Nefret söylemi ve nefret suçu arasındaki temel farklar nelerdir? İÖ hakkı ile “nefret söylemi” arasında nasıl denge kurulur? Deneyimler ve kısıtlamalar açısından nefret söylemi ile İÖ arasındaki ilişki nasıl açıklanır? Questions and Answers / Soru ve Cevaplar (15 dakika ) 7 Moderators / Moderatörler İkinci Oturum: Nefret söylemine ilişkin müdahale: Yasa Uygulayıcıları için Nefret Suçları Eğitimi konusunda sunum Sn. Yrd. Doç. Dr. /Mr Mustafa Yayla, Polis Akademisi, Öğretim Üyesi / Police Academy, academician Sn. /Ms Tuğba Cıvak, Komiser Yardımcısı, Polis Akademisi,/ Police Academy, Deputy Inspector: Yasa Uygulayıcıları için Nefret Suçları Eğitimi, Eğitmen Müfredatı (TAHCLE), (15 dakika) ve nefret suçu ile nefret söylemi arasındaki farklara ilişkin örnek olay incelemesi (30 dakika), Sn. Yrd. Doç. Dr. /Mr Murat Tumay, Uzun Dönemli Danışman, Medeniyet Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi / Long Term Consultant, Assist. Prof. Medeniyet University Faculty of Law 22 Ocak 2016 tarihinde Ankara’da AGİT Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Bürosu (ODIHR) ile Polis Akademisi Başkanlığı arasında TAHCLE programını uygulamak amacıyla Mutabakat Zaptı imzalanmıştır. 26-28 Nisan 2016’da, ODIHR, Türkiye’deki yasa uygulayıcıları ve emniyet yetkilileri için nefret suçlarına dair bir eğitim vermiştir. 12:00-12:45 Detaylı bilgi için; http://www.pa.edu.tr/Default.aspx?page=HaberAyrintilar&GUID=4 604e01c-94f8-4d8f-9749-a00071c00672 12:45-14:00 Öğle Yemeği / Lunch 14:00-15:00 Üçüncü Oturum: On-line (çevrimiçi) “Nefret Söylemi” ve internet ortamında ifade özgürlüğünün uygulanması: Hizmet sağlayıcının sorumlulukları ve kısıtlamalar Moderators / Moderatörler Sn. /Mr Mustafa Gündoğdu, Dil Asistanı, Yargı Etiği AB-AK Ortak Projesi, AK / Language Assistant, EU-CoE JP on Judicial Ethics, CoE: Avrupa Konseyi “Nefret Söylemine Hayır Hareketi”, Online İnsan Haklarına yönelik Gençlik Kampanyası ile ilgili sunum (10 dakika) http://www.nohatespeechmovement.org/campaign Sn. Yrd. Doç. Dr. /Mr Murat Tumay, Uzun Dönemli Danışman, Medeniyet Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi / Long Term Consultant, Assist. Prof. Medeniyet University Faculty of Law Söz konusu kampanya 2012 – 2014 yılları arasında yürütülen Online Nefret Söylemi ile Mücadele eden Gençler Projesinin bir parçasıdır. Proje eşitlik, onur, insan hakları ve çeşitliliği savunmaktadır ve internet ortamındaki nefret söylemi, ırkçılık ve ayrımcılıkla mücadele amacıyla tasarlanmıştır. Sunumun ardından moderatörler çeşitli davalar ve aşağıdaki sorular aracılığıyla tartışma başlatacaktır; Sosyal medyada nefret söylemi ile İÖ nasıl dengelenir? Çok kültürlü toplumlarda sosyal medya aracılığıyla diyalog nasıl korunur? (35 dakika) 8 Önerilen davalar: 15:00-16:15 Moderators / Moderatörler Sn./Mr Murat Şen / Anayasa Mahkemesi, Hakim / Reporter Judge, Constitutional Court Delfi AS / Estonya Magyar Tartalomszolgáltatók Egyesülete / Index.hu Zrt ve Macaristan Questions and Answers / Soru ve Cevaplar (15 dakika) Dördüncü Oturum: “Nefret söylemi” ve “İÖ” ile ilgili ulusal mahkemelerin genel yaklaşımı Bu oturumda moderatörler iç mevzuat ile ilgili kısa bir giriş yapacaktır. Daha sonra moderatörler İÖ ve nefret söylemi ile ilgili yakın zamanlı ulusal mahkeme kararlarına değinecektir. (30 dakika) Önerilen davalar: AYM, Sinem Hun kararı Dink –Türkiye Moderatörler “Ulusal yargı nefret söylemi ile ilgili durumlara nasıl yaklaşmalıdır?” sorusuyla tartışmayı başlatacaktır, katılımcıların ise özellikle “Demokratik toplumda nefret söylemi nasıl tanımlanmalıdır ve müdahale nasıl olmalıdır?” sorularıyla ilgili yorum yapması beklenmektedir. (30 dakika) Questions and Answers / Soru ve Cevaplar (15 dakika) 16:15-16:45 Closing remarks / Kapanış konuşmaları Sn./Ms Güniz Gürer, Proje Yöneticisi, AK / Project Officer, CoE Sn./Ms Reyhan ATAKUR, Türkiye Adalet Akademisi, Daire Başkanı / Head of Department, Justice Academy of Turkey Sn./Ms Elena JOVANOVSKA-BREZOSKA, Proje Koordinatörü, AK / Project Coordinator, CoE 9