ıı. bölüm
advertisement
İZLENİM OLUŞTURMA İlk izlenimler önemli midir? Yoksa, sonraki bilgilerle aslında kolayca değiştirilebilir mi? Sosyal grupları tanımlayıcı birtakım özelliklere göre mi düşünürsünüz? Yoksa somut bir örneğe dayanarak mı? -üniversite öğrencileri -psikologlar -milliyetçiler -dindarlar -zenginler Diğer insanları ne kadar iyi hatırlarsınız? Onları hatırlama tarzınızı hangi faktörler belirler? Diğerleri hakkındaki çıkarımları ne ölçüde doğru yaparsınız? Eksikleriniz nelerdir? Daha isabetli olmayı öğrenebilir misiniz? başka insanların kişilikleri hakkında bir yargıya varma ya da ne tür insanlar oldukları konusunda tahminlerde bulunma anlamına gelir. -Roller -Fiziksel İpuçları -Davranışlar -Çarpıcılık Merkezi özellikler Bazı kişilik özellikleri diğerlerinden daha merkezi midir? Merkezi özellikler birçok başka özellikle ilişkili olan ya da birçok başka özelliği çağrıştıran özelliklerdir. Asch (1966) bir grup deneğe bir bireyin yedi özellik içeren bir betimlemesini vermiştir. Sıfat listeleri Grup 1 Grup 2 zeki becerikli çalışkan cana yakın kararlı pratik dikkatli zeki becerikli çalışkan soğuk kararlı pratik dikkatli Cana yakın yerine soğuk özelliğinin geçmesi, diğer kişiye ilişkin algılarda büyük bir farka yol açtı. Sıfat listeleri Grup 1 Grup 2 zeki becerikli çalışkan nazik kararlı pratik dikkatli zeki becerikli çalışkan kaba kararlı pratik dikkatli “Cana yakın- soğuk” özellikleri çifti yerine “nazik-kaba” çifti koyulduğundaysa daha küçük bir fark ortaya çıktı. Gruplama (Kategorilere Ayırma) Algılarımızı cinsiyet, ırk ve toplumsal sınıf gibi, toplumsal kategoriler de etkiler. Örn. Parkta gördüğümüz elinde alışveriş poşetleri, tıraşsız, pis, yırtık giysili birini anında kimsesizler kategorisine sokarız. Başkalarının kişisel özelliklerine ilişkin algılarımız yeni bir bağlama yerleştirildiklerinde bir anlam kayması geçirir (Asch, 1946; Zann ve Hamilton, 1977). TERAPİST CANA YAKIN ÖZENLİ ZEKİ OLUMLU Başkalarının kişisel özelliklerine ilişkin algılarımız yeni bir bağlama yerleştirildiklerinde bir anlam kayması geçirir (Asch, 1946; Zann ve Hamilton, 1977). CASUS SOĞUK ACIMASIZ ZEKİ OLUMSUZ İnsanları algılamada en önemli boyut değerlendirmedir. Başkalarına ilişkin algılarımızın çoğu iyilik ya da kötülük açısından değerlendirmelere dayanır. Algıladığımız insanların diğer bütün özellikleri bu yöndeki karardan çıkarsanır. Değerlendirme boyutu açısından tutarlılık yönündeki bu eğilime hale etkisi adı verilir, çünkü iyi olarak algılanan birisi olumlu bir çerçeveye sokulur ve ona bütün iyi özellikler yüklenir. Bunun tersi de doğrudur (olumsuz hale etkisi). Yükleme kuramı psikolojinin insanların hem kendilerinin hem de başkalarının davranışlarını açıklama biçimleriyle ilgilenen alanıdır. Jones ve Davis’in Uygun Çıkarsamalar Kuramı Jones ve Davis’in (1965) uygun çıkarsamalar kuramı, bir kişinin bir davranışının o kişinin kişisel özelliklerinden mi yoksa anlık durumsal etkilerden mi kaynaklandığını nasıl çıkarsadığımızı açıklar. Kelley’nin Birlikte Değişim Kuramı (1967) İnsanlar belirli bir etki ile belirli bir nedenin farklı koşullarda birlikte ortaya çıkıp çıkmadıklarını görmeye çalışırlar. Bir şeyin davranışın nedeni olabilmesi için davranış olurken olması, olmazken de olmaması gerekir. Yükleme Sürecinde Yanlılıklar Yükleme süreci her zaman akılcı ve mantıksal mıdır? Temel Yükleme Hatası (Ross, 1977) Başkalarının davranışlarını içinde bulundukları durumdan çok genel eğilimlerine, yani kişilik özelliklerine ve tutumlarına yüklemek eğilimindeyizdir. Aktör-Gözlemci Etkisi Temel yükleme hatasının ilginç yönlerinden biri, başkalarının davranışlarını açıklarken işe yaraması fakat kendi davranışımızı açıklarken işe yaramamasıdır. Bu olguya aktör-gözlemci yanlılığı adı verilmektedir. Başka insanları gözlediğimizde davranışlarını içsel özelliklerine yükleme eğilimindeyizdir, fakat kendi davranışımızı daha çok durumsal etmenlerle açıklarız (Jones ve Nisbett, 1972). Yanlış Yaygınlık Bilgisi İnsanlar herkesin kendileri gibi tepki verdiğini düşünmek eğilimindedirler. Kendi davranış ve fikirlerimizin yaygınlığını ya da paylaşılma derecesini abartma eğilimindeyizdir. Kendine Hizmet Eden Yükleme Yanlılığı Başarıdan pay çıkarıp başarısızlıkta sorumluluğu yadsıma eğilimidir. İnsan beyni her gün yalnızca diğer insanlardan gelen yüzlerce bilgiyle karşılaşır. Bu bilgilerden ne kadarını işleyebiliriz? • Birey, bilişsel bir cimridir. Bir şema, bir kavram ya da bir uyarıcı hakkında örgütlenmiş ve yapılandırılmış bir bilişler takımıdır. Biliş ise bilgisine sahip olunan her şey demektir. Dolayısıyla, bir şema, kavram ya da uyarıcı hakkında bilgileri, ona ilişkin değişik bilişler arasındaki ilişkileri ve özgül örnekleri içerir (Fiske ve Taylor, 1991). Şemalar belirli kişiler, toplumsal roller ya da insanların kendilerine ilişkin olabilir; belirli nesnelere ilişkin tutumlar ya da sık karşılaşılan olaylara ilişkin algılar olabilir. Aşırı derecede sık karşılaşılan olaylar hakkındaki şemalara senaryo (kalıp [script]) adı verilir (Abelson, 1976). Bir senaryo belirli bir süre içinde gerçekleşen standart bir davranışlar sırasıdır. Örn., lokantada yemek yeme senaryosuna göre, lokantaya girer, bir masa seçer, oturursunuz; yemek listesine bakar, garsonun gelmesini beklersiniz; siparişinizi verir, yemeklerinizin gelmesini beklersiniz; yemekleriniz gelir, yemeğinizi yersiniz, hesap ister, hesabınızı öder, çıkarsınız. 1. Şemalar bilgi işleme sürecini kolaylaştırır. Bilgi yığınlarını hızlı ve ekonomik biçimde işlememizi kolaylaştırır. 2. Şemalar anımsamayı kolaylaştırır. 3. Şemalar bilgi işlemeyi hızlandırır 4. Şemalar otomatik çıkarsamaya yol açar. 5. Şemalar bilgi ekler. 6. Şemalar yorumlamayı kolaylaştırır. 7. Şemalar beklentilerin biçimlenmesine yol açarlar. 8. Şemalar duygu içerir. İkili bilgi işleme Bu modele göre, insanlar bilgileri ya şemaların hızlı, çabasız yol gösterici kullanımları yoluyla, yani şematik olarak ya da özgül durumdaki kanıtlardan daha fazla yararlanarak daha yoğun, sistematik bir yoldan işlerler. Hangi koşullar altında şemalarımıza daha fazla, eldeki bilgilere görece daha az dikkat ederiz ve hangi koşullar altında tersini yaparız? Kazanç bağımlılığı 2. Sorumlu tutulma olasılığı 1. 3. Zaman baskısı Kendisini Doğrulayan Kehanetler Bazen bir kişi hakkında daha önceden sahip olduğumuz bir şema, yalnızca o kişi hakkında sahip olmak istediğimiz bilgilerin çeşidini ve daha sonraki çıkarsamaları etkilemekle kalmaz; aynı zamanda onun gerçek davranışlarını ve kendisine ilişkin izlenimlerini de etkiler.
