STALİN DÖNEMİ

II. Ders notları: DÜNYA SOSYALİST SİSTEMİNİN DOĞUŞU,
GELİŞİMİ VE ÇÖKÜŞÜ SÜRECİNE GENEL BİR BAKIŞ
Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi
Türk Dünyası İşletme Fakültesi
“DÖNÜŞÜM EKONOMİLERİ ” dersi
Öğr. Gör. Elşen Resul oğlu BAĞIRZADE
BAKÜ -2011
1
EKİM DEVRİMİ VE SOVYETLER BİRLİĞİNİN KURULUŞU
Ekim Devrimi (Rusça:
Октябрьская революция
/ Oktyabrskaya
revolyutsiya), Çarlık
Rusyası'nda Jülyen
takvimi'ne göre 24 Ekim
1917'de, (Miladi takvime
göre 7 Kasım 1917)
Petrograd'daki Kışlık
Saray'ın Lenin
önderliğindeki
Bolşeviklerin eline
geçmesiyle başlayan ve
Sovyetler Birliği'nin
kurulmasına yol açan
olaylar dizisidir.
Leninizm'in en önemli özelliği
dışardan bilinç taşımayı birincil
öncelik saymasıydı. Marks'a göre
proleterya sınıf bilincine kendisi
ulaşacaktı ve sonunda devrimi
yapacaktı. Lenin ise Sosyalizm
için insanların bilinçlenmesini
beklersek en az beş yüz yıl
beklememiz gerekir. dedi ve
proleteryaya bilinç taşınması
gerektiğine hükmetti. Sonunda
darbe ile de hedefine ulaştı.
• Lenin,1917
Ekim'inde Bütün
İktidar Sovyetlere
sloganıyla devrime
başlar ve kısa sürede
onun başkanlığında
bir hükümet kurulur.
Bolşevik devriminden sonra iç
karışıklıklar içinde bulunan Rusya'da
1917-1922 arasında İç Savaş yaşandı. Bu
savaş milyonlarca insanın ölümüne
neden oldu ve Bolşevik iktidarı için
idamlardan da çekinilmedi. Devrim
öncesinde ''Bize Fransız Devrimi'ndeki
gibi kesin bir terör dönemi lazım. diyen
Lenin İdamlar olmadan nasıl bir devrim
yapabilirsiniz? diyerek görüşünün
arkasında durdu.
• Lenin yoldaşı
Troçki'yi dışişleri
bakanlığına atadı ve
Troçki Sovyetler
Birliği'ni 1. Dünya
Savaşı'ndan çeken
Brest-Litovsk
antlaşmasını imzaladı.
•Milli mücadele içinde
olan Türkiye ile de
sıcak ilişkiler kuruldu.
2
3
SAVAŞ KOMUNİZMİ (1918-1921)
Savaş Komünizmi
(Rusçası: Военный
коммунизм; 1918 1921)Batılı tarihçiler
tarafından Sovyetler
Birliğinde 1918-1921
yılları arasındaki dönem
boyunca uygulanan
ekonomik ve siyasal
sistem için kullanılır.
Savaş komünizmi kararı
Yüksek Ekonomik
Konsey (Vesenka)
tarafından 18 Haziran
1918 tarihinde alınan
kararla başlar ve Yeni
Ekonomik Politikanın
(NEP) ilan edildiği 21
Mart 1921 tarihine kadar
yürürlükte kalır.
İLKELERİ
 Tüm sanayi kuruluşları
devletleştirilmiştir ve merkezi
yönetim yürürlüğe geçmiştir.
ekmeyi redd etti.
Şehirde aç kalan işçiler
köylere göç etti.
İş disiplini artırılmıştır, grevler
yasaklanmıştır.
Şehirle köy arasındakı mal
dolaşımı bozuldu.
İşçi olmayanlara gösterilen işlerde
çalışma zorunluluğu getirilmiştir.
Petrograd nüfusunun
%75’i, Moskova %50’i
kaybetti.

 Nüfusun çoğunluğunun aç
kalmaması için köylünün elindeki
tarımsal fazla ürüne el konacaktır.

 Köylüler yeni ürün
Dış ticarette devlet tekeli
kurulmuştur.


SONUÇ
Karaborsalar ortaya çıktı.
 Gıda ve diğer birçok ihtiyaç
maddesinde karne uygulanmasına
başlanmıştır ve dağıtım
merkezileştirilmiştir.
Rublenin değeri düştü,
insanlar takasa geçti.

Maaşlar ayni ödenmeye
başlandı.
Özel işletmeler yasadışı ilan
edilmiştir.
Demiryollarının sıkı denetlenmesi
kabul edilmiştir.
Sanayi üretimi düştü.
3-10 milyon insan hayatını
kaybetti.
4
YENİ EKONOMİ POLİTİKASI – NEP (1922-1928)
NEP, Yeni Ekonomi
Politikası (Rusçası: Новая
экономическая политика Novaya Ekonomicheskaya
Politika) Rus ekonomisini
çöküşten kurtarmak
amacıyla Lenin tarafından
ortaya konan ekonomik
politika.
NEP, Sovyetler Birliği
Komünist Partisi
10.Kongresinde
kararlaştırılmış ve resmi
olarak 21 Mart 1921 tarihinde
yürürlüğe girmiştir.
İLKELERİ
 Köylülerden zorla alınan fazla
tarımsal ürün alımı durdurulmuştur.
SONUÇ

Para tekrar değer kazandı ve işçi
maaşları ayni olarak değil para ile
ödenmeye başlanmıştır.
NEP politikaları sayesinde
I. Dünya Savaşı ve Rus İç
Savaşı yüzünden harabeye
dönen ekonomik yapı ayağa
kalkmıştır. 1925 yılına
gelindiğinde siyasi,
ekonomik ve kültürel olarak
büyük bir değişim
gerçekleştirilmiş; küçük
işletmeler ve hafif sanayi
tamamen özel girişimci ve
kooperatiflerin eline
geçmişti.

Askıya alınan bazı işçi hakalrı ve
işçilerin sendikal hakları geri verildi
ve çalışma saatleri azaltılmıştır.
NEP (1922-1928)

Köylülerin ürünlerini belirli bir kar
oranında pazarda satmalarına izin
verilmiştir. Bunu yaparken ürün
satış fiyatından %10 vergi devlete
verilecekti.

İsteyenin küçük işletme açmasına
imkân tanınmıştır.
 Ağır sanayi kuruluşları,
ulaşım, bankacılık ve dış
ticaret alanlarındaki tekel
devlete aittir.
İçte ve dışta ortaya çıkan
güçlüklere karşın ,
sosyalist kesim yararına
işleyen bir karama
ekonomi dönemidir bu.
5
NEP’den ÇIKIŞ
Lenin’in ölümünden 1 yıl
sonra 1925 yılında
Sovyetler Birliği Komünist
Partisinin önde gelen
liderlerinden Buharin
NEP’in esas savunucusu
olmuştur.
Partinin yeni sekreteri
Stalin ise Troçki’ye karşı
Buharin ile beraber
desteklediği NEP
politkalarından artık
çıkılması gerektiğini
savunmaktaydı.
Stalin’e göre NEP dönemi
sosyalist devletin mutlaka
gerçekleştirmesi gereken
sanayileşme hamlesi için
bir sermaye birikim
dönemi olmuştu.
Böylece, Leninden sonra
Stalinin etkisile NEP
politikası Bolşevikler
arasında geçici bir
düzenleme olarak görülmüş
ve özellikle içinde barındığı
kapitalist ekonomiye ait
uygulamalar yüzünden parti
içinde eleştirilmiştir.
Ülke ekonomisinin içinde
bulunduğu yıkımı görmek
istemeyen parti içi muhalefet,
bu uygulamaların komünist
ilkelere ihanet olduğunu
iddia etmiştir.
Sonuçta, NEP politikasının
esas taraftarı olan Troçkini de
bertaraf eden Stalin 1928
yılından bu politikanı
durdurmuştur.
6
STALİN DÖNEMİ (1924-1953)
Stalin 1928 tarihinden
Sovyet Ekonomisini dev
sanayi atılımları ve 5
yıllık kalkınma planları
dönemine sokmuştur.
Stalin ve parti yönetimi merkezi
planlamayı hakim kılarak, tüm
ekonomiyi devletleştirerek hızlı bir
sanayi hamlesi gerçekleştirmiştir.
Sovyetler Birliğinde
yapılacak sanayi
hamlesiyle beraber kısa
sürede gelişmiş kapitalist
ülkelerdeki sanayileşme
seviyesine çıkılması
hedeflenmekteydi.
Sanayileşme hamlesiyle beraber
köylerde zenginleşen ara
katmanlara karşı kolektivizasyon
hamlesi de beraber yürütülmüştür.
Ayrıca Stalin, uluslararası
politika sahnesindeki
gelişmeleri takip
etmekte, ABD ve
İngiltere tarafından
kollanan Hitler
Almanyasının ileride
hedefi haline geleceğini
öngörerek, sanayi
hamlesiyle ilgili “Ya bunu
gerçekleştirceğiz, ya da
bizi ezecekler” demiştir.
Hızla sanayileşen ülke
II Dünya Savaşına
girmiş ve Nazi
Almanyasını yenerek
Avrupada etkisini
artırmağa başlamıştır.
II Dünya Savaşından
sonra dünya Sovyetler
Birliği önderliğindeki
Doğu Bloku ve Batı
Blokunun oluşturduğu
bir Soğuk Savaş
dönemine girmiştir.
Stalin’in 1953’de
ölümü, 1956’da
toplanan 20. Kongre ile
yeni bir dönem başlar.
7
STALİN SONRASI DÖNEM
Soğuk Savaş Döneminde
dünyanın en önemli
politik aktörlerinden olan
Sovyetler Birliyinin
ekonomik yapısı büyük
ölçüde Stalinin
şekillendirdiği gibi
olmuştur.
8
KRUŞÇEV DÖNEMİ (1953-1964)
1953 Stalin
ölümünden sonra
iktidara Kruşçef
geçmiştir. Bu
dönemde Stalin
döneminin toplum
üzerindeki korkunç
devlet baskısının
kısmen hafiflediyini
görüyoruz.
Şubat 1956'da Moskova'da toplanan 20. Parti Kongresinde;
iktidarın tek kişide toplanmasını tenkid ederek, Stalin'i
acımasızlık, hoşgörüsüzlük ve iktidarı kötüye kullanmakla
suçladı. Stalin'in yanılmaz lider imajını yıkmaya ve Leninist
modele dönmeye yönelik köklü bir Stalincilikten uzaklaşma
kampanyası başlattı.Bu süreç ve politika destalinizasyon
olarak adlandırıldı ve tarihe geçti. Binlerce siyasi tutukluyu
serbest bıraktı.
Dış politikada, hem sosyalist hem
kapitalist ülkelerle ilişkilerin
genişlemesi için çaba gösteren
Kruşçev, Sovyet yurttaşlarının
turist olarak ülke dışına çıkmasına
ilk defa imkân sağladı.
9
BREJNEV DÖNEMİ (1964-1982)
Ekonomide 1970’li yıllar
BrejnefvStagnasyonu gibi tarihe
geçmiştir.
“Yetişkin sosyalizm” kendi
meyvalarını verememiş, yükselen
devlet harcamaları, tarım ve
sanayideki sıkıntılar, fiyat artışları,
kayıtdışı ekonomi ve yolsuzluğun
yükselişi ile tarihe geçen bir
dönemdir.
10
GORBAÇOV DÖNEMİ(1985-1991)
Gorbaçov'un
perestroika (yeniden
yapılanma) ve
glasnost (açıklık)
adını verdiği reform
çalışmaları Soğuk
Savaş'ı bitirdi ancak
bu reformlar
Sovyetler Birliği
Komünist Partisinin
ülkede politik
üstünlüğünü
kaybetmesine ve
sonrasında da
Sovyetler Birliğinin
dağılmasına neden
oldu.
Gorbaçov, 1990'da
Nobel Barış Ödülünü
kazandı.
Gorbaçov iktidara
gelince, aşırı alkol
tüketimine ve
yolsuzluklara karşı
kampanya açtı. Halk
ve Sovyet yöneticileri
ile ilişkileri daha
sıklaştırdı. Yönetici
kadroyu gençleştirdi.
Dış siyasette batı ile
daha yakın ilişkiler
kurdu. ABD başkanı
Reagan ile
Cenevre'de zirve
toplantısı yaptı.
Silahsızlanma, bilim,
kültür, eğitim
alanlarında bilgi alış
verişi için anlaştı
(1985).
11
İŞÇİLER Mİ, YÖNETİCİ SINIF MI YÖNETİR?
Sovyetler Birliği ekonomisi bazı
sosyalistler tarafından da katı bir
şekilde eleştirilmiştir.
Üretim araçları neredeyse
tamamen devlete aittir ve
ekonomi ülke çapındaki
Komünist Partisi tarafından
merkezi olarak idare edilir.
Bununla birlikte, birçok sosyalist
de buna karşı çıkar; çünkü bu
ülkelerdeki insanların devlet
yönetimi üzerinde kontrolü
olmadığı için ekonomi üzerinde
de kontrolü olmadığını iddia
ederler.
Bu sosyalistler, ekonominin
oligarşi olarak anılan, daha sonra
devlet kapitalisti, Stalinist ya da
bazı Troçkistlerin dediği gibi
“yozlaşmış işçi devleti” de
denilen zümre tarafından kontrol
edildiğini iddia edilmiştir.
Troçkistler Stalinist ekonominin,
sosyalist ekonominin şartlarından
birini yerine getirerek, ekonomiyi
devlet kontrolü altına aldığını
söylerler, ama onlara göre devletin
işçiler tarafından demokratik olarak
kontrol edilmesi gerekliliği yerine
getirilmemiştir.
Birçok sosyalist, bu iddianın genel
hatlarına katılır ama ekonominin
devlet tarafından idare edilmesi
gerektiği yönündeki düşüncenin
gözden geçirilmesi gerektiğini
söylerler.
Dahası, birçok sosyalist Sovyetler
Birliği ve ona destek veren
devletlerin, sınıfları ortadan
kaldırmayı düşünürken, ekonomiyi
kendi çıkarlarına göre yönlendiren,
en azından yönlendirmeye çalışan
yeni bir yönetici sınıf ya da
nomenklatura ortaya çıkardıklarını
iddia ederler.
12
ÇİN DEVRİMİ
1 Ekim 1949’da
Komünistler başkentleri
Pekin'de Çin Halk
Cumhuriyeti'nin
kurulduğunu ilan ettiler.
Çinde milyonlarca
insana mal olan devrim
savaşları sona ermiş yeni
bir devlet kurulmuş ve
sosyalizme giden yolda
yürümeye başlanmıştı.
Çin Devrimi, Çin
Halk Cumhuriyeti'nin
kurulması yolunda,
1934'te imparatorluk
içinde başlayan ve
Çin-Japon Savaşı ve
II. Dünya Savaşı'nı da
içine alarak sonuca
ulaşan Maocu bir halk
devrimidir.
Maonun temelini attığı Çin
Sosyalist Ekonomisi 1970’li
yılların sonundan De Siaopenin
reformaları ile piyasa yönlü
açılımlara başlamış ve günümüze
kadar gelmiştir.
13
KÜBA DEVRİMİ
Küba devrimi, 26 Temmuz Hareketiyle birlikte
kovulan Fulgencio Batista rejimi yerine Fidel Castro
önderliğinde yeni bir Küba hükümeti kurulmasıdır.
Süreç 26 Temmuz 1953 Moncada Kışlası isyanıyla
başlar, 1 Ocak 1959`da Batista`nın kovulması ve Santa
Clara, Santiago de Cuba şehirlerinin Fidel Castro,
Che Guevara, Raul Castro liderliğindeki isyancılar
tarafından ele geçirilmesiyle son bulur.
"Küba devrimi" terimi, aynı zamanda kısaca
Batista`nın devrilmesi ve Marksist ilkelerin yeni
Küba Hükümeti tarafından uygulanmasını da
belirtir.
Kubadaki Sosyalist sistem hala devem
etmektedir.
14
KARŞILIKLI EKONOMİK YARDIMLAŞMA KONSEYİ
(COMECON)
Sosyalist ülekeler
arasında ekonmik
işbirliği ve dayanışma
amacıyla kurulan (25
Ocak 1949) ve Batı'da
Comecon olarak
adlandırılan uluslararası
örgüt.
5-8 Ocak 1949'da
Moskova'da yapılan
görüşmelerden sonra
kurulan COMECON'nun
merkezi Moskova'da
olmuştur.
COMECON üyesi ülkeler tüm yeryüzündeki
sanayi üretiminin 1/3'den ve ulusal gelirin
1/4'den fazlasını sağlamaktaydı.
Yüzölçümü 25 milyon km2 olan üye devletlerin
topraklarında yaklaşık 400 milyon kişi
yaşamaktaydı.
TEMEL AMAÇLARI
 Ekonmik gelişme için
uzmanlaşma ve işbirliğine
dayalı planlar hazırlamak;
 Hammaddelerin üretim ve
dağıtımını yönlendirmek;
Yeryüzündeki demir, kurşun ve çinko
rezervinin %50'si; doğal gazın %40'ı; manganez
rezervinin %80'i, petrol ve kömür gibi enerji
kaynaklarının 1/3'ünü, nikel ve wolfram'ın
2/3'ünü ellerinde bulundurmaktaydılar.
 Üye ülkeler arasında ve
öbür ülkelerle ticareti
geliştirmek için oratak
girişimde bulunmak;
Son yıllarında AET ve öbür kapitalist ülkelerle
ekonomik, mali ve ticari işibirliği artmıştı.
 Bilimsel ve teknik
araştrmalarda işbirliği
yapmak.
Konsey'e bağlı bir Yürütme Komitesi ve
Sekreterlik tarafından yönetilen örgütün, üç
tane uzmanlık kuruluşu vardır:
1-Planlama İşbirliği Komitesi,
2-Bilimsel ve Tkenik İşbirliği Komitesi,
3-Maddi ve Teknolojik Gerksinimler İçin
İşibirliği Komitesi.
15
16
BERLİN DUVARININ YIKILIŞI
Berlin Duvarı (Almanca: Berliner
Mauer) Doğu Almanya
vatandaşlarının Batı Almanya'ya
kaçmalarını önlemek için Doğu
Alman meclisinin kararı ile 13
Ağustos 1961 yılında yapımına
başlanan 46 km uzunluğundaki
duvardır.
Batı'da yıllarca "Utanç duvarı"
(Schande Mauer) olarak da anılan
bu betondan sınır, 9 Kasım
1989'da Doğu Almanya'nın,
isteyen vatandaşlarin Batı'ya
gidebileceğini açıklamasının
ardından tüm tesisleriyle birlikte
yıkıldı.
Bu olay Soğuk Savaşın bitimini de
simgelemektedir
17
• Berlin Duvarı
yıkıldıktan sonra
Almanyanın 16 federal
eyaletinin her birine
duvardan bir parça
gönderilmiş ve
eyaletlerin
başkentlerinde anıt
olarak dikilmiştir.
• Yandaki resimde
Schleswig-Holstein
eyaletinin başkenti Kiel
kentine dikilmiş Berlin
Duvarının bir parçası
görünmektedir.
18
SOVYET SOSYALİST CUMHURİYETLER
BİRLİĞİ'NİN DAĞILMASI
1991 yılı dünya tarihi için yeni
bir dönüm noktası teşkil
etmektedir. Bu tarihten itibaren
Avrupa ve Asya'nın siyasi
haritası değişmiştir. 1917'de
temelleri atılan ve 1922'de
kurulan Sovyetler Birliği'nin
dağılması ve yerini Bağımsız
Devletler Topluluğu (BDT)'na
bırakması dönemin en önemli
olaylarındandır.
Sosyalist Blok'un temellerini sarsan Helsinki Nihai
Senedi; Mart 1985'te iktidara gelen Mikhail Gorbaçov'un
ortaya attığı Glasnost (Açıklık) ve Perestrokya (Siyasi
sistemin, devlet örgütünün ve hükümet organlarının
yeniden yapılanması) fikir ve uygulamaları ile
bütünleşince dağılma kaçınılmaz oldu. Çünkü, DoğuBatı ilişkilerine bir yumuşama ve yakınlık getirilmek
istenen Helsinki Nihai Senedi'nin yürürlüğe girmesi,
Doğu Avrupa'daki tüm Sovyet uydusu ülkelerinde
aydınları ve milliyetçileri harekete geçirdi. İnsan hakları
ve hürriyet hareketleri şeklinde başlayan gelişmeler
zamanla Moskova'nın hegemonyasına karşı bağımsızlık
mücadelesine dönüştü. Ancak, bunlar patlama şeklinde
değil, yavaş yavaş gelişen bir seyir takip etti.
Kısacası, Gorbaçov iktidara geldiğinde Sovyet komünizminin yapısını değiştirmeye karar vermişti. Bu
değişme veya yeniden yapılanma iki koldan olacaktı. Bunlardan birincisi, siyasal iktidarın veya devlet
yapısının değiştirilmesiydi. Hedef, komünist iktidarın tepki çeken baskıcılığını demokratik bazı
uygulamalarla halk egemenliğine yaklaştırmaktı. İkinci hedef ise; ekonomik yapıda radikal değişikliklerin
gerçekleştirilmesiydi. Bu suretle Sovyet Sistemi'ni güçlendirmeyi düşünen Gorbaçov, ABD ile rekabet
düzeyine ulaşacağını umuyordu. Bu iki ana hedefin yanında silahsızlanma gayretlerini de gözardı etmedi. Bir
bakıma Sovyetler Birliği'ni kurtarmak için her yolu denedi. Ancak, tüm çabalarına rağmen başlamış olan
çöküşü tamamlanmasını engelleyemedi.
19
KAYNAKLAR
•
Aydın YALÇIN, İktisadi Doktrinler ve Sistemler Tarihi, Ankara,
1991
•
Güngör TURAN, Abdurrahman IŞIK. Devlet Sosyalizminden
Piyasa Ekonomisine Geçiş: Reformlar ve Politikalar. Bursa: Ekin,
2007.
•
İbrahim ÖRNEK, Seyhan TAŞ, Metin YILDIRIM, Geçiş
Ekonomileri, Bursa, 2009
•
Betül DURAL, Geçiş Ekonomileri: Plandan Piyasaya, İstanbul,
2007
•
http://www.wikipedia.org – ONLINE Ensiklopedi
20