BİTKİLERDE ÜREME

GENEL BOTANİK
PROF. DR. BEDRİ SERDAR
Bedri SERDAR - 2008
BİTKİLERDE ÜREME
Üreme
Canlılar, şekil ve fonksiyon bakımından
kendilerine benzer bireyler meydana
getirerek nesillerini devam ettirirler ki
bu olaya Üreme denir.
Bitkilerde Üreme :
1- Eşeysiz (Aseksüel) Üreme
2- Eşeyli (Seksüel) Üreme olmak
üzere ikiye ayrılır.
1- Eşeysiz Üreme :
Bu tarz üremede bitkiden ayrılan tek hücreler
veya çok hücreli kısımlar, herhangi bir
birleşmeye lüzum göstermeden gelişerek yeni
bireyler meydana getirirler. Eşeysiz üreme de
iki şekilde olur :
– a) Sporlu Üreme
– b) Vegetatif Üreme
a) Sporlu Üreme :
Tek hücreli olan ve bitkiden ayrılarak
çimlendikten sonra yeni bir bitki verme
yeteneğinde olan hücrelere Spor denir. Mayoz
bölünme sonucu meydana gelen spor tipleri
gonospor adı altında toplanır. Sporlar sert olan
çeperleriyle uygun olmayan çevre koşullarına
karşı dayanıklıdır. Sporların meydana geldiği
organlara Sporangiyum denir.
b) Vejetatif Üreme :
Bu üreme, basit hücre bölünmeleri sonucunda veya ana
bitkiden ayrılarak bağımsız bireyler halinde gelişme
gösteren çok hücreli vegetatif organlar yahut ta organ
parçaları ile olan üremedir.
Sonuçta bir organizmadan en az iki organizma meydana
geldiği için burada bir çoğalma söz konusudur. Bu
üreme tek hücrelilerde hücre bölünmesi şeklinde
gerçekleşir, sonuçta meydana gelen her hücre, yeni bir
birey olarak yaşamını sürdürür. Örneğin; Bakteriler,
algler.
Vegetatif üreme bazen birbirini takip eden nukleus ve
hücre bölünmeleri sonucunda ana hücreden birçok
yavru hücrenin meydana gelmesi ve her birinin
bağımsız olarak yaşaması şeklinde de olur. Örneğin;
Chlorophyceae (Yeşil algler).
Eğer ana hücreden bir veya birden fazla çıkıntılar
meydana geliyor ve bunlar yeni hücreler şeklinde
gelişip bağımsız bireyler haline geçiyorlarsa buna
Tomurcuklanma adı verilir. Örneğin; Saccharomyces
cerevisiae (Bira mayası mantarı).
Çelikle üreme sonucunda meydana
gelen yeni bireyler, hepsinin ana bitki
ile aynı genotipe sahip olmaları
nedeniyle ormancılıkta ve ziraatte çok
önem taşımaktadırlar ***
Bir bireyin böyle eşemsiz üreme sonucunda
meydana getirdiği döllerin hepsine birden Klon
adı verilir. Klon bireylerinin tümünün
genotipleri aynıdır.
Bu nedenle herhangi bir bireyin genotipinin
değişmeden çoğaltılması açısından çok önem
taşımaktadır.
2- Eşeyli Üreme
Eşeyli üreme, eşem bakımından farklı olan iki eşem
hücresinin birleşmesi (Döllenme) sonucu meydana gelen
hücrenin (Zigot) gelişmesiyle yeni bir canlının
oluşumudur.
Eşeyli üremede birleşen hücreler (Eşem hücreleri) e gamet,
gametleri veren bireylere de Gametofit adı verilir.
Gametler (n) sayıda kromozom taşırlar yani haploiddirler.
Gametler, çeperi bulunmayan çıplak hücrelerdir. Gametlerin
birleşmesinden meydana gelen zigot ise (2n) sayıda
kromozom taşır yani diploiddir.
Eşeyli üremede rol oynayan
organlara Generatif Organlar
(Üreme organları) adı verilir.
ÇİÇEKLİ BİTKİLERDE ÜREME
Çiçekli (Tohumlu) bitkiler, çiçek ve bilhassa tohum
oluşumu ile beliren fevkalade gelişmiş kormofit
(Gövdeli Bitkiler) lerdir. Çiçekli bitkilerde Generatif
(Üreme) organlar, çiçek denilen yapıda bulunur.
Eşeyli üremeye yarayan ve buna uygun şekilde
metamorfoze olmuş yapraklar taşıyan sürgün veya
sürgün kısımları Çiçek adını alır. Bu kısım sınırlı
büyüme gösterir ve çoğunlukla vegetatif sürgünlerden
kesin olarak ayrılır. Gametofitin oluşumu, döllenme
ve çoğunlukla yavru bitkinin ilk gelişmesi burada
gerçekleşir.
• Sporlu
bitkilerdeki mikrosporofil, çiçekli
bitkilerde
stamen’e,
makrosporofil
de
karpel’lere tekabül etmektedir.
• Çiçek, başlıca Çiçek Örtüsü (Periant), Erkek
Organ (Stamen) lar ve Dişi Organ (PistilKarpel) lardan meydana gelmiştir.*****
ÇİÇEK
Çiçekler ; ya erkek ve dişi
organları birarada taşırlar,
böyle çiçeklere Hermafrodit, Erselik, Er-dişi veya Monoklin
çiçek denir *****
ya da erkek ve dişi organlar
ayrı ayrı çiçeklerde bulunur,
böyle çiçeklere de Bir Cinsli
veya Diklin çiçek adı verilir. ***
MONOKLİN ÇİÇEK ÖRNEKLERİ
DİKLİN ÇİÇEK ÖRNEKLERİ
Erke
Dişi
ÇİÇEKLERİN EŞEYSEL DURUMLARINA
GÖRE ÇİÇEK TİPLERİ
Hermafr
odit
(Erselik)
Tulipa ssp.
Amaryllis ssp.
Hibiscus
ssp.
ÇİÇEKLERİN EŞEYSEL DURUMLARINA
GÖRE ÇİÇEK TİPLERİ
Silene latifolia
Karpelli
Populus alba
ÇİÇEKLERİN EŞEYSEL DURUMLARINA
GÖRE ÇİÇEK TİPLERİ
Stamenli
Silene latifolia
Populus alba
Erselik
Ephedra ssp.
Lonicera
ssp.
Aesculus
hippocastanum
Ornithogalum
ssp.
Lilium martagon
Argemone
Monoik
(Bir
Cinsli
Bir
Evcikli)
Buxus
sempervirens
Pinus
pinaster
Morus alba
Corylus avellana
Dioik
(Bir
Cinsli
İki
Evcikli)
Salix ssp.
Populus
Taxus
baccata
Popul
Farklı eşem organlarını taşıyan diklin
çiçeklerin her ikisi de aynı bitkide
bulunuyorlarsa böyle bitkilere Bir Evcikli
veya Monoik bitki, örnek: Corylus
(Fındık). Diklin çiçekler ayrı ayrı
bitkilerde bulunuyorlarsa böyle bitkilere
de İki Evcikli veya Dioik bitki adı verilir.
Örnek: Populus (Kavak). ****
Erkek Organ (Stamen) :
• Erkek organ bir sapçık (Filament) ve polen keselerini
taşıyan bir başçık (Anter) dan meydana gelmiştir.
• Anter, her biri iki polen kesesi (Mikrosporangiyum)
taşıyan iki tekadan meydana gelmiştir. Anterin çeperi
en ince yerinden parçalanarak polen taneleri dışarı
çıkarlar. Polen keseleri içindeki polen ana hücreleri
(Mikrospor ana hücresi) mayoz bölünme ile haploid
dört hücre (Mikrospor) meydana getirirler
Polen tanesinde vegetatif ve generatif nukleus
Dişi Organ (Pistil) :
• Çiçekte karpel (Makrosporofil) lerden meydana gelen
dişi organ (Pistil) ların toplamına Ginekeum adı verilir.
Tohum taslağı (Ovulum), Gymnosperm lerde dişi
organı oluşturan makrosporofilin üst kısmında açık
durumda, Angiosperm lerde ise karpel tarafından
meydana getirilen ve ovaryum adı verilen bir muhafaza
içinde bulunur. Tohum taslaklarının bu farklı
konumu, Angiosperm leri Gymnosperm lerden ayıran
başlıca özelliklerdendir. Çiçekte pistil veya pistiller,
önceden ayrı ayrı olan karpellerin ontogenetik
gelişimleri süreci içinde birbirleriyle birleşmeleri ve
kapalı bir yapı oluşturmaları sonucunda meydana
gelirler.
Bir dişi organ (Pistil), üstte polen
tanelerinin tutunduğu ve çimlendiği yer
olan Stigma (Tepecik), altta tohum
taslaklarını
(Ovulumları)
kapsayan
Ovaryum (Yumurtalık) ve her iki kısmı
birleştiren ara bölge Stilus (Boyuncuk)
olmak üzere üç kısımdan oluşmuştur.
Eşeyli üreme, eşem bakımından farklı iki gamet
(Eşem hücresi) in veya nukleusun birleşmesi
(Döllenme) sonucunda oluşan hücre (Zigot)
nin gelişmesi ile yeni bir canlının meydana
gelmesidir.
Angiosperm lerde döllenme olayı genel olarak,
önce Tozlaşma (Polinizasyon ) ve sonra,
yukarıda detaylı olarak anlatıldığı şekilde,
sperma hücresinin yumurta hücresi ile
birleşmesi (Döllenme) şeklinde gerçekleşir.
TOZLAŞMA
• Polenlerin böcekler, kuşlar, rüzgar,su yağmur
gibi faktörlerle Dişicik tepesine taşınmasına
tozlaşma denir.
Pollination
• Transfer of mature pollen grains from the
anther to the stigma
-wind
-insects
-birds & other animals
Ant
he
mis
Polinizasyon (Tozlaşma), Polen tanelerinin herhangi
bir aracı vasıtasıyla dişi organın stigmasına ulaşmasıdır.
Çiçekli bitkilerde tozlaşma genel olarak iki şekilde
meydana gelmektedir:
1- Avtogami (Kendine Tozlaşma) : Hermafrodit (Monoklin) yani
erkek ve dişi organın birlikte bulunduğu bir çiçekte polen
tanelerinin aynı çiçeğin stigması üzerine ulaşmasıdır. Bütün
bitkileri göz önünde bulundurduğumuzda bu tozlaşma şekli az
görülen bir tozlaşma şeklidir.
2- Allogami (Karşı Tozlaşma) : Aynı bitki (Monoik) nin eşem
bakımından farklı iki çiçeği (Diklin) arasında veya farklı bitki
(Dioik) lerin farklı iki çiçeği arasında meydana gelen tozlaşma
şeklidir. Bu şekildeki tozlaşma bitkilerde çok sık görülen
tozlaşma şeklidir.
• Tozlaşmanın bilhassa farklı çiçekler arasında
meydana gelişinde polen tanelerinin dişi
organın stigması üzerine ulaşmasını sağlayan
aracı (vasıta) lar doğal kökenli veya hayvansal
kökenli olabilirler.
• Doğal kökenliler arasında su ve rüzgarı en
önemli iki vasıta olarak sayabiliriz.
Su vasıtasıyla gerçekleşen tozlaşmaya Hidrogami, rüzgar
vasıtasıyla gerçekleşen tozlaşmaya da Anemogami adı
verilir.
Hayvanlar aracılığıyla gerçekleşen tozlaşma, aracı
hayvanlara göre üç tipe ayrılır:
• 1- Ornitogami : Kuşlar aracılığıyla olan tozlaşma
şekline denir.
• 2- Entomogami : Böcekler aracılığıyla olan tozlaşma
şekline denir. En çok görülen tozlaşma biçimidir.
• 3- Krepterogami : Yarasalar aracılığıyla olan tozlaşma
şekline denir.