ÜNİTE

advertisement
İÇİNDEKİLER
FOSİL YAKITLI ENERJİ
DÖNÜŞÜM SİSTEMLERİ
• Enerji
• Enerji Korunumu
• Enerji Dönüşüm Sistemleri
MAKİNA VE TEÇHİZAT
Doç. Dr. Süleyman
HEDEFLER
KARSLI
• Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• Enerji, enerji korunumu ve enerji
dönüşümünün temel prensiplerini
kavrayabilecek,
• Enerji dönüşüm sistemlerini
tanıyabilecek ve motorlar hakkında
mukayeseli temel bilgilere sahip
olabilecek,
• Enerji dönüşüm sistemlerinden
termik santralleri tanıyabilecek,
• Modern enerji dönüşüm
sistemlerinden doğal gazlı
kojenerasyon sistemlerini
tanıyabileceksiniz.
ÜNİTE
11
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
ENERJİ
Isı = Duyulur + Gizli
İç Enerji = Duyulur +
Gizli + Kimyasal +
Nükleer
Makroskopik kinetik
enerji, enerjinin
organize bir
biçimidir ve
moleküllerin sahip
olduğu dağınık
biçimdeki
mikroskobik kinetik
enerjilerden daha
faydalıdır.
Enerji kısaca iş yapabilme yeteneğidir. Aynı zamanda değişikliklere yol açan
etken olarak da düşünülebilir. Enerji, depolanabilir, transfer edilir, farklı
biçimlerde olabilir ve korunur. Tıpkı uzunluklar gibi skaler büyüklüktür.
Sınıflandırma
Enerji; mekanik, kinetik, potansiyel, termal, elektrik, manyetik, kimyasal,
nükleer, hidrolik vb. tiplerde olabilir. Tüm bunların toplamı sistemin toplam
enerjisini göstermektedir. Makroskopik enerji; sistemin tümünün bir dış referans
noktasına göre sahip olduğu enerjidir. Mikroskopik enerji; sistemin moleküler
yapısı ve moleküler hareketliliği ile ilgilidir ve diş referans noktasından bağımsızdır.
Mikroskopik enerjilerin tümünün toplamı sistemin iç enerjisi diye
adlandırılır. Sistemin iç enerjisinin, moleküllerin kinetik enerjisiyle olan kısmına
duyulur enerji adı verilmektedir. Sistemin fazıyla ilgili iç enerjisine gizli enerji denir.
Sistemin yerçekim alanındaki yüksekliğine bağlı olarak sahip olduğu enerji
potansiyel enerji, sistemin referans noktasına göre hareketinden dolayı sahip
olduğu enerji kinetik enerji, kapalı sistemlerde yalnız sıcaklık farkından
kaynaklanan enerji türü ısı enerjisidir. Termodinamiğin ikinci kanununa göre ısı;
doğal olarak yüksek sıcaklıklı bölgeden düşük sıcaklıklı bölgeye transfer olur.
Cisimlerin elektrik yükleri sebebiyle sahip oldukları enerji elektrik enerjisidir.
Elektrik enerjisi; atom çekirdeği etrafındaki bir elektronun veya elektronların
potansiyel enerjisinin artması sonucu başka bir atom yörüngesine (orbital)
sıçramasıyla (kuantum sıçrama) oluşur. Maddelerin kimyasal reaksiyonlarda
bulunması sonucu ortaya çıkan enerji kimyasal enerjidir. Bir molekülün atomları
arasındaki kuvvetlerle ilgili iç enerjidir. Örneğin yanma. Yanma sonucunda bazı
bağlar bozulurken bazı yeni bağlar oluşur. Fisyon veya füzyon sonucu meydana
gelen enerjiye nükleer enerji adı verilmektedir. Kimyasal reaksiyon atom
elektronlarının yapısındaki değişiklikleri içerirken nükleer reaksiyonda ise atom
çekirdeği ve kordaki değişiklikleri içermektedir. Türbin, mil vb makina
elemanlarıyla doğrudan ve tamamen aktarılan enerji mekanik enerjidir. Kapalı bir
sistemin sınırlarını geçen enerji ısı değilse iştir. Dönen bir mil tarafından aktarılan
enerji mil işidir (Şekil 11.1.).
Şekil 11.1. (Isı geçişinin olmadığı (adyabatik) bir sistemde mil işi
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
2
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
Enerji Geçişleri
Enerji aşağıdaki durumlardan birisi ile geçiş yapabilir:
•
İş etkileşimi, bir kuvvetin belli bir aralıkta etkileşimi. Sistemle çevresi
arasında bir iş etkileşiminin olabilmesi için iki koşulun sağlanması
gerekir. Sınırda etkiyen bir kuvvet olmalı ve sınır hareket etmelidir (Şekil
11.2.).
İş ve ısı transferi
arasındaki fark; enerji
etkileşimi eğer sıcaklık
farkından dolayı
oluşuyorsa ısı transferi,
yoksa iş’tir.
Şekil 11.2. Bir piston silindir düzeneğinde sistem sınırları
Sistemle çevresi arasındaki iş etkileşimine diğer bir örnekte mil işidir. Mille
iletilen güç, birim zamanda yapılan mil işidir (Şekil 11.3.).
Döner mille enerji
aktarımına endüstride
sıkça rastlanır.
Şekil 11.3. Bir deniz teknesinde mil işiyle enerji aktarımı
•
Isı geçişi, sistemle çevresi arasında sıcaklık farkına bağlı olarak geçen enerji
şeklidir. Atomların ve moleküllerin rastgele hareketleriyle ilişkili enerjinin
aktarımı diye tanımlanmıştır. Tabiatta gerçekleşen temel ısı geçiş
mekanizmaları Şekil 11.4.’te gösterilmiştir.
Sistemle çevresi
arasında ısı geçişi;
iletim, taşınım ve
ışınımla gerçekleşir.
Şekil 11.4. Tabiatta gerçekleşen temel ısı geçiş mekanizmaları
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
3
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
•
Kütle akışı, kontrol hacminin içine veya dışına sıvı akışı. Sisteme veya
sistemden kütle akışı ile ilave enerji aktarımı söz konusudur. Bir arabanın
radyatörü, kalorifer peteği gibi sistemler açık sistemlerdir ve kütle geçişi
ile enerji aktarılmaktadır (Şekil 11.5).
Bir sisteme kütle
girdiğinde enerjisi artar.
Çünkü kütle beraberinde
enerji taşır.
Şekil 11.5. Tabiatta gerçekleşen temel ısı geçiş mekanizmaları
ENERJİNİN KORUNUMU
Enerji var veya yok
edilemez, sadece biçim
değiştirebilir. Bir hâl
değişimi sırasında
sistemin enerji değişimi,
net iş ve çevreyle ısı
alışverişinin toplamına
eşittir.
Enerji korunumunu termodinamiğin birinci kanunu ifade etmektedir. Buna göre;
bir hâl değişimi sırasında kapalı bir sistemin toplam enerjisindeki net değişimin,
sisteme giren toplam enerji ile sistemden çıkan toplam enerji farkına eşit
olduğunu ifade etmektedir. Termodinamiğin ikinci kanunu; hâl değişimlerinin
belirli bir yönde gerçekleşebileceğini, enerjinin niceliği kadar niteliğe de sahip
olduğunu vurgulamaktadır. Bu kanuna göre; verimi 1 olan makine üretilemez.
Çünkü doğal süreçlerin tamamı tersinmezdir, birtakım kayıplar söz konusudur.
İkinci kanunun Kelvin-Planck ifadesine göre; termodinamik bir çevrim
gerçekleştirerek çalışan bir makinanın, yalnızca bir kaynaktan ısı alıp net iş
üretmesi olanaksızdır.
ENERJİ DÖNÜŞÜM SİSTEMLERİ
Termodinamiğin birinci kanununa göre hiçbir enerji kaybolmaz. Sadece dönüşüm
sonucu başka bir enerji türü olur. Yani, evrendeki enerji toplamı değişmez. Buna
enerjinin korunumu denir. Yakın çevremizde bu dönüşümlere güzel örnekler
verebiliriz. Örneğin bir hidroelektrik santrali ele alınsın. Bu tip santrallerde enerji
dönüşümü nasıl gerçekleşir? Nehirlerden gelen suyun kinetik enerjisi barajda
potansiyel enerjiye dönüşür. Bu potansiyel enerji kapaklardan akarak doğrusal
hareketle bir kinetik enerjiye dönüşür. Buradan da türbin görevi devralır. O
doğrusal hareketi dairesel harekete çevirir; ama hâlen kinetik enerjidir. Jeneratör
türbinden aldığı bu enerjiyi elektrik enerjisine çevirir ve trafolara gönderir. Bundan
sonra uzun bir yolculuk sonrası evinize gelen elektrik fırınlarda ısı enerjisine, saç
kurutma makinelerinde ısı enerjisine ve kinetik enerjiye, ampulde ise ışık
enerjisine dönüşür (Şekil 11.6).
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
4
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
Tüm süreçlerde enerji
bir hâlden diğer hâle
dönüştürülerek faydalı
hâle getirilir.
Şekil 11.6. Tipik bir hidroelektrik santralinde enerji dönüşüm işlemi
İkinci örnek olarak bir arabadaki yakıtın yanması sonucu yanma odasında
oluşan basınç, pistonu aşağı iter ve bu enerjisini krank miline iletir. Krank mili
aldığı bu enerjiyi doğrusaldan dairesele çevirir ve tekerleklere iletir. Tekerlek ise
aldığı bu dairesel hareketi doğrusal harekete çevirir ve araba hareket etmeye
başlar. Aynı şekilde buharlı trenlerde ısı enerjisi yardımıyla su ısıtılır ve buhar
oluşturulur ve bu buhar ise trenin hareket etmesini sağlar. Burada ısı enerjisinden
hareket enerjisine dönüşüm söz konusudur. Bir vantilatörde elektrik enerjisi
hareket enerjisine dönüşür. Elektrikli sobalarda kullanılan elektrik enerjisi ısı
enerjisine dönüşür. Yakıtlardaki potansiyel enerjinin ısı enerjisine dönüşmesiyle
ısınırız.
Şekil 11.7. Enerji dönüşüm türleri
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
5
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
Endüstriyel uygulamalarda net güç üretmek için yaygın olarak kullanılan
enerji dönüşüm sistemleri ya da makinalar genel anlamda motorlar olarak
adlandırılır. Motorların gerçekleştirdikleri termodinamik çevrimlere güç çevrimleri
adı verilmektedir. Termodinamik çevrimlerle alakalı olarak yaygın kullanılan diğer
bir sınıflandırma da kapalı ve açık çevrimlerdir. Çevrimlerde enerji taşıyan akışkan
iş yapan akışkan olarak adlandırılmaktadır. Kapalı çevrimlerde; iş yapan akışkan
çevrim sonunda ilk hâline döner ve bu şekilde sürekli dolaşımda kalır. Açık
çevrimlerde ise; dolaşımda kalmak yerine iş yapan akışkan her çevrim sonunda
yenilenir. Örneğin, otomobil motorlarında, her çevrim sonunda yanmış gazlar
çevrimden dışarı atılarak yerine taze hava-yakıt karışımı çevrime sokulur. Isı
enerjisinden iş üreten makinalara ısı makinası adı verilmektedir. İş yapan akışkana
ısının nasıl verildiğine bağlı olarak ısı makinaları içten yanmalı ve dıştan yanmalı
motorlar şeklinde sınıflandırılmaktadır. Dıştan yanmalı motorlar; iş yapan akışkana
enerji geçişi bir kazan, bir jeotermal kuyu, bir nükleer reaktör veya güneş gibi bir
dış kaynaktan sağlanır. İçten yanmalı motorlarda ise; ısının sağlanması yakıtın
sistem sınırları içerisinde yakılmasıyla gerçekleşir. Bundan sonraki bölümde yaygın
olarak kullanılan içten yanmalı dört zamanlı ve iki zamanlı pistonlu motorlar ele
alınacaktır.
MOTORLAR
Yakıttan elde ettiği ısı enerjisini mekanik enerjiye çeviren makinelere motor
denir.
Motor Çeşitleri: Zamanlarına göre;
• Dört zamanlı motorlar
• İki zamanlı motorlar
Kullanılan Yakıtlara Göre;
• Benzinli motorlar
• Dizel motorlar
• LPG motorlar
Yakıtın Yanma Yerine Göre:
• İçten yanmalı motorlar
• Dıştan yanmalı motorlar
Yapım özelliklerine Göre;
• Sıra tipi
• Birbirlerinin karşılarına yatık (Düz, hafif eğik, boksör tipi)
• Sıra hâlinde bir açı ile birleştirilmiş (V tipi)
• Daire şeklinde (Yıldız tipi)
Silindir Sayılarına Göre
• Tek silindirli
• Çok silindirli
Soğutma Sistemlerine Göre:
• Su soğutmalı
• Hava soğutmalı
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
6
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
Şekil 11.8. Sıra Tip ve V Tipi motor
Basit yapılarına karşın pistonlu motorlar çok amaçlı ve oldukça geniş
uygulama alanı bulan enerji dönüşüm sistemlerindendir. Otomobiller, kamyonlar,
uçaklar, gemiler ve elektrikli jeneratörlerin büyük çoğunluğuyla diğer birçok
uygulamada güç sağlamak amacıyla pistonlu motorlar kullanılmaktadır.
PİSTONLU MOTORLARLA İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
Pistonlu motorlarla ilgili temel kavramlar sırasıyla aşağıda tanımlanmıştır:
Ölü Nokta: Pistonun silindir içindeki hareketi esnasında ulaştığı en üst ve en
alt noktalardır. Pistonun ulaştığı en üst noktaya Üst Ölü Nokta (ÜÖN), en alt
noktaya ise Alt Ölü nokta (AÖN) denir.
Ölü Hacim: Piston ÜÖN ‘ya ulaştığında pistonun üzerinde kalan yanma odası
hacmidir.
Strok: Pistonun silindir içinde hareketi esnasında alt ölü nokta ile üst ölü
nokta arasında kat ettiği mesafedir. H ile gösterilir ve genellikle mm cinsinden
ifade edilir.
Strok Hacmi: Pistonun AÖN ile ÜÖN arasında hareketi esnasında taradığı
hacimdir.
Toplam Strok Hacmi: Motorun her bir silindire ait strok hacimlerinin
toplamıdır.
Silindir Hacmi: Strok hacmi ile ölü hacmin toplamıdır.
Sıkıştırma Oranı: Silindir içinde oluşan en büyük ölü hacmin (alt ölü nokta
hacmi) en küçük ölü hacme (üst ölü nokta hacmi) oranıdır.
Silindir Çapı: Silindir gömleğinin nominal iç çapı, silindir çapı olarak
adlandırılır.
Piston Alanı: Silindir çapına eşit olan dairenin alanıdır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
7
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
Ortalama Efektif Basınç: Gerçek çevrim sırasında üretilen işe eşit işi veren
ve tüm güç stroku süresince pistona etki ettiği varsayılan ortalama basınç
değeridir.
MOTORLARIN ÇALIŞMA PRENSİBİ
DÖRT-ZAMANLI BENZİN MOTORLARI
Motor verimini
etkileyen en önemli
parametrelerden biri
sıkıştırma oranı’dır.
Benzinli dört zamanlı motorlar Otto Çevrimi’ne göre çalışmaktadırlar. Dörtzamanlı ya da dört stroklu bir motorda bir çevrim pistonun dört stroku ile veya
krank milinin iki tam devri ile gerçekleşir. Bu dört zaman süresince tamamlanması
gereken beş olay vardır: Emme, sıkıştırma, yanma, genişleme ve egzoz. Her bir
zaman krank milinin 1800 krank mili açısı (KMA) dönmesi ile tamamlanır ve
böylece bir çevrimin tamamlanması için geçen süre krank mili açısı cinsinden 720
krank mili açısı (KMA)‘na karşı gelmektedir. Dört-zamanlı ideal bir kıvılcım
ateşlemeli motorda çevrim aşağıdaki zamanları içermektedir:
Emme Zamanı: Emme zamanı, piston ÜÖN‘da iken başlar. Bu esnada emme
supabı açık, egzoz supabı ise kapalıdır. Pistonun AÖN‘ya hareketi sonucu oluşan
vakumla yakıt-hava karışımından oluşan dolgu silindire dolmaya başlar. Piston
AÖN‘ya ulaştığında emme zamanı sona erer ve emme supabı kapanır.
Benzinli motorlarda
vuruntu tasarımda en
önemli bir kısıtlayıcıdır.
Sıkıştırma Zamanı: Silindirlere dolan dolgu, pistonun ÜÖN‘ya hareketiyle
sıkıştırılmaya başlar. Bu anda emme ve egzoz supablarının her ikisi de kapalıdır.
Silindir içindeki karışım ölü hacme kadar sıkıştırılır. Sıkıştırma zamanı sonunda
karışım, buji yardımıyla ateşlenir. Yanma işlemi esnasında yakıtın kimyasal enerjisi
ısı enerjisine dönüştürülür ve yaklaşık 2000 0C ‘ ye kadar bir sıcaklık artışı meydana
gelir.
Genişleme ve İş Zamanı: Yanma gazlarının yüksek basıncı pistonu AÖN‘ya
doğru harekete zorlar. Bu esnada supablar kapalıdır. Böylece bu zaman süresince
güç üretilir. Genişleme esnasında basınç ve sıcaklığın her ikisi de azalır.
Egzoz Zamanı: Genişleme zamanının sonunda egzoz supabı açılır. Emme
supabı ise kapalıdır. Piston AÖN‘dan ÜÖN‘ya doğru hareket eder ve bu esnada
yanma gazlarını dışarı atar. Egzoz zamanının sonunda egzoz supabı kapanır. Bu
esnada bir miktar atık gaz silindir içindeki ölü hacimde kalır.
DÖRT-ZAMANLI DİZEL MOTORLAR
Dizel çevrimi bu tip motorlar için ideal çevrimdir. Dört zamanlı dizel motoru,
dört zamanlı benzin motoruna benzerdir. Fakat dizel motorlar daha yüksek
sıkıştırma oranlarında çalışırlar. Benzin motorlarında sıkıştırma oranı 6-10 arasında
iken bu değer dizel motorlarda 16-20 arasındadır. Dizel motorda, emme zamanı
esnasında silindire yakıt-hava karışımı değil, yalnızca hava emilir. Dizel motorlarda
sıkıştırma zamanı sonundaki sıcaklık, yüksek sıkıştırma oranının sonucu olarak,
yanma odasına püskürtülen yakıtın kendi kendine tutuşabileceği noktaya ulaşır.
Dizel motorlarda, yakıtı yanma odasına püskürtmek üzere yüksek basınçlı bir yakıt
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
8
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
pompası ve enjektör kullanılır. Benzin motorlarında kullanılan, karbüratör ve
ateşleme sistemi dizel motorlarda kullanılmazlar.
Emme Zamanı: Emme zamanı, piston ÜÖN‘da iken başlar. Bu esnada emme
supabı açık, egzoz supabı ise kapalıdır. Pistonun AÖN‘ya hareketi sonucu oluşan
vakumla hava silindire dolmaya başlar. Piston AÖN ‘ ya ulaştığında emme zamanı
sona erer ve emme supabı kapanır.
Sıkıştırma Zamanı: Silindirlere dolan dolgu, pistonun ÜÖN‘ya hareketiyle
sıkıştırılmaya başlar. Bu anda emme ve egzoz supaplarının her ikisi de kapalıdır.
Silindir içindeki karışım ölü hacme kadar sıkıştırılır. Bu zaman esnasında supablar
kapalıdır.
Genişleme Zamanı: Yanma odasına yakıtın püskürtülmesi yaklaşık olarak
sıkıştırma zamanının sonunda başlar. Isının sisteme sabit basınçta ilave edildiği
kabul edilir. Yakıtın püskürtülmesi işlemi tamamlandıktan sonra yanma ürünleri
genişlemeye başlar. Bu zaman süresince supablar kapalıdır.
Egzoz Zamanı: Genişleme zamanının sonunda egzoz supabı açılır. Emme
supabı ise kapalıdır. Piston AÖN‘dan ÜÖN‘ya doğru hareket eder ve bu esnada
yanma gazlarını dışarı atar. Egzoz zamanının sonunda egzoz supabı kapanır. Bu
esnada bir miktar atık gaz, silindir içindeki ölü hacimde kalır.
Motorlarda emme
havası sıcaklığı arttıkça
volümetrik verim
azalmaktadır.
Şekil 11.9. Dört zamanlı bir motorda dört zamanın görünüşü
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
9
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
Tablo 11.1. Dört Zamanlı Pistonlu Dizel ve Benzinli Motorların Karşılaştırılması
Özellik
Çevrim Türü
Yakıt
Yakıt Girişi
Benzin Motoru
Otto Çevrimi
Benzin
Emme esnasında hava/yakıt karışımı
Yük Kontrolü
Ateşleme
Hava/yakıt karışımı karbüratörde
ayarlanır.
Buji ile ateşleme
Sıkıştırma
Oranı
Hız
Isıl Verim
Ağırlık
6-10 arasında değişir. Vuruntu üst
limiti belirler
Yüksek hızlıdır.
%25-30 arasındadır.
Hafiftirler.
Dizel Motoru
Dizel Çevrimi
Motorin
Sıkıştırma sonunda yakıt
girişi
Yakıt miktarı pompada
ayarlanır.
Ateşleme kendiliğinden
oluşur.
16-20 arasındadır.
Düşük hızlıdır.
%35-40 arasındadır.
Ağırdırlar.
İKİ ZAMANLI MOTORLAR
İki zamanlı motorlar,
dört zamanlı motorlara
göre daha çabuk
aşınırlar. Dolayısıyla
ekonomik ömürleri
daha kısadır.
İki zamanlı motorlarda çevrim krank milinin bir tam devrinde tamamlanır. İki
zamanlı motorlarla dört zamanlı motorlar arasındaki temel fark, emme ve egzoz
işlemlerinin gerçekleştirilmesi biçimidir. İki zamanlı motorlarda emme işlemi
karterde sıkıştırılmış dolgu veya bir blower yardımıyla gerçekleştirilir. Sıkıştırılmış
dolgunun emilmesi yanma ürünlerini egzoz penceresinden dışarı atar. Bu sebeple,
bu iki işlem için herhangi bir piston strokuna gerek yoktur. Çevrimin
tamamlanması için iki zaman yeterlidir; taze dolguyu sıkıştırma zamanı ve
genişleme veya iş zamanı. Şekil 11.10’da iki zamanlı bir motor resmi
gösterilmektedir.
Şekil 11.10. İki zamanlı motor
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
10
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
DÖRT ZAMANLI MOTORLARLA İKİ ZAMANLI
MOTORLARIN KARŞILAŞTIRILMASI
11.2. Dört Zamanlı ve İki Zamanlı Pistonlu Motorların Karşılaştırılması
Dört Zamanlı Motorlar
İki Zamanlı Motorlar
Çevrim krank milinin iki devriyle
tamamlanır
Çevrim krank milinin bir devriyle
tamamlanır
Her iki devirde bir güç elde edilir
Her biri devirde bir güç elde edilir
Döndürme momenti üniform
değildir
Döndürme momenti üniformdur
Daha büyük volan gereklidir
Daha küçük volan gereklidir
Aynı motordan daha küçük güç
elde edilir
Aynı motordan daha büyük güç
elde edilir
Daha az soğutma, yağlama ve
aşınma
Daha fazla soğutma, yağlama ve
aşınma
Supap ve tahrik mekanizması
gereksinimi var
Supap ve tahrik mekanizması
gereksinimi yok
Daha büyük ağırlık ve yüksek
üretim maliyeti
Daha hafif ağırlık ve düşük üretim
maliyeti
Yüksek volümetrik verim
Düşük volümetrik verim
Yüksek termik verim
Düşük termik verim
TERMİK SANTRALLER
Termik santraller katı, sıvı ve gaz hâlindeki fosil yakıtlarda var olan kimyasal
enerjiyi ısı enerjisine, ısı enerjisini hareket (kinetik) enerjisine, hareket enerjisini
de elektrik enerjisine dönüştüren tesislerdir.
Kısaca termik santrallar kimyasal enerjinin elektrik enerjisine dönüştüğü
tesislerdir. Termik santrallerin içinde en karmaşık yapıya sahip olanları katı yakıtlı
buhar santralleridir. Daha basit yapılardaki gaz türbinleri diğer bir termik santral
örneğidir. Bu iki termik santralın bir araya getirilmiş hâline de kombine çevrim
santralleri adı verilmektedir.
Kullandıkları yakıtlara göre Türkiye’deki başlıca elektrik santralları ve yüzdeleri:
•
•
•
•
Katı yakıta linyit ve taş kömürü: % 23,48
Sıvı yakıta fuel-oil ve motorin: % 7,65
Gaz yakıta doğal gazı göstermek mümkündür: % 35,53
Bir diğeri de jeotermal (Yeraltı buhar santralı): % 0,04
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
11
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
Görüldüğü gibi bu rakamların toplamı % 66,7 yapmaktadır. Bu da gösteriyor
ki elektrik enerjisi üretimimizin yarıdan fazlası termik santrallar tarafından
yapılmaktadır.
Konunun başında da belirtildiği gibi termik santraller; yakıttaki kimyasal
enerjiyi elektrik enerjisine dönüştüren tesislerdir. Fakat santralde bu enerji
değişimi tek kademede gerçekleşen bir olay değildir. Yakıtın kimyasal enerjisinin ısı
enerjisi şeklinde açığa çıkması için kimyasal bir olay olan yakıtın yanma işlemi
gerçekleşmelidir. Bu işlemin termik santrallerinde oluşturulduğu yere kazan denir.
Bir termik santralin
temel elemanları;
kazan, buhar türbini
ve jeneratördür.
Kazanda açığa çıkan bu enerji, kazanın içerisindeki borularda dolaşan suya
verilir ve su buhar fazına geçer. Buhar fazına gecen bu suya ısı enerjisi verilmeye
devam edilir. Termik santrallerde, nükleer enerji santrallerinde güç üretim
elemanlarının en önemlisi buhar türbinleridir. Bunun yanında kombine çevrim
santrallerinde ise genellikle gaz türbinleri kullanılmaktadır. Buhar ve gaz
türbinlerinde en fazla istenen durum olabildiğince verimli olması ve düşük yakıt
kullanılarak daha az karbon emisyonu salmasıdır. Jeneratör ya da alternatör,
türbin miline akuple olan ve mekanik enerjiyi alternatif akımlı elektrik enerjisine
dönüştüren elemandır.
Katı yakıtlı bir termik santralde elektrik üretilirken ana ham madde linyit ya
da kömür, sıvı yakıtlılarda fuel-oil ve motorin, gaz yakıtlılarda ise doğal gazdır. Şekil
11.11’de bir termik santral resmi görülmektedir.
Çatalağzı Termik
Santrali’nde türbinin
dönme hızı dakikada
3000 devirdir.
Şekil 11.11. Termik santral
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
12
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
PROSES SÜRECİ
Termik santrallerinde buhar kazanın içerisine döşenen boruların içinden saf
su geçirilir ve yanma sırasında ortaya çıkan ısı enerjisi ile bu boruların içerisinden
geçen sular buhar fazına geçer. Suyun buhar fazına geçmesi yeterli değildir. Buhar
fazına geçen bu suya ısı enerjisi verilmeye devam edilir. Proses süreci yukarıda
anlatıldığı gibi yüzeysel değildir. Kazanda su buharlaştırıldıktan sonra bu buharın
yüksek basınç altında (136 bar) ve yüksek sıcaklıkta (535 0C) ısıtılması sağlanır. Bu
işlem sırasında yanma işleminde kireç taşı katılarak desülfürizasyon işlemi
doğrudan kazanın içinde gerçekleştirilmektedir. Bu sayede santralin çevreye
verebileceği zararlar ortadan kaldırılmakla birlikte santral verimi de
arttırılmaktadır.
Termik santrallerde
kullanılan su: su-buhar
çevrimi suyu ve
soğutma suyu olmak
üzere iki ana gruba
ayrılır.
Çatalağzı Termik
Santrali’nde su-buhar
çevrim suyu, santrale 3
km uzaklıkta olan
Dereköy mevkiinde
bulunan göletten temin
edilir.
Enerji yüklü bu kızgın buhar, buhar sevk boruları üzerinden türbine ulaşır ve
türbin kanatlarına çarparak türbin milinin dönmesine neden olur, bu sayede ısı
enerjisi mekanik enerjiye dönüşmüş olur. Türbin miline akuple edilmiş jeneratör
ya da alternatör rotoru türbinle aynı hızda döner türbin hızı belirli bir hıza
ulaştığında jeneratör rotuna ikaz verilir ve jeneratör çıkışından elektrik enerjisi
elde edilmiş olur. Böylece santralin nihai amacı olan elektrik enerjisi elde edilmiş
olur.
Türbinde iş gören ve basınç ve sıcaklığı düşen buhar yoğuşmak üzere
kondansöre gelir. Kondansörde soğutma suyuyla yoğuşmaya başlayan buhar su
fazına geçer ve saf su olarak yeniden sisteme gönderilir. Santralde soğutma suyu
olarak genellikle deniz suyu kullanılır. Su-buhar çevrimi suyu; yanma esnasında
kazan çeperlerinde bulunan boruların içinden geçen saf su buhara dönüştürülür.
Santralde kullanılan saf suyu elde etmek için belirli kimyasal işlemlerden
faydalanılır. Soğutma suyu; santralde soğutma suyu olarak kullanılan deniz suyu,
pompalarla denizden alınır ve klorlama işlemine tabi tutulduktan sonra
pompalarla sisteme gönderilir. Deniz suyu, kül ve cürufun ıslanması ve
nakledilmesinde, soğutma suyu tanklarında ve kondansörde soğutma suyu olarak
kullanılır.
Kondensör ve soğutma kuleleri; işlem görmüş yani elektriğin üretilmesinde
katkı sağlayan buhar tekrar sistemde kullanılmak ve suya dönüştürülmesi için
kondensör sistemi ve genel olarak soğutma kuleleri dediğimiz sistemlerden
faydalanılır. Şekil 11.12’de tipik bir termik santralin enerji dönüşüm proses şeması
verilmiştir:
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
13
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
Şekil 11.12. Termik santrallerde enerji dönüşüm proses şeması
Termik santralde
üretilen 1 kWh
elektriğin değeri; 750
milyon $/210 milyar
kWh = 0,0035 dolar/
kWh
Tablo 11.3. Türkiye’de kurulu termik santraller ve teknik özellikleri
Santralin
Adı
18 Mart Çan
Afiş ElbistanA
Afiş ElbistanB
Aliağa
AmbarlıD.Gaz
AmbarlıF.Oil
Bursa D.Gaz
Çatalağzı
Hamitabat
Termik santrallerde
enerji dönüşüm verimi
ortalama %30-40
civarındadır.
Hopa
Kangal
Orhaneli
Seyitömer
Soma-B
Tunçbilek-B
Yeri
Çan
Elbistan
Kuruluş
Yılı
2003
1984
Ana
Yakıtı
Linyit
Linyit
Fuel oil-Motorin
Fuel oil-Motorin
320
1355
Elbistan
2004
Linyit
Fuel oil-Motorin
1440
Aliağa
Ambarlı
1975
1988
Motorin
Doğalgaz
Motorin
-
180
1350,9
Ambarlı
1967
Fuel-oil
Fuel oil-Motorin
630
Osmang
azi
Çatalağz
ı
Lülebur
gaz
Hopa
Kangal
Orhaneli
Seyitöm
er
Soma
Tunçbile
k
1998
Doğalgaz
-
1432
1989
Fuel oil-Motorin
300
1985
Taşkömür
ü
Doğalgaz
-
1120
1973
1991
1992
1973
Fuel-oil
Linyit
Linyit
Linyit
Motorin
Fuel oil-Motorin
Fuel oil-Motorin
Fuel oil-Motorin
50
457
210
600
1981
1956
Linyit
Linyit
Fuel oil-Motorin
Fuel oil-Motorin
1034
365
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
Yard. Yakıtı
Güç (MW)
14
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
Bir elektrik santralı en az 30 yıl çalışır. 1000 MW kurulu güçteki bir termik
santral yılda ortalama 7 milyar kWh enerji üretir. Termik santral için üretim
maliyetindeki kuruluş giderlerinin payını bulmak üzere; 7 milyar kWh/yıl x 30 yıl =
210 milyar kWh. Fosil yakıtlarla işletilen 1000 MW’lik bir termik santralin maliyeti;
kömürlü sistemde 750 milyon $, motorinli sistemde 760 milyon $ iken doğal gazlı
sistemlerde ise 650 milyon $’dır.
Termik santrallerin işletme maliyetlerindeki en büyük oran yakıt maliyetidir.
Doğal gaz ve sıvı yakıtlı santraller için bu oran % 90’lar civarındadır. Kömürlü
termik santraller için de yakıt maliyeti % 60 – 70’ler düzeyindedir. 1300 MW
kurulu güçteki bir kömür santralı örnek olarak alınmıştır. Kömür havzasının da açık
işletme olduğu kabul edilmiştir. Bu santral yılda 9 milyar kWh elektrik üretecektir.
Ürettiği bu 9 milyar kWh enerjinin 1,5 milyar kWh kadarını kendi iç ihtiyacı ile
kömür havzasının enerji tüketimini karşılayacak ve şebekeye net 7,5 milyar kWh
enerji verecektir. Bu santral şebekeye 7,5 milyar kWh enerji verecek ve buna
karşılık ne harcayacaktır? Ele aldığımız bu santralde toplam giderlerin % 70’i yakıt
gideri olacaktır.
Modern enerji dönüşüm uygulamalarından biri olan kojenerasyon
sistemleri, yani bileşik ısı-güç üretim sistemleri (CHP, Combined Heat and Power),
buhar ve elektriğin birlikte üretildiği sistemlerdir. Bu sistemlerde atık ısı
değerlendirilerek sistemin enerji verimliliği artırılır ve klasik termik santrallerine
göre enerjiden daha fazla yararlanılması sağlanır. Enerji tüketildiği yerde
üretildiğinden, iletim ve dağıtım hatlarında oluşan kayıpları ortadan kaldırır,
şebekeden etkilenmeden, kesintisiz ve kaliteli elektrik arzı sağlar.
Kojenerasyonlu
sistemlerde enerji
dönüşüm verimi
ortalama %80-90
civarındadır.
Doğal gaz gibi bir fosil yakıt kaynağından, yüksek verimli olarak elektrik ve ısı
enerjisinin birlikte üretimidir. Böyle bir sistemle, elektrik, sıcak su ve buhar, eş
zamanlı olarak birlikte üretilerek kullanıcıya sağlanır. Sadece elektrik üretimi
yapan termik santrallerde verim %30-40’ı geçmez iken kojenerasyonda ikili üretim
yapılarak %80–90 seviyelerinde yüksek verimlere ulaşılmaktadır. Kojenerasyon
sistemleri, yakıtı, elektrik ve ısıya dönüştürmenin en verimli yoludur. Bu sistemle
enerji üretim maliyetlerinizi %40 oranında düşürerek, azami tasarruf sağlarsınız.
Doğalgazlı tipik bir kojenerasyon sisteminin proses şeması ve resmi sırasıyla Şekil
11.13 ve Şekil 11.14’de gösterilmiştir.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
15
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
Şekil 11.13. Doğalgazlı tipik bir kojenerasyon sisteminin proses şeması
Kojenerasyonlu
sistemlerde; 1 m3 doğal
gazdan 1 kW’lık elektrik
ve ısıl enerji elde
edilmektedir.
Bireysel Etkinlik
Örnek
Şekil 11.14. Doğal gazlı tipik bir kojenerasyon sisteminin görünüşü
•Konuyla ilgili görsel, video ve ilgili diğer dokümanlar "enerji, fosil
yakıt, enerji dönüşüm sistemleri, motorlar, termik santraller, güç
üretim sistemleri" adlı anahtar kelimeleriyle internet ortamından
temin edilebilir.
•Eğitim faaliyetlerinin yapıldığı bölgedeki enerji dönüşüm
sistemlerini tanımak amacıyla teknik gezinin gerçekleştirilmesi
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
16
Tartışma
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
•Fosil yakıtların sınırlı olması, olumsuz çevresel şartları,
astronomik maliyetleri ve ortalama 50 yıllık bir ömre sahip olması
nedeniyle yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarına odaklanmalı,
bu yeni yakıt konfigürasyonlarına uygun modifikasyonda enerji
sistemleri geliştirilmelidir. Mevcut durumda ise enerji etkin ve
verimli kullanılmalı, çevreye zararları minimize edilmelidir. Klasik
termik santraller kojenerasyon sistemleriyle donatılmalıdır.
•Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan
“tartışma forumu” bölümünde paylaşabilirsiniz.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
17
• İki ve dört zamanlı motorlarda temel tasarım parametrelerini
araştırınız
• benzinli motorlarda vuruntuyu araştırınız
• gaz türbinleri hakkında bilgi toplayınız
•termik santrallerde enerji dönüşüm sistemlerini inceleyiniz
•kojenerasyon sistemleri hakkında bilgi toplayınız
• fosil kökenli yakıtlar ve enerji dönüşüm sistemleri ile ilgili türkiye ve
dünyadaki mevcut ekonomik durumu rapor ediniz.
•Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “ödev”
bölümüne yükleyebilirsiniz.
Özet
Ödev
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
•Bu ünitede; sistematik olarak önce enerji konusu, enerji türleri
tanıtılmakta, daha sonra enerji geçiş mekanizmaları vurgulanmakta,
enerji korunumu ve enerji dönüşüm sistemleri hakkında asgari
bilgiler termodinamiğin temel kanunları çerçevesinde
işlenmektedir. Yaygın kullanılan dizel ve benzinli dört zamanlı
motorlar ile iki zamanlı motorlar anlatılmakta, çalışma prensipleri
analiz edilerek her iki tip motorun avantaj ve dezevantajları tablolar
yardımıyla ortaya konulmaktadır. Önemli enerji dönüşüm
sistemlerinden olan termik santraller anlatılarak Türkiyedeki
mevcut durum kısmen analiz edilmektedir. Ünite sonunda,
öğrencilerin bu kapsamda aldıkları bilgileri ölçmek ve
değerlendirmek amacıyla değerlendirme soruları hazırlanmıştır.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
18
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
DEĞERLENDİRME SORULARI
Değerlendirme
sorularını sistemde ilgili
ünite başlığı altında yer
alan “bölüm sonu testi”
bölümünde etkileşimli
olarak
cevaplayabilirsiniz.
1. Yandığı zaman enerji veren maddelere ne ad verilir?
a)
b)
c)
d)
e)
Doğal gaz
Yakıt
Kömür
Fosil
Buhar
2. Yakıtların oksijenle girdikleri kimyasal tepkimeye ne ad verilir?
a)
b)
c)
d)
e)
Yakıt
Çevrim
Enerji
Karışım
Yanma
3. Sistemin fazıyla ilgili iç enerjisine ne ad verilir?
a)
b)
c)
d)
e)
Gizli enerji
Potansiyel enerji
Kinetik enerji
Kimyasal enerji
Nükleer enerji
4. Enerji transferi ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
a) İş etkileşimi ile enerji transfer edilebilir.
b) Sıcaklık farkına bağlı olarak ısıl enerji şeklinde enerji transfer
edilebilir.
c) Kütle akışı ile enerji transfer edilebilir.
d) Doğal olarak düşük sıcaklıklı bölgeden yüksek sıcaklıklı bölgeye ısıl
enerji şeklinde enerji transfer edilebilir.
e) Işınımla enerji geçişi yüksek sıcaklıklarda önem kazanır.
5. Tipik bir hidroelektrik santralinde enerji dönüşüm işlem sıralaması
aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
a)
b)
c)
d)
e)
Potansiyel-mil işi-kinetik-elektrik enerjisi
Kinetik-potansiyel-mil işi-elektrik enerjisi
Potansiyel-kinetik-elektrik enerjisi- mil işi
Potansiyel-kinetik-mil işi-elektrik enerjisi
Potansiyel-faz değişimi-elektrik işi-yanma
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
19
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
6. Motorlarda enerji dönüşümü nasıl gerçekleşir?
a)
b)
c)
d)
e)
Isıl enerji mekanik enerjiye dönüştürülür.
Mekanik enerji ısıl enerjiye dönüştürülür.
Potansiyel enerji kinetik enerjiye dönüştürülür.
Kimyasal enerji potansiyel enerjiye dönüştürülür.
Yakıtın fiziksel enerjisi yanma enerjisine dönüşür.
7. Dört zamanlı motorlarda gerçekleşen temel olaylar sıralaması
aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
a)
b)
c)
d)
e)
Emme, sıkıştırma, yanma, genişleme ve egzoz
Sıkıştırma, emme, yanma, genişleme ve egzoz
Yanma, genişleme, sıkıştırma, emme ve egzoz
Emme, yanma, genişleme, sıkıştırma ve egzoz
Egzoz, yanma, genişleme, sıkıştırma ve emme
8. İki zamanlı motorlarda emme işlemi nasıl gerçekleşir?
a) Genişleme stroğu sonunda yanma işlemi başlamadan
gerçekleştirilir.
b) Karterde sıkıştırılmış dolgu veya bir blower yardımıyla
gerçekleştirilir.
c) Yanma işleminden sonra sıkıştırma stroğunda gerçekleştirilir.
d) Dört zamanlı motorlarla aynı şekilde gerçekleştirilir.
e) Yanma işleminden önce sıkıştırma stroğunda gerçekleştirilir.
9. Termik santrallerde bulunan üç temel eleman aşağıdakilerden hangisidir?
a)
b)
c)
d)
e)
Kazan, buhar türbini ve jeneratör
Kazan, soğutma kulesi ve pompa
Buhar türbini, kondansör ve pompa
Soğutma kulesi, kazan ve pompa
Soğutma boruları, pompa ve kondansör
10. Fosil yakıtlı termik santrallerden kuruluş maliyeti en ucuz olan santral
aşağıdakilerden hangisidir?
a)
b)
c)
d)
e)
Kömürlü
Doğal gazlı
Fuel-oilli
Motorinli
Linyitli
Cevap Anahtarı
1. B, 2.E, 3.A, 4.D, 5.D, 6.A, 7.C, 8.B, 9.A, 10.B
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
20
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER
KAYNAKLAR
Çengel, Yunus A.,at all. (2008). “Termodinamik, Mühendislik Yaklaşımıyla”
(İngilizce 5. Baskıdan Çeviri), İzmir Güven Kitabevi.
Heperkan, A. (1989). Yanma Ders Notları, Hasan, YTÜ.
Genceli, Osman F.(1997). “Yakacaklar ve Yanma”, ASHRAE Temel El Kitabı,
Bölüm
15, Çeviren:, TTMD Yayınları, Ankara.
Irvin Glassman, Richard A. Yeter. (2008).“Combustion”, Fourth Edition, , Elsevier.
Stephen R.Turns, McGraw-Hill. (2000). “ An Introduction to Combustion, Consept
and Applications”, Second Edition, , International Edition.
Borat, O. , Balc_, M. , Sürmen, A. (1994). “İçten Yanmal_ Motorlar”, Cilt 1, Teknik
Eğitim Vakfı Yayınları-2, İstanbul / Ankara / Bursa.
Safgönül, B. , Ergeneman, M. , Arslan, H.E. (1995). “ İçten Yanmalı Motorlar”,
Birsen Yayınevi, İstanbul.
Bayraktar, H. (1997), “Benzin-Etanol Karışımlarının Benzin Motorlarında Yanma ve
Motor Çevrimi Üzerindeki Etkilerinin Teorik Olarak İncelenmesi”, Doktora Tezi,
K.T.Ü. Fen Bil. Ens. Trabzon.
Aydın, K. (1995), “Benzin Motorlarında Isı Transferi Hesaplamalarındaki
Hassasiyetin Yanma Analizi Sonuçlarına Etkisi”, Uluslararası Yanma Sempozyumu,
Bursa.
Chow, Wyszynski. (1998), “Thermodynamic Modelling of Complete Engines
Systems”.
Kutlar , O. A. (1998), “Dört Zamanlı Otto Çevrimli Motorlarda Kısmi Yükte Yakıt
Tüketimini Azaltmak _çin Yeni Bir Yöntem; Doktora Tezi, İstanbul.
J.B. Heywood.(1988), Internal Combustion Engine Fundamentals. New York:
McGraw-Hill.
Bilginperk, H. (1990), Dizel Motorları, M.E.B Devlet Kitapları.
Küçükşahin, F. (1985), Dizel Motorları Cilt I.
Çetinkaya, M.O.S. (2013), “iki zamanlı ve iki silindirli bir model uçak motorunun
tasarımı ve imali”, www.google.com.
Doğan, M. (2013), “alternatif enerji kaynakları”, Ders Notları”, Afyon.
Bozacı, R.K. (1992), “Endüstriyel Kazanlarda NOx Emisyonunu Azaltıcı Yöntemler
ve
Bir Uygulama”, Doğalgaz, V. 19,63-70.
Bilgin, A. (2013), “İçten Yanmalı Motorlar”, Ders Notları, www.atillabilgin.com.tr.
www.salmargemi.com. (2013), “dört ve iki zamanlı dizel motorlar”.
www.google.com. (2013), “Enerji ve Enerji Dönüşümleri”, Görsel.
www.yarbis.yildiz.edu.tr. (2013), “ Yakıtlar”.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
21
Fosil Yakıtlı Enerji Dönüşüm Sistemleri
www.google.com. (2013), “Fosil Yakıtların Oluşumu”, Görsel.
www.google.com. (2013), “fosil yakıtların yanması”, Çevre ve Enerji.
www.google.com. (2013), “İçten Yanmalı Motorlarda Temel Kavramlar ve Ders
Notları”, Sakarya Üniversitesi Çev. Müh. Ders Notları.
TEKNOLOJİ, Cilt 7, (2004), Sayı 1, 129-137.
www.yildiz.edu.tr. (2013), YAKITLAR ve YANMA, Ders Notları.
HALİS, U., Ören, L. S., www.google.com. (2013), “Termik Santraller”.
PRAVADALIOĞLU, S., [email protected]. (2013), Yerinde Enerji ÜretimiKojenerasyon Sistemleri.
Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
22
Download