CAN - Etkin Spor

CAN
ÇOCUK VE SPOR
Bu bölümde hepimizin en değerli varlığı olan çocuklarımızın ve çocuğun üzerine egzersizin
yaptığı etkileri; yetenek ve yetenek seçimi konusunu ve de çocuğun büyüme ve gelişme
dönemlerini aktarmaya çalışacağız. Bu genel konularla ilgili daha detaylı bilgileri kaynaklar
bölümünden ulaşacağınız kaynaklardan bulabilirsiniz. Bu konularla ilgili sorularınızı da
bilgimiz çerçevesinde yanıtlamaya çalışırız.
ÇOCUK ve EGZERSİZ
1-Çocukluk dönemi nedir?
Çocukluk dönemi doğumdan itibaren 11-12 yaşına kadar süren bir zaman kapsar. 0-1 yaş süt
çocukluğu, 1-3 yaş küçük çocukluk, 3-6 yaş okul öncesi çağı, 6-10 yaş birinci okul çocuğu
çağı, 10-12 yaş ikinci okul çocuğu çağı olarak kabul edilir. Ancak yaşa bağımlı kalmadan ,
doğumdan itibaren çocuğun, fiziksel, zihinse ve psikolojik gelişimindeki seyrine bakarak
cinsel olgunluğa erişmesine kadar olan sürecin çocukluk dönemi olarak ele alınması gerekir.
Çünkü , kimi çocuk akranlarına göre, daha erken veya geç gelişebilir.
2-Çocukların egzersize yanıtları nedir?
Çocuklar bilindiği gibi bir gelişme ve büyüme periyodu içindedir. Bu periyotta genç
çocukların fizyolojik sistemleri, ağır egzersizlerin getirdiği yükleri karşılayacak düzeyde
değildir. Bu güç ancak gelişme çağı sonrası yakalanabilmektedir. Özellikle 12yaşın altındaki
çocuklar oldukça yüksek bir sempatik sistem aktivitesine sahiptir. Bu yüzden yüksek bir kalp
atım sayısının bulunması ve uzun süren dayanıklılık aktiviteleri onların kapasitelerinin
kolaylıkla tükenmesine neden olur. Bu dönemdeki çocukların aerobik güçleri düşüktür.
Yeterli oksijen kullanma kapasitesine sahip değillerdir. Çünkü , kalbin bir seferde
pompalayabildiği kan miktarı yani kalp atım volümleri düşüktür Ayrıca karbonhidrat depoları
da ileri yaşlarınkine oranla daha azdır. Burada bilinmesi gereken puberte (ergenlik ) çağı
öncesi beyin, sinir, kalp, akciğerler, böbrekler ve organizmanın iç ortamını sabit tutmak için
(homeostasis) koordineli bir şekilde çalışan fizyolojik prosesler (işlemler) bebeklik ve
çocukluğun ilk çağlarında zayıftır.
Bu sistemlerin gelişimi puberte ve sonrasında görülür. Pubertede görülen kuvvetlenme,
puberte ile ilgili değil;hormonal faktörlerin bir sonucu olduğu düşünülmektedir. Vücudun
egzersize ve homeostatik mekanizmaların diğer streslerine yanıt verme yeteneği 14 yaşına
tepe noktasına ulaşır.
3-Çocukta antrenmanın tehlike ve riskleri nedir?
Çocuklarda performansın birdenbire ve geçici olarak yükselmesi gözlenir. Küçük yaşta
antrenmana başlamanın negatif psikolojik etkileri ile ilgili çalışma sayısı azdır. Bir çalışmada
Varek, performansları tekrar düşen çocukların şoka girdikleri ve spor yaşamlarını
zamanından önce bitirdiklerini yazar. Çocukta antrenman tek yönlü uygulanmamalıdır.
Cottea, yaptığı çalışmalarda antrenman tek yönlü uygulandığında özellikle iskelet sistemi
üzerinde olumsuz etkiler gözlendiğinden söz etmektedir. Ayrıca, tek yönlü antrenman
programı uygulandığında en riskli spor dallarını cimnastik sırıkla yüksek atlama , kürek , cirit
halter, trambolin ve kule atlama olduğu görülmektedir.
4-Çocuk antrenmanı için önerileri nelerdir?
Belirli bir spor dalına yönlendirilen çocukların ebeveynlerine, bu alanda çocuğu bekleyen
şanslar ve riskler açıklanmalıdır. Çocukta sportif başarının, okulu ve geleceğini ikinci plana
atmaması sağlanmalıdır. Çocukların aileleri ve özellikle okuldaki beden eğitimi öğretmenleri
ile sıkı diyaloglar kurulmalıdır.
5-Çocuk ve gençlerde motorik özelliklerin gelişiminde duyarlı dönemler hangileridir?
Erkek çocuklarda motorik özelliklerin en yüksek artış gösterdiği yaşlar 4-6-8-13-14 yaşları
olarak görülmektedir. 9, 11 ve 15 yaşlarında gelişme az olurken , 3, 5, 7, 12, 16, ve 17’nci
yaşlarda gelişme hiç görülmemektedir. Kız çocukları ve gençlerinde ise en yüksek artış 4, 6,
9, 10 yaşlarında görülürken ;8, 11, 12 ve 13 yaşlarında daha az artış görülmektedir. Kızlarda
3, 5, 7, 14, 15, 16 ve 17’nci yaşlarda gelişme hiç görülmez.
6-Çocukta ve gençte kuvvet antrenmanının özellikleri nedir?
Çocukluk ve gençlik yaşında genel ve çok yönlü vücut gelişiminde kuvvet antrenmanı önemli
bir rol oynar. Kuvvet antrenmanı genel anlamda okul öncesi çağda önerilmez. Bu yaş
basamağında çocukların kemik ve kas gelişimini sağlamak için, düzenli olarak kuvvet
çalışmalarından uzak spor yapmaları yeterlidir. Bu dönemde her türlü kuvvet çeşidine uygun
olarak dayanma, asılma çekme (parmaklık tırmanma, halat çekme ) ile amaçlanan kuvvet
gelişimi sağlanabilir. Bunun dışında ayrı bir çalışmaya gerek duyulmaz
İlkokulun ilk sınıflarında çocuğun kendi vücut ağırlığı ile yapacağı çalışmalar yeterlidir.
Burada halat çekme, yüksekçe bir yere dayanarak push-up (şınav), direğe veya halata
tırmanma, alçak barda ayaklar önde/yerde kendini çekme, barfikse asılma, tek ve çift ayak
sıçramalar, çakı hareketleri en uygun düşen kuvvet çalışmalarıdır. Stemmler’e göre gövde
kaslarının kuvvetlenmesi ve tırmanma yeteneği 7-9 yaşları arasında en yüksek gelişim
düzeyine erişmektedir. Bunların ardından 9 yaş sonrası kendi vücut ağırlığının dışındaki bir
ağırlığa taşınarak, sağlık topu gibi çalışmalar ilave edilebilir. Ayrıca antrenman içeriği olarak
barfikste dikey olarak kendini çekme, düz zeminde push-up (şınav) karın ve sırt kasları için
sit-up (mekik) ve ters mekik gibi egzersizler de eklenebilir.
Uzmanlar 14 yaşından önce serbest ağırlıkla çalışma yapılmaması gerekliliğine dikkat
çekmektedir.
Artan yaşla bağlı olarak dinamik çalışmaların yanı sara izotermik (statik/durgun) çalışmalara
da ağırlık verilmeye başlanmalıdır. Bilindiği gibi anaerobik güç yaşın ilerlemese bağlı bir
gelişim göstermektedir. Bu dönemden sonra yapılacak kuvvet çalışmalarında serbest ağırlık
(halter) devreye girecek ise mutlaka bir uzman tarafından programlarının hazırlanması
gerekmektedir. Erkeklerde kas kuvvetindeki en büyük artış 6, 8, 13 ve 14 yaşlarında
gözlenir. Kızlarda ise en büyük artış 4 ve 9’uncu yaşlara gözlenmektedir.
7-Çocuk ve gençlerde yapılacak kuvvet çalışmalarının temel ilkeleri nelerdir?
Çocuk ve gençlerde yapılacak kuvvet çalışmalarında göz önüne alınması gereken temel
ilkeleri dört ana başlık altında toplayabiliriz. Bunlar sırasıyla şunlardır:
a-Rizikosuz fakat bedensel verimlilik yeteneği çok yönlü geliştirilmelidir.
b. Çalışmalar her yaş dönemine göre planlanmalıdır. Ayrıca çok yönlü değişken ve neşe
verici olmalıdır. Oyun formu içinde verimlidir.
c. Temel kuvvet (birim kuvvet, kaba kuvvet) ile hareket becerisi ve teknik arasında yakın
ilişki kurulmalıdır
d. Gençlerde ortopedik yönden uygun olup olmadığı araştırılmadan üst düzeyde yüklenmeler
yapılmamalıdır .
8-Ağırlık çalışmalarının boy uzamasına etkisi nedir?
Ağırlık çalışmalarına başlama yaşında dikkat edilmesi gereken en önemli nokta, büyüme
çağıdır. Özellikle fiziksel gelişme sırasında , boyun uzaması, kemiklerin epifiz adı verilen
büyüme noktalarından sağlanır. Burada epifiz bölgelerine gelen darbeler ve o bölgelere
binen fiziksel yük, bu bölgelerin erken kapanmasına neden olur. Böylece kemiğin büyümesi,
boyun uzaması engellenmiş olur.
9-Çocuk ve gençte dayanıklılık antrenmanının özellikleri nelerdir?
Çocukluk ve gençlikte, dayanıklılığın en hassas olduğu dönemler erkeklerde ve kızlarda 4
yaşından sonraki dönemde rastlanmaktadır. Konuyu biraz daha açarsak, erkeklerde 14 ve 15
yaşlar dayanıklılığın çok kolay geliştirilebileceği dönemlerdir. Kızlarda bu dönem 13 yaş
olarak görülür. Bilimsel çalışmalar, çocukların ergenlik dönemi öncesi devamlı
yüklenmelere ve interval (aralı) antrenmanlara uygun olmadığını göstermiştir. Bu nedenle
okul öncesi ve okul dönemlerinde dayanıklılık antrenmanlarının içeriği genelde oyun formu
şeklinde olmalıdır. Bunlar ebeleme, stafet yarışları, yer değiştirme oyunları gibi eğitsel
oyunlar olabileceği gibi yakan top, mini basketbol, mini futbol gibi küçük takım oyunları da
olabilir.
Ayrıca piramidal yüklenme şeklinde (1-2-3-2-1 dakikalık) koşular da aralarında birer
dakikalık dinlenme verilerek uygulanabilir. Devamlı yüklenme şeklinde de 5-10-15 dakikalık
koşular yapılabilir. Ergenlik dönemi sonrası ise normal dayanıklılığı geliştirici çalışmalara
başlanabilir.
10-Çocukta ve gençte hareketliliğin özellikleri nelerdir?
Eklemlerin hareket genişliği, yani hareketlilik erkek çocuklarda 4 ve 8 yaşları, kızlarda ise 4
ve 13 yaşları büyük önem taşımaktadır. Bu yaşlarda artış büyük orandadır. Erkeklerde 6, 9,
13 ve14 yaşları ile kızlarda 6, 9 ve 12 yaşlarında da düşük oranda artışlar gözlenebilir.
YETENEK VE YETENEK SEÇİMİ
1 - Yetenek nedir?
Sportif bağlamda yetenek kavramı , belli bir alanda normalin üzerinde ancak henüz tam
gelişmemiş özellikler bütünü ve bunlara sahip kişi olarak değerlendirilir
2- Yetenekli sporcuların özellikleri nelerdir?
Yetenekli bir sporcu incelendiğinde, diğer sporculara oranla şu özellikleri farklılık gösterir:
a. Antrenmanda daha başarılıdır. b. Antrenmanda verilen uyarılara daha çabuk uyum sağlar.
c. Daha çabuk öğrenir. d. Edindiği deneyimleri, başarısını artırmak amacıyla kullanır. e.
Verilen görevleri başarı ile sonuçlandırır ve soruları yaratıcı biçimde çözümler. f.
Performans gittikçe yükselir. g. Stres altında bile doğru değerlendirme yapar. h. Riski göze
alır. ı. Başarısızlıklar onun için motivasyon unsuru olur.
3-Yetenek seçiminde hangi yöntemler uygulanır?
Yetenek seçiminde temelde iki yöntem uygulanır. Bunlar, doğal seçim ve bilimsel seçim
yöntemidir. Doğal seçim yönteminde kişi ya seçtiği spor dalına katılır ya da başarılı
olamadığı bir daldan başka bir spor dalına yönelip orada başarılı olur. Bilimsel seçim
yönteminde ise bilimsel testlerle kişilerin kendileri için en uygun spor dalları belirlenir ve
onlara yönlendirilir.
4-Yetenek seçiminde hangi ölçütler kullanılır?
Bilindiği gibi yetenek seçimi ve spora yönlendirme yüksek sportif performansa yönelik spora
anlayışı içinde değerlendirilir. Sporda yetenek kavramının belirlenmesinde etkili olan
faktörler şunlardır:
a. Konstitüsyel (sağlık durumu , antropometrik özellikler) özellikler b. Kondisyonel motorik
özellikler c. Teknotermik özellikler (öğrenme yeteneği, verimliliğe hazır olma durumu,
duygusal özellikler, bilişsel özellikler) d. Sosyal faktörler.
5-Yetenek seçimi kaç aşamalıdır?
Yetenek seçimi üç aşamadan oluşmaktadır. Bunlar önseçim, araseçim ve son seçimdir.
BÜYÜME VE GELİŞME
1-Büyüme ve gelişmeye kalıtımın etkisi nedir?
İnsanların büyümeleri kromozomlarında bulunan genlerle belirlenir. Büyümeyi ilgilendiren
tüm konular, genlerdeki genetik şifrelere bağlıdır. Kişinin boyu, maksimum boya
ulaşabileceği zaman, kemik ve cinsel olgunlaşması hep bu şifrelerde kodlanmıştır. Bu konu
üzerinde yapılan çalışmalar çocuklar ile ebeveynleri arasında yüksek ilişkiler olduğunu
göstermiştir.
Özellikle de uzunlukların, genişliklere oranla daha yoğun bir şekilde kalıtımdan etkilendiği
görülmektedir. Bununla birlikte kişinin büyüme sürecinde boyu ile ilgili kesin tahmin
yapmak olası değildir. Ayrıca kişinin doğum boyu ve kilosu genel olarak ilerideki boyu ve
kilosu hakkında sağlıklı bir bilgi vermez.
2-Büyüme ve gelişmeye ırkın etkisi nedir?
İnsanların büyüme ve gelişmelerindeki etkili faktörlerden birisi ırksal faktördür. Bu konudaki
araştırmalar bilindiği gibi genelde üç ırk üzerinde yoğunlaşmıştır. Bunlar siyah, beyaz ve
sarı ırklardır. Doğum sırasında beyaz ırk çocuklarının , siyah ırka göre daha ağır olduğu
belirlenmiştir. Ama bu farklılıklar 5-14 yaşları arasındaki gelişme sürecinde tersine
dönmektedir. Bu süreçte siyah ırk çocukların beyazlara göre daha uzun ve daha ağır
oldukları gözlenmiştir. Sarı ırk ise bilindiği gibi beyaz ırka oranla daha kısa ve hafiftir. Irklar
arsındaki büyüme ve gelişimdeki etkili faktörlerden birinin de çevre olduğu görülmektedir.
Örneğin Amerika’da sarı ırk çocukları , ülkelerine oranla daha iri olmaktadır. Bu da çevre
faktörünün göz ardı edilmemesi gereken bir faktör olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır.
Hatta bu konuda tek yumurta ikizleri üzerinde yapılan araştırmalarda bile çevre faktörünün
etkinliği belirlenmiştir.
3-Büyüme ve gelişmeye cinsiyetin etkisi nedir?
Doğumda kız çocukları, erkeklere oranla daha olgundur. Büyüme ve gelişmeleri, erkeklere
oranla daha hızlıdır. Oyun çağı çocukluğuna gelindiğinde, kız ve erkek çocukların büyüme ve
gelişmeleri arasında bir farklılık görülmemektedir. Ergenlik çağı, kız çocuklarında
erkeklerden iki yıl önce başlar. Bu nedenle kızlarda , erkeklerden iki yıl önce hızlı büyüme ve
gelişme görülür. Ama iki yıl sonra erkeklerde büyüme ve gelişme birden hızlanır ve birkaç
yıl devam eder. Bu da erkeklerin aynı yaştaki kızlardan çoğunlukla daha uzun olmalarını
sağlar.
Kız çocukları erkeklerde oranla büyüme ve gelişme sırasında çevresel faktörlerden daha az
etkilenir.
4- Büyüme ve gelişmeye beslenmenin etkisi nedir?
İnsanlarda büyüme ve gelişmeyi etkileyen en önemli dış faktörlerden birisi beslenmedir.
Bu konudaki çalışmalar beslenme ile büyüme ve gelişme arasında çok anlamlı ilişkiler
göstermiştir Yeter siz ve dengesiz beslenme ile büyüme çağındaki çocukların boylarında
düşüş görülmüştür.
Çocukta sürekli bir büyüme ve gelişme olduğundan, beslenme yetersizliği bu dönemde
büyüme ve gelişme üzerinde çok derin izler bırakır. Kız çocuklarının, erkeklere oranla
yetersiz beslenmeden etkilenmeleri daha az olmaktadır. Bilindiği gibi proteinli besinler
kemiklerin uzaması, kas ve iskeletin olgunlaşması yönünden etkindir. Çocuklarda günlük
protein gereksinimi kilogram başına 2. 5 grama kadar çıkabilir.
Bu kuvvet gerektiren spor dallarında bir yetişkinin gereksinimine eşdeğerdedir.
Demeter, çocuklardaki metabolik faaliyetlerin yetişkinlere oranla yüzde 20-30 daha fazla
olduğunu söylemektedir
5- Büyüme ve gelişmeye sosyo-ekonomik düzeyin etkisi nedir?
Büyüme ve gelişmede çocuğun içinde yaşadığı ortamın sağlıklılığı, yaşadığı ev, ailesinin
ekonomik durumu, ailenin kültürel ve eğitsel düzeyi de önem taşımaktadır.
Bu konuda yapılan birçok araştırmada baba meslekleri ile çocuğun gelişimi ilişkili
bulunmuştur.
Ayrıca alt sosyo-ekonomik düzeydeki çocukların gelişimi ile üst sosyo-ekonomik düzeyde
çocukların gelişimleri arasında farklılıklar gözlenmiştir. Doğaldır, bu farklılıklar üst sosyoekonomik düzey lehinedir.
6- Büyüme ve gelişmeye psikolojik durumun etkisi nedir?
İnsan fizyolojik , sosyolojik ve psikolojik bir sacayağı içinde büyüme ve gelişmesini sürdürür.
Bu nedenle büyüme ve gelişmede psikolojik koşulların da etkinliği söz konusudur.
Güç psikolojik koşullar altında büyüme ve gelişmelerini tamamlamak zorunda kalan
çocuklarda bu konularda bazı gerilikler bulunmuştur. Özellikle yetimhanede yetişen
çocuklar üzerinde yapılan araştırmalar, psikolojik durumun büyüme ve gelişme üzerindeki
etkinliği göstermiştir.
7-Büyüme ve gelişmeye mevsimlerin etkisi nedir?
İnsan büyüme ve gelişmesine mevsimlerin etkileri çeşitli araştırmalarda gözlenmiştir.
Tanner, çocukların boyca büyümelerinin ilkbahar döneminde, vücut ağırlığınca da
büyümelerinin sonbahar döneminde hızlandığı saptanmıştır Mart ve mayıs aylarında
rastlanan ortalama boy büyüme hızı eylül ve ekim aylarındaki boy büyüme hızının iki katına
denk gelmektedir. Bu mevsimsel değişikliklerin etkileri, yetersiz beslenen çocuklarda bile
görülmektedir.
8-Büyüme ve gelişmeye hastalıkların etkisi nedir?
Bilindiği gibi insan organizmasının temel yapı taşı proteinlerdir. Hastalık ve yaralanmalar
protein metabolizmasını olumsuz yönde etkiler. Böylece büyümede yavaşlama görülür.
Özellikle uzun süreli (kronik) hastalıklar büyümeyi yavaşlatırken, kısa süreli (akut)
hastalıklar pek etkilemez.
Çocuklarda hastalık nedeniyle duraksayan büyümenin hızlandığı ve hastalığa bağlı açığı
kapattığı bir dönem vardır. Bu dönemde çocuk normal büyüme hızının yüzde 400’üne kadar
çıkabilen bir büyüme ve gelişme gösterebilir.
Burada önemli olan kronik hastalıklardan sonra bu devreyi iyi koşullar altında geçirmektir.
Eğer bu koşullar yaratılırsa çocuk normal büyüme seyrini yakalayabilir. Kuşkusuz bu
dönemde doktor kontrolündeki bir çalışma büyük önem taşımaktadır. Burada antrenör, aile ve
doktor sıkı bir işbirliği içinde olmalıdır.
9-İnsan vücudunun çevresel ve iklimsel koşullara uyumu nasıldır?
İnsan vücudu yaşadığı çevre, bitki örtüsü ve iklim koşullarına uyum sağlamaktadır. Bu da
onun büyüme ve gelişimi üzerinde etkili olmaktadır. Örneklersek, kuru ve sıcak iklimi olan
Sahra çöllerinde yaşayanlar ince uzun, derialtı yağdokusu çok az, uzun kol ve bacaklara
sahip, gövdeleri kısa, ince ve uzun el ayakları olan insanlardır. Nemli ve sıcak ortamı olan
Endonezya, Malezya Amazon kuşağında yaşayan insanlar ise kısa boylu kütleli olmaktadır.
Çok soğuk iklimlerde yaşayan Eskimolar ise kısa boylu, deri ve kas altı ve kasarası yağ
miktarları çok yüksek, kısa kol ve bacakları olan insanlardır.
Çevrenin bir başka etkisi de yapılan bir çalışmada, Kaliforniya’da yaşayan Japon
çoçuklarının, Japonya’da yaşayanlara oranla daha iri olması ile gözlenmiştir.
Ayrıca, Kato ve İshiko’nun çalışmalarında kırsal alanlarda ağır iş yaparak çalışan çocukların
özellikle bacak uzunluklarında kısalıklar olduğu görülmüştür.
Bu örneklerde olduğu gibi insan vücudu yaşadığı çevre ve iklime uyum sağlamaktadır.
Bu uyum süreci de ikliminden iklime değişmektedir. Kimi iklimlerde birkaç jenerasyon ,
kilimlerinde ise daha fazla jenerasyon gerekmektedir.
10-Çocukta erken ve geç gelişim nedir?
Bu olgu ergenlik öncesi, ergenlik dönemi ve ergenlik sonrası ortaya çıkan bir durumdur.
Araştırmalar kronolojik yaş ile biyolojik yaş arasında 4 yaşa varabilecek farklılıklar olduğunu
göstermiştir.
Doğal olarak erken gelişim gösterenler, normal gelişim gösterenlerden ve gelişmesi
gecikenlerden daha iyi fiziksel başarı yeteneğine sahip olurlar. Bu noktada erken gelişmiş
sporcularda, normal gelişenler ile yapılan antrenmanlar sırasında yetersiz yüklenme söz
konusu olur. Bunu antrenör göz önüne almalı, gerekli bulduğu ekstra antrenmanları
yaptırmalıdır.
Erken gelişmişlik birçok spor dalında avantaj getirirken ;motorik öğrenme çağının uzun
olmasını gerektiren aletli jimnastik artistik patinaj, tramplen atlamada bir dezavantaj yaratır.