iklimlendirme-soğutma elektriği

İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
BÖLÜM
ELEKTRİK MOTORLARI
AMAÇ: İklimlendirme ve soğutma alanında kullanılan temel motor tiplerini ayırt edebilme
ve bağlantılarını uygun şekilde yapabilme.
Elektrik Motorları
105
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
BÖLÜM-8 ELEKTRİK MOTORLARI
8.1 ASENKRON MOTORLARIN YAPISI
Asenkron motorlar (endüksiyon motorları) endüstride en fazla kullanılan motorlardır.
Asenkron motorların devir sayıları yükle çok az değişir, bu motorlar sabit devirli motorlar
sınıfına girerler. Doğru akım motorlarında devir sayısı büyük sınırlar içinde değiştirilebilir.
Hâlbuki endüksiyon motorunun devir sayısı sınırlı olarak bir veya birkaç kademeli
değiştirilebilir. Bu yönden doğru akım motoru asenkron motordan üstündür. Bununla birlikte
 Asenkron motorlar daha ucuz olmaları
 Az bakıma ihtiyaç duymaları
 Çalışmaları sırasında elektrik arkı meydana gelmemesi (D.A. motorları çalışırken
kollektör dilimleri ile fırçalar arasında kıvılcımlar çıkar).
 Momentlerinin yüksek olması
 Elektronik sürücülerle frekansının değiştirilerek hız veya devrinin ayarlanabilmesi
 Bir fazlı, üç fazlı, özel olarakta çok fazlı üretilebilmeleri
 Alçak gerilim ve orta gerilimde de çalışabilmeleri
Özellikleri, asenkron motorların endüstride en çok kullanılan motorlar olmalarına
sebep olmuştur. Asenkron motorları rotor yapılarına göre, kısa devre rotorlu (sincap kafesli)
ve sargılı rotorlu (bilezikli) olmak üzere ikiye ayrılırlar.
8.1.1 Kısa Devreli Rotor (Sincap kafesli rotor)
Stator gibi silisyumlu saclar kalıpla preste kesilerek paket edildikten sonra rotor
kanalları içerisine alüminyum eritilerek pres dökümle kısa devre kafes sargıları meydana
getirilir. Rotorun iki tarafında rotor çubuklarını kısa devre eden halkalarda, alüminyum döküm
yapılırken küçük kanatçıklar meydana getirilir. Şekil 8,1’de sincap kafesli rotor görülmektedir.
Şekil 8,1 Sincap kafesli rotor
106
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
8.1.2 Sargılı Rotor (Bilezikli Rotor)
Rotor sacları da endüvileri gibi kanallı olarak preslenir. Kanallara 120’şer derece faz
farklı üç fazlı alternatif akım sargıları yerleştirilir. Sargılar yıldız veya üçgen bağlandıktan
sonra çıkarılan üç uç, rotor miline sabitlenmiş olan bileziklere tutturulur. Her bilezik, milden
ve diğer bileziklerden yalıtılmıştır. Bu bilezikler, rotor sargılarına üç faz enerji taşıyan
fırçalara basar. Şekil 8.2’ de sargılı rotor görülmektedir.
Şekil 8.2 Sargılı rotor
Şekil 8,3’ de ise tipik bir asenkron motorun (endüksiyon motoru) bütün parçaları
detaylı olarak görülmektedir.
Şekil 8.3 Sincap kafesli asenkron motor yapısı
1 - Mil
9 - Montaj Ayağı
2 - Motor Kapağı
10 - Taşıma Halkası
3 - Rulmanlar
11 - Klemens Kutusu ve Bağlantı Yeri
4 - İç Kapak Yatağı
12 - Klemens Kapağı
5 - Rotor
13 - Motor Kapağı Yatak Burcu
6 - Stator Sargıları
14 - Dış Yatak Kapağı
7 - Gövde
15 - Fan
8 - Stator
16 - Fan Kapağı
Elektrik Motorları
107
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
8.2 ASENKRON MOTORLARIN ÇALIŞMA PRENSİBİ
Alternatif akım adından da anlaşılacağı gibi yönü ve şiddeti sürekli değişen bir akım
tipidir. Bu akım tam bir sinüs eğrisi oluşturur. 1 periyot eden tam bir sinüs eğrisinin 1
saniyedeki tekrar sayısını frekans olarak adlandırıyoruz. Yani 50 Hz’lik şebekemizde
kullandığımız gerilim saniyede 50 defa sinüs hareketi yapmaktadır.
Şekil–8,4 Tek fazlı sistem
Üç fazlı asenkron motorlara uygulanan gerilimler birbirlerinden 120’şer derece açı
farkına sahiptir. Motorun stator bloğu içerisinde manyetik alanı oluşturan kutup sargıları
bulunur.
Bu sargılar birbirlerine 120°’lik açılarla yerleştirilmiştir. Sargılara enerji
verildiğinde oluşan manyetik alan sürekli dönmeyi gerçekleştirecek bir manyetik alan
olacaktır. Hareketli bir manyetik alan içerisinde kalan iletkende gerilim oluşur. Üzerinde
gerilim oluşan iletkende manyetik alan oluşturur.
Şekil–8,5 Üç fazlı sistem
Bu cihazlarda:
1. İlk hareket için herhangi bir yol verme cihazına ihtiyaç yoktur.
2. Her bir faz ayrı stator kutuplarına bağlanır ve motor hızı kutup sayısına göre
frekansla değişir.
3. Ağır yüklerde kalkış yapabilir.
108
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Şekil–8.6 İki kutuplu AC motor
Statorun oluşturduğu döner manyetik alan ve döner manyetik alan içerisinde kalan
rotor dönme hareketi yapacaktır. Rotor demir çubuklar ile donatılmış bir kafes şeklindedir.
Tüm çubuklar kısa devre durumunda olduğu için üzerinde tek yönlü küçük bir akım dolaşır.
Manyetik alanın dönüş yönü ve hızıyla aynı şekilde dönmeye çalışır. Manyetik alanın dönüş
hızı ile rotorun dönüş hızı aynı olmaz. Yani rotor ile manyetik alan eşzaman(aynı hızda)
değildir.
Asenkron adını bu özelliğinden alan motorlarda iki hız arasındaki fark, kayma faktörü
ile açıklanır. Kayma faktörü yani manyetik alanın hızı ile rotorun hızı arasındaki fark, rotorun
üzerinde az miktarda gerilim indüklenmesine yol açar. Bu gerilimin rotorda oluşturduğu
manyetik alan statorda oluşan manyetik alana etkileşim içinde olduğundan (İtme veya çekme
şeklinde) birbirini kovalayarak dönme hareketini sürekli hale getirir. Ancak kayma faktörü ne
kadar büyürse rotorda indüklenen gerilimde o kadar artar. Rotor kısa devre olduğunda,
üzerinden geçen akım artar. Rotorun ve statorun aşırı ısınması ise sargıların yanmasına yol
açacaktır. Rotor dönmediğinde stator sargılarında oluşan manyetik alan rotorun üzerinde
maksimum miktarda gerilim oluşturacağından rotoru sıkışık olan bir motor kısa devre
edilmişçesine hemen bağlı olduğu hattaki sigortaların atmasına neden olur. Şekil 8,7’de
sökülmüş bir motorun parçaları gösterilmiştir.
Şekil–8,7 Sökülmüş bir motorun parçaları
Elektrik Motorları
109
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Manyetik alanın hızı, kutup sayısı ve frekansa bağımlı olarak değiştirilebilir. İmalatı
bitmiş bir motorda kutup sayısını değiştirme şansınız olmadığı için motor devrini ayarlamak
yalnızca elektronik sürücülerle frekans modülasyonu yapılarak gerçekleştirilebilir.
Modülasyondan kasıt frekansın değerinin arttırılması veya azaltılmasıdır. Frekans
modülasyonu için önce bir fazın sinüzoidal olan yapısı, elektronik olarak doğrultularak doğru
akıma yakın bir değer elde edilir. Daha sonra önce kare dalgalarla sonrasında sinüzoidale
yakın üç fazlı alternatif akım yaratılır. Bu işlem esnasında genlik ve frekans değerlerini
istediğimiz gibi ayarlamak mümkündür.
Üç fazlı motorlarda devir yönünü değiştirmek için üç fazdan herhangi ikisinin yerleri
değiştirilmesi gerekir. Bu tip motorlar düşük kalkış akımına sahip olup momenti bir fazlıya
göre daha yüksektir. Şalteri açmanızla beraber derhal döner alan oluşturur ve tam devrine
ulaşma süresi kısadır. Yük altında kalkınması gereken yerlerde rotoru sargılı asenkron
motorlarda kullanılabilir ancak soğutma sistemlerinde başlangıç esnasında yük düşük olduğu
için özel motorlara ihtiyaç duyulmamaktadır. Özellikle ev içi buzdolaplarında uygulamalarda
tek fazlı asenkron kompresör motorları kullanılmaktadır. Bir fazlı asenkron motorlar üç
fazlılara çok benzerdir. Rotor kısa devre edilmiş çubuklardan oluşur (sincap kafesli).
Statorundaki ana sargı N ve S kutuplarını oluşturur. Kolay anlaşılabilmesi için N ve S kutup
sargılarını iki ayrı bobin olarak düşündüğümüzde başlangıç anında iki bobinde birbirine zıt
yönde dönen iki manyetik alanın varlığı ortaya çıkmaktadır. Her bir alan birbirine zıt yönde
moment üretirler. Eğer motor duruyorsa, ileri-moment, ters-momente eşit ve zıt yöndedir.
Bu momentlerin toplamı olarak elde edilen momentte sıfırdır. Moment yani döndürme
kuvveti sıfır olduğu için bir fazlı asenkron motorlar kendi kendine yol alamaz kalkınamaz.
Yol alma işlevini yerine getirebilmek için statorun üzerinde ana sargı dışında birde yardımcı
sargı vardır. Bu sargı, motorun yol alma süreci boyunca ya da sürekli devrede kalır(daimi
kondansatörlü motorlar).
Bir fazlı motorlarda ana sargı kalın kesitli, yardımcı sargı ise ince kesitli ve
birbirlerine 90° açı farkı ile yerleştirilirler. İki sargı birbirlerine paralel olarak bağlanmıştır.
Yardımcı sargılar manyetik veya merkezkaç anahtarlar vasıtası ile rotor hızı senkron hızın %
75 ine ulaştığında devreden çıkarılır. İlk kalkışta çektikleri akım normal çalışma akımından
6-7 kat fazladır. Daimi devre kondansatörlü motorlarda yardımcı sargı ile ana sargı arasında
90° civarında faz farkı oluşturan bir kondansatör bağlıdır. Yardımcı sargının sarım sayısı
daha fazla olup ana sargı sarım sayısına kadar çıkabilir. Aynı şartlardaki bu iki tip motorda
daimi kondansatörlünün sargı akımı diğerinden 2 kat düşüktür; yani yarısıdır. Bundan dolayı
ısınması daha yavaştır. Kalkınma akımı da normal yük akımının 4-5 katıdır. Kalkınma
momentinin yüksek tutulması gereken yerlerde daimi kondansatöre paralel bir ilk hareket
kondansatörü daha kullanılabilir. Motorun devrini almasıyla bu kondansatör devre dışı
bırakılacak ve devrede sadece daimi devre kondansatörü kalacaktır. Bu tip motorlara da çift
kondansatörlü motorlar denir. Motorlar hareket verecekleri sistemlere çeşitli şekillerde monte
edilebilirler. Şekil 8,8’de çok kullanılan motor temel bağlantıları gösterilmiştir.
110
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Şekil–8.8 Çok kullanılan motor temel bağlantıları
8.3 DOĞRU AKIM (DC) MOTORLARI
Doğru akım yönü ve büyüklüğü sabit olan akımdır. Pil, akü gibi kaynaklardan elde
edildiği gibi alternatif akımın doğrultulması ile de elde edilebilir. Herhangi bir iletkene,
doğru akım tatbik edildiğinde iletken sabit bir manyetik alan oluşturur. N ve S kutuplarından
oluşan bu sabit manyetik alan, etki alanının içerisindeki iletken cisimlere veya farklı manyetik
alanlara sabit mıknatısın gösterdiği etkiyi gösterir. Yani iletken cisimleri kendisine çeker,
aynı kutuplu manyetik alanları iter; farklı kutuplu manyetik alanları çeker. N kutbundan S
kutbuna doğru oluşan bu kuvveti manyetik akı olarak adlandırıyoruz. DC motorlar statorda
oluşturulan sabit manyetik alanın rotorda oluşturulan sabit manyetik alanı itmesi ve çekmesi
prensibine göre çalışır. Statorda kuzey güney ekseninde oluşan sabit manyetik alana karşı,
rotorda bu eksenden belli bir açıda kayık olarak yerleştirilen sargıda ikinci bir sabit manyetik
alan oluşturulur. Rotorun hareketi ile rotor sargısının stator sargısıyla ayni eksene gelmesi ve
hareketin sona ermesini engellemek için rotor üzerinde birden fazla sargı oluşturulmuştur. Bu
sargılar gene rotorun üzerindeki bir kolektörde toplanır. Kolektöre uygulanan gerilim kömür
veya fırçalar vasıtasıyla aktarılır. Kömür veya fırçalar sabit eksende olduğu için rotor
döndükçe gerilim uygulanan sargılarda değişecektir. Her defasında stator eksenine belli açıda
manyetik alan oluşturan sargıya gerilim tatbik edildiğinden dönme sürekli devam eder. Bu
durum şekil 8,9’da gösterilmiştir.
Elektrik Motorları
111
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Şekil–8.9 Doğru akım (DC) motoru
DC motorların yol alma momentleri yüksektir ve devir sayıları geniş bir saha boyunca
ayarlanabilir. Dönüş yönü değiştirilmek istendiğinde rotora uygulanan gerilimin polaritesi
değiştirilir. Yani + ve – uçları ters bağlanır. Rotor (endüvi) akımı azaltılıp çoğaltıldığında
motorun devri de değişecektir. Bu tip motorların klima sistemlerinde kullanılamamasının en
büyük nedeni, hermetik(tamamen kapalı) yapı içerisindeki kompresörlerin yağ ve soğutucu
akışkanın kömürlere yapacağı negatif etki ve aşındığında kömürlere ulaşılamamasıdır.
Kömürlerin zaman içerisinde değiştirilmeleri gerekmektedir. Tam kapalı (hermetik)
kompresörlerde bu işlem ancak kompresör tasının kaynakla açılması ile gerçekleştirilebilir.
Bu durum oldukça zor ve maliyetlidir. Bu nedenden dolayı klima sistemlerinde sabit
mıknatıslı DC motorlar kullanılmaktadır. Bu tip motorlarda statoru sargılı endüvisi sabit
mıknatıstan oluşan veya endüvisi sargılı statoru sabit mıknatıstan oluşan yapılar kullanılabilir.
Ancak bu belirleyici değildir. Statoru sabit mıknatıslardan oluşan fırçasız (brushless) DC
motorlarda rotor oyukları içerisindeki sargıların oluşturduğu manyetik alan sayısı ile stator
üzerindeki sabit mıknatıs sayısı aynı değildir. Şekilde anlaşılma rahatlığı açısından rotordaki
tek bir sargı sembolize edilmiştir. Gerçek motorda diğer oluklarda da sargılar bulunmaktadır.
Şekil–8.10 Fırçasız DC motorda kutup ve statorlar
112
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Rotordaki sargılar birbirleriyle ilişkilendirildikten sonra kare dalgalar halinde akım
tatbik edilmektedir. Tatbik edilen akım, doğru akım olup tatbik edilme sıklığı, devir sayısını
belirler. Yapı bileşenleri basit ve maliyeti düşük bir tetikleme (komütasyon) modülü ile bu
işlem gerçekleştirildiğinden motorun imalat maliyeti de düşüktür. Şekil 8.11’de küçük
kapasiteli bir fırçasız motor ve hız modülü gösterilmiştir.
Şekil–8.11 Küçük kapasiteli bir fırçasız motor ve hız modülü
Bu tip motorlarda tetikleme hızını ayarlamak için rotorun konumunun bilinmesi
gerekir. Bu nedenle motor, rotorun konumunu sürekli olarak algılayan ve bildiren bir rotor
konum sensörü ile donatılmıştır. Tetikleme modülündeki yarı iletken invertörün ve rotor
konum sensörünün kombinasyonu sonucunda, klasik DC makinelerindeki gibi doğrusal hızmoment karakteristiğine sahip bir elektronik sürücü sistemi meydana getirilir. Otomatik
senkron çalışması, tetikleme sinyallerine göre çıkış üreten yari illetken inverter ile sıralı
olarak sargılara akım yönlendirilerek gerçekleştirilir.
Doğru akım motorlarında endüvinin dönmesiyle beraber endüvideki sargıların kutup
sargılarının yarattığı sabit manyetik alanı kesmesi sonucunda üzerinde bir indükleme gerilimi
oluşur. Motorun çektiği akımın düşmesine neden olan bu gerilime, zıt elektromotor kuvveti
denir(zıt EMK).
Zıt EMK’nın dalga şekli yamuk (trapeziodal) olan otomatik-senkron motorlar için
“fırçasız DA motoru (FSDAM)” terimi, zıt EMK dalga şekli sinüzoidal olan otomatiksenkron motorlar için “Kalıcı Mıknatıslı Senkron Motor (KMSM)” terimi kullanılması genel
kabul görmüştür. Yamuk zıt EMK’li motor için rotor konum sensörü olarak basit konum
detektörleri kullanılır. Örneğin Hall etkili sensörler rotor manyetik alanını algılar ve böylece
faz anahtarlama noktalarını tespit edebilirler. Sinüzoidal zıt EMK’li motor ise daha hassas
konum bilgisi gerektirir. Çünkü sargılara uygulanan akımın dalga şeklinin hassas olarak
izlenmesi gerekir. FSDA motorda moment fonksiyonu yamuk iken KMS motorda moment
fonksiyonu sinüzoidaldir.
8.3.1 Fırçasız DC Motorların Avantajları
1. Yüksek verim
2. Doğrusal moment-hız ilişkisi
3. Yüksek moment-hacim oranı (az bakir gerektirir)
4. Fırçaların ve kolektörün olmayışı (daha az bakım, tehlikeli ortamlarda
kullanılabilme)
Elektrik Motorları
113
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
8.3.2 Fırçasız DC Motorların Dezavantajları
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Harici güç elektroniği gerektirir.
Uygun çalışma için rotor konum bilgisi gerektirir.
Hall etkili sensörlere gerek vardır.
Algılayıcısız yöntemlerin kullanımı ilave algoritmalar gerektirir.
AC şebekelerde DC dönüşümü yapılarak kullanılabilir.
Harici güç sürücüsü elektronik devresi dışında harekete geçirilemezler.
8.4 ELEKTRONİK KONTROLLÜ DC MOTORLAR (EC MOTORLAR)
Eski DC motorlarındaki karbon fırça ve kolektörden farklı olarak elektronik
tetiklemeli bir sürücü ünitesi mevcuttur. Aşınan bu elemanlar yerine arıza yapmayan
elektronik tetiklemeli motor geliştirilmiştir.
EC motor, motor üzerine konan tek devre olarak üretilir ve sadece değişen akım
etkisiyle elektronik yönlendirme birimi ile kontrol edilen tek sargıya sahiptir. Elektrik akımı,
rotor üzerinde bulunan, mıknatıs tarafından etkilenerek bir manyetik alan oluşturur. Bu etki
motor üzerinde dönme momenti oluşturur. Rotor üzerinde döner daimi mıknatıs alanının bağıl
dönme etkisini sürekli hale getirmek için elektrik akımının anahtarlanması(aç-kapa) gerekir.
Daimi mıknatısın bu konumu bir Hall etki sensörü yardımıyla kaydedilir ve sonuçta bu sinyal
elektronik kontrole yönlendirme için taşınır. Bir EC motorun çalışma prensibi basitleştirilmiş
ve aşağıdaki şekilde açık şekilde gösterilmiştir. Şekil–8.12 saat ibresi yönünde tek fazlı iki
kutuplu bir motoru göstermektedir. Şekilde iki rotor konumu yan yana gösterilmiştir. Şekil
8.12a En büyük dönme momenti konumunu, Şekil 8.12b bobin karşı yönde beslendiğinde
yönlendirmeden kısa süre sonraki konumunu göstermektedir.
Şekil-8.12a) Maksimum dönme momenti konumu Şekil 8.12b) Yönlendirmeden kısa süre
sonraki konum
Dikkat: EC motorlar elektronik yönlendirme ünitesi olmadan asla çalıştırılmamalıdır.
Elektrik hattına doğrudan bağlama motora hasar verecektir.
Geleneksel DC motorların bir dezavantajı da fırça teması sırasında kıvılcım
çıkarmalarıdır. Bu fırça temasındaki kıvılcımın ana nedeni yüksek frekanstaki girişlerdir. Bu
motorlar güç şebekelerinde çalışmaları esnasında elektrikle çalışan elektronik devreli
elemanlar üzerinde parazit yapabilmektedir. Aynı zamanda maksimum hız limitlerinde
yüksek hızdaki fırçalamalarda ısı yükselmektedir.
114
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Bu problem fırçasız doğru akım motorları ile ortadan kaldırılmıştır. Rotor kalıcı bir
mıknatıs kapsamakta ve stator aynı şekilde benzer elektromıknatısları kapsamaktadır. Rotorun
pozisyonu sürekli olarak dönüş indüksiyon akımı, bileşke akım veya hall etkisi sensörleri v.b
ile ölçülmektedir.
Stator içersindeki elektromıknatıslar bir köprü devresi mosfet transistörü veya IGBT
ile değiştirilebilir. Bu nedenle elektronik olarak kontrol edilen motorlardan söz edebiliriz.
Rotorun çeşidi, statorun sargısına bağlı olarak kalıcı mıknatısların pozisyonları ile
belirlenir, biz böylelikle “içten rotorlu” veya “dıştan rotorlu” şeklinde ayrıma girebiliriz.
Bu motorların ilave elektronik devrelerden dolayı ilk yatırım maliyetleri fazladır. Buna
karşın geleneksel DC elektrik motorları ile karşılaştırıldıklarında birçok avantaj
sağlayabilmektedirler; örneğin uzun servis ömürleri ve değişken gerilimde benzer motor
voltajlarında sabit dönüş hızları (Pratikte özdeş torklarda).
Şekil–8.13 İndüksiyon motorları ile daimi mıknatıslı DC motorların verimlerinin
karşılaştırılması
8.5 TEK FAZLI MOTORLAR
Çok geniş kullanma sahası olan küçük motorlar tek fazlı olarak yapılırlar. Tek fazlı
motorlar genellikle bir beygir ve daha küçük güçte olurlar. Klimalarda, buzdolaplarında,
küçük kapasiteli sirkülasyon pompalarında, kat kaloriferlerinde, kombilerde v.b. kullanılan
elektrikli cihazların motorları bir fazlıdır. Tek fazlı motor çeşitleri şunlardır:
 Üniversal motor (Seri Motor)
 Yardımcı Sargılı (Ayrık fazlı) Motor (RSIR)
 Yardımcı Kutuplu (gölge kutuplu) Motor
 Kapasitör kalkışlı, indüksiyon çalıştırmalı (C.S.I.R.)
 Kapasitör kalkışlı, kapasitör çalıştırmalı (C.S.R.)
 Daimî devre kapasitörlü (P.S.C.)
 Repülsiyon-indüksiyon (tepkili-etkili)
Elektrik Motorları
115
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
8.6 ÜNİVERSAL (SERİ) MOTOR
a) Yapısı: Üniversal motor doğru akım seri motoruna benzer. Statoru saç
paketlerinden çıkıntılı kutuplu olarak yapılmış kutuplara kutup bobinleri yerleştirilmiştir.
Rotor doğru akım makinesi endüvisi gibidir, silisli saç parçalarından yapılmıştır. Rotor
oluklarına yerleştirilen sargılar D.A endüvi sargıları ile aynıdır. Yapısı nedeniyle hem D.A.
hem de A.A. da kullanılır. Her iki akımda da kullanıldığı için bu motorlara üniversal motor
denilmektedir.
b) Çalışma prensibi: Üniversal motora bir fazlı alternatif gerilim uyguladığımızda
statordaki kutup bobinlerinden ve endüvi sargılarından alternatif akım geçer. Kutup
bobinlerinden geçen akım manyetik alan meydana getirir. Endüvi sargılarından akım
geçirilince bir EMK oluşur ve iletken manyetik alanın dışına doğru itilir. Oluşan bu kuvvet,
endüvinin dönmesini sağlar. Alternatif akımın pozitif periyodunda kutup bobinlerinden ve
endüviden bir yönde akım geçer; negatif periyotta ise her ikisinden de tersi yönde bir akım
geçer. Endüvide N kutbunun altındaki iletkenler bir yönde itilirken, S kutbunun altındaki
iletkenlerde ters yönde itilirler. Endüvinin iki tarafındaki bu kuvvet çiftinin meydana getirdiği
döndürme momenti endüviyi döndürür. Alternatif akımın negatif yarım periyodunda ise
kutuplardan geçen akımın yönü değiştiği için kutuplar değişir. Aynı anda endüviden geçen
akımın da yönü değiştiği için kutupların altındaki akım yönleri aynıdır. Manyetik alan
tarafından endüvi iletkenlerinin itilme yönleri değişmediği için endüvi aynı yönde dönmeye
devam eder. Endüvide meydana gelen döndürme momenti, endüviden geçen akıma ve
kutupların manyetik akısına bağlıdır. Endüvi ve kutup sargıları seri bağlı olduğu için
manyetik akının ve endüvi akımının arştı aynı anda olur. Bu yüzden üniversal motorların
kalkınma ve döndürme momentleri yüksektir.
c) Özellikleri: Üniversal motorların devirleri D.A seri motorlarında olduğu gibi yükle
değişir. Boştaki devir sayıları çok yüksektir. Devirleri 15000–20000 d/d’ya kadar çıkar. Boşta
devir sayısını sınırlayan sürtünme ve havalandırma kayıplarıdır. Üniversal motor D.A’la
çalıştığında “devir sayısı–yük” karakteristik eğrisi, A.A’da çalıştığındaki karakteristik
eğrisinden biraz düşük olur. Bazı motorlarda A. A ve D.A “devir yük” eğrileri birbirini keser.
Üniversal motor A.A ile çalışırken motor yüklendikçe devir sayısını etkileyen bir
başka etken de endüvi ve kutup sargılarının reaktif dirençleridir. Endüvinin ve kutup
sargılarının reaktif dirençlerinin sebep olduğu reaktif gerilim düşümleri endüviye uygulanan
gerilimi düşürür. Böylece A.A’da çalışan motorun devir sayısı D.A’da çalışırken oluşan devir
sayısından düşük olur. Yük altında çalışan bir seri motorun devir sayısı, motora uygulanan
gerilimi değiştirerek ayarlanır. Bir üniversal motorun endüvi uçlarını veya kutup sargısı
uçlarını değiştirerek devir yönü değiştirilebilir.
d) Kullanıldığı yerler: Üniversal motorlar çok çeşitli yerlerde kullanılırlar. Yüksek
devirleri sebebiyle ev aletlerinde tercih edilirler; dikiş makineleri, saç kurutma makineleri,
elektrikli matkaplar, vb.
8.7 YARDIMCI SARGILI MOTORLAR (R.S.I.R.)





116
Evsel ve hafif ticari uygulamalarda üç fazlı motorlar kullanılamadığı için tek fazlı
yardımcı sargılı motorlar tercih edilir.
Bu motorlara “ayrık fazlı motorlar” da denir.
Gölge kutuplu motorlara göre daha yüksek güç üretirler.
Üzerlerinde kapasitör bulunmaz.
Güç Aralıkları 1/20 BG - 3/4 BG arasında değişir.
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri

Hem kapalı (hermetik) hem de açık, hem de yarı kapalı tiplerde olabilirler (Şekil–
8.14)

Şekil–8.14 Yardımcı sargılı motor tipleri
Motorun ilk hareketi esnasında yardımcı sargı devreye girer, daha sonra devreden
çıkar. Şekil8.15’te yardımcı sargılı motorlarda ilk hareket esnasında hız-moment değişimi
verilmiştir. Şekil incelendiğinde motor harekete başlarken moment seviyesi %350 iken hız
değişimiyle moment seviyesi artmakta, yardımcı sargının devreden çıkmasıyla hız %100 iken
momentte %100 de sabitlenmektedir.
Şekil-8.15 Yardımcı sargılı motorlarda ilk hareket esnasında hız-moment değişimi
8.7.1 Yardımcı Sargılı Motorların Yapısı
Elektrik Motorları
117
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Bir fazlı yardımcı sargılı motorlar; Stator, Rotor, Gövde ve Kapaklar ve Santrifüj
Anahtar olmak üzere dört kısımdan oluşur.
Stator: Üç fazlı asenkron motorlarda olduğu gibi bir fazlı motorlarda stator ince silisli
(içerisine belirli oranlarda silisyum elementinin katıldığı) sacların oyuklar açılarak presle
paketlenmesiyle meydana gelmiştir. Oyuklar içerisine, hem birbirine karşı hem de statora
karşı yalıtılmış ana sargı ve yardımcı sargı sarılır. Motorun çalışmaya başladığı ilk anda ana
ve yardımcı sargı devreye sokulur. Motor normal devrinin %75–80’ ine ulaştığında yardımcı
sargı, santrifüj (merkezkaç) anahtar ile devreden çıkartılır. Daha sonra motor ana sargı ile
çalışmasına devam eder.
Rotor: Silisli saçların dış yüzüne presle oyuklar açılmış ve birleştirilerek saç paket
oluşturulmuştur. Rotor oyuklarına, iki ucundan kısa devre edilmiş alüminyum rotor çubukları
enjeksiyon yöntemi ile yerleştirilip daha sonra bu saç paket, bir mil üzerine sıkıca takılarak
rotor meydana getirilmiştir.
Gövde ve Kapaklar: Küçük ev aletlerinde kullanılan motorlarda gövde düz yüzeyli
olarak; orta güçlü motorlarda ise gövde çıkıntılı yüzeyli olarak yapılır. Genellikle gövdeye
saplamalarla tespit edilen kapakların içerisine açılan yataklara rotor mili üzerine geçirilmiş
rulmanlar yerleştirilir.
Santrifüj Anahtar (Merkezkaç Anahtar): Motorun ilk hareketinden, normal
devrinin % 75–80’ ine ulaştığında yardımcı sargıyı devreden çıkartan elemana santrifüj
anahtar denir. Santrifüj anahtar motorun içerisine yerleştirilir. İki kısımdan meydana gelen
santrifüj anahtarın duran kısmı, kapak içerisine; hareketli kısmı ise rotor miline monte edilir.
Duran kısımda bulunan iki kontak, motor çalışmaz durumda iken kapalı durumdadır ve
yardımcı sargıyı devreye sokar. Motor normal devrinin %75’ ine ulaştığında ise hareketli
kısım merkezkaç kuvvetin etkisi ile dışarı doğru çekilerek kontak üzerindeki basıncı kaldırır.
Bu sırada kontak açılarak yardımcı sargı devreden çıkar. Motor durduğunda ise bir yay
vasıtası ile tekrar eski konumuna gelerek kontağı kapatır.
Yardımcı sargının görevi: Bir fazlı asenkron motorlarda yalnız bir sargı ile döner
alan elde edilmez. Bu nedenle ana sargının dışında yardımcı sargıya ihtiyaç vardır. Ana sargı
ile yardımcı sargı, birbirine paralel bağlanır. 90° açı farklı oluklara yerleştirilirler. Bu
sargılara bir fazlı gerilim uygulandığında sargılara uygulanan gerilim, aynı fazlı olduğundan
oluşan manyetik alanlar da aynı fazlıdır. Bu nedenle iki sargı, döner alan meydana getirmez.
Motorun kendiliğinden yol alabilmesi için motorun ana sargısına dik olan ikinci bir yardımcı
sargı statora yerleştirilir. Yardımcı sargı akımı ile ana sargı akımı arasında suni bir faz farkı
oluşturulur. Böylece iki fazlı bir sistem oluşturularak bir döner alan oluşturulur.
8.7.2 Yardımcı Sargılı Motorların Kullanım Alanları
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Vantilatörler ve aspiratörler.
Fanlar
Brülörler
Pompalar
Su pompaları
Ev tipi soğutucu kompresörleri
8.7.3 Yardımcı Sargılı Motor Sargı Tipleri
118
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Şekil 8.16’da santrifüj anahtarın yardımcı sargıya seri bağlantısı gösterilmiştir. Şekil 8.17’de
statordaki sargıların arasında 90 0 faz farkı yaratacak şekilde sarıldığı görülmektedir. Bu faz
farkı kalkış ve devamında yüksek torkla dönüş içindir.
Şekil–8.16 Yardımcı sargılı motor
Şekil–8.17 Yardımcı sargılı motor sargıları
8.7.4 Motor Sargılarının Özellikleri
Şekil 8.18’de ana sargının omik direncinin yardımcı sargıya göre daha düşük olduğu, ana
sargının yardımcı sargıya göre daha kalın, ana sargının sarım sayısının az ve sarım
oyuklarının alt yuvalarında ana sargıların, üst kısımlarında yardımcı sargıların olduğu tablo
şeklinde verilmiştir.
Şekil–8.18 Ana ve yardımcı sargı özellikleri
Elektrik Motorları
119
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
8.7.5 Motor Kalkış Mekanizmaları
1. Kalkış röleleri
2. Santrifüj anahtarlar
Röleler motorun ilk hareketinde gereken yüksek kalkış momentini sağlamak için yardımcı
sargıyı devreye sokan, kalkış sonrasında yüksek moment gerekmediği için yardımcı sargıyı
devreden çıkartan elektrik devre elemanlarıdır.
Şekil–8.19 İlk hareket (kalkış) röleleri
Şekil 8.20’de gösterilen santrifüj anahtar motorun ilk hareketinden sonra normal
devrinin % 75–80’ ine ulaştığında yardımcı sargıyı devreden çıkartan elemandır. Kontakları
normalde kapalıdır.
Şekil–8.20 Santrifüj anahtarın önemli parçaları
8.7.6 Yardımcı Sargılı Motor Elemanları
Şekil8.21’de yardımcı sargılı motorun çalışması gösterilmiştir. Şebekeden gelen 220 V,
termik ve dirençten geçer. Santrifüj anahtarın kontaklarının normalde kapalı olması nedeniyle
ana ve yardımcı sargıyı birlikte enerjilendirir. Santrifüj anahtar, motor devri normal
devrinin % 75–80’ine ulaşınca, normalde kapalı kontaklarını açık hale getirerek yardımcı
sargıyı devreden çıkartır. Motor duruncaya kadar ana sargı üzerinden çalışmasına devam eder.
Şekil–8.21 Yardımcı sargılı motor elemanları
8.7.7 RSIR Motor Dönme Yönlerinin Değiştirilmesi
120
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Şekil 8.22’de yardımcı sargılı motorun, yardımcı sargı uçları yer değiştirilerek motor dönüş
yönü ters çevrilmiştir.
Şekil–8.22 Motor dönme yönünün değiştirilmesi
8.8 GÖLGE KUTUPLU MOTORLAR
En basit ve en ucuz tek fazlı motor tipi gölge kutuplu motordur. Kalkış momentleri
düşük olduğundan kullanım alanları ¾ BG’ den düşük uygulamalarla sınırlı olup kullanım
kademesi 1/20 ila 1/6 BG arasındadır.
Gölge kutuplu motorlar başlatma anahtarına sahip değildir. Stator kutupları her
sargının köşesinde “gölge sargı” adı verilen ilave bir sargı ile donatılmıştır. Bu sargılar ilk
hareket için herhangi bir elektriksel bağlantıya sahip değildir; fakat bir döner manyetik alan
oluşturmak için kullanılır. Gölge kutuplu motorun kutup yapısı, manyetik alanda bir gecikme
meydana getirerek döner, manyetik alan geliştirilmesine olanak sağlar. Bir bakır iletken
kutbun gölge kısmını izole ederek tamamen onun etrafında dönmesini sağlar. Gölgeli kısımda
manyetik alan artar; fakat bakır kalkanında akım etkisi gecikir. Gölgesiz kısımda sargı
akımının döner alan oluşturmasıyla manyetik alan artar.
Rotor dönme momenti, manyetik yüzey gölgeli ve gölgesiz kısımları süpürürken oluşturulur.
Rotor momentin maksimum değere ulaşmasına yüksek seviyede direnç gösterir. Gölge
kutuplu motorların işlevi en iyi şekilde özellikle 1/10 BG gibi düşük moment
uygulamalarında verimli olur. Bu motorlar asla tek faz motorları ile yer değiştirilmemelidir.
Şekil 8.23’der gölge kutuplu motorun çalışması gösterilmiştir.
Elektrik Motorları
121
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Şekil–8.23 Gölge kutuplu motor
8.8.1 Gölge Kutuplu Motorların Kullanım Alanları
1.Aspiratörler ve vantilatörler
2. Kondenser fanları
3. Buzdolabı iç gövde fanları
4. Elektronik cihaz soğutma fanları
6. Zamanlayıcılar (timer)
8.8.2 Gölge Kutuplu Motorların Stator Tasarımları
1. Kutuplar levhalı (yapraklı) saçlardan yapılmıştır.
2. Kutuplar yarıklıdır.
3. Kalkış sargısı yarık örtüsü içindedir.
4. Her gölge bobin bir kapalı sarım oluşturur.
Şekil–8.24 Stator üzerinde kutup yarıkları
122
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
8.8.3 Kutup Sayıları ve Devir Sayısı
İki kutuplu:
3000 d/d
Dört kutuplu:
1500 d/d
Altı kutuplu:
1050–1100 d/d
NOT: Bu devir sayıları eşzaman hız olup rotorun hızı stator ile arasındaki kaymaya bağlıdır.
Şekil8.25 ‘te iki ve dört gölge kutuplu motor içyapısı gösterilmiştir.
Şekil–8.25 İki ve dört gölge kutuplu motor
8.8.4 Gölge Kutuplu Motorların Olumsuz Yönleri
1. Momentleri düşüktür. Güç istenen yerlerde tercih edilmezler.
2. Hızları değişkendir (Bu motorların devirleri yüke ve voltaja bağlı olarak değişir.)
3. Verimleri düşüktür.( % 5–35)
4. Yön değişimleri rotorun ters çevrilmesiyle gerçekleştirilebilir.
8.8.5 Gölge Kutuplu Motorların Dönme Yönünü Değiştirme
A) MEKANİK OLARAK:
1. Rotor ters çevrilir.
2. Gölge yarıklarındaki sargılar diğer taraftaki yarıklara geçirilir.
B) ELEKTRİKSEL OLARAK:
1. Her gölge bobinde iki alan ayarı yapılır.
2. Gövde içinde iki ayrı gölge kutup statoru kullanılır.
Elektrik Motorları
123
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Şekil–8.26 İki ayrı gölge kutup statorlu motorda dönme yönünün değiştirilmesi
8.8.6 Gölge Kutuplu Motorların Hız Değiştirme Yöntemleri
Şekil 8.27’de hız değiştirme yöntemleri gösterilmiştir. İlk olarak Bobin sargılarının bir
bölümünü devreden çıkartacak şekilde bir uç alınarak yüksek hızda çalışmada indiktüf direnç
düşürülmüştür. Böylece motorun yüksek hızda çalışması sağlanmıştır. Düşük hızda çalışmada
bobin sargılarının tamamı devreye alınarak indiktüf direnç artırılmıştır. Bu da hızın düşmesine
yol açmaktadır. Diğer devrede ise araya indiktüf direnç elemanı(seri bobin) yerleştirilerek
düşük hız elde edilmiştir.
Şekil–8.27 Hız değiştirme yöntemleri
8.9 KAPASİTÖR MOTORLARI
1. Temel olarak tasarımları bir ayrık motora benzer.
2. Kalkış kapasitörü, kalkış sargısı ile seri bağlanmıştır (potansiyel röle bağlantısı
hariç).
3. Yüksek kalkış momentine sahiptirler.
4. Düşük akım çeker, yüksek verimlidir.
5. Daimi (çalışma) kapasitörü ana sargıya paralel bağlanır.
124
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
8.9.1 Kapasitör Motorlarının Tipleri
1. Açık tip
2. Hermetik tip
8.10 KAPASİTÖR BAŞLATMALI, İNDÜKSİYON ÇALIŞTIRMALI (C.S.I.R.)
MOTORLAR
Şekil 8.28’de faz ana sargıya ve ilk hareket kapasitörüne gelir. Ana sargıdan geçerek Mp(nötr)
üzerinden devresini tamamlar. Aynı zamanda ilk hareket kapasitöründen geçen gaz santrifüj
anahtarının normalde kapalı kontağından geçerek yardımcı sargıyı enerjilendirir. Motor devri
normal devrinin % 75–80’ine ulaştığında santrifüj anahtar normalde kapalı kontaklarını
açarak yardımcı sargıyı devreden çıkartır. Motor ana sargı üzerinden çalışmasına devam eder.
Şekil–8.28 Kapasitör kalkışlı, indüksiyon çalıştırmalı (CSIR) motor
8.10.1 (C.S.I.R.) Motorların Özellikleri
1. Ayrık fazlı motorlardan daha ağır yükler için tasarlanmıştır.
2. Kalkıştan sonra bir röle veya anahtar kapasitörü devre dışı bırakır.
3. Tek veya iki fazlı olarak kullanılabilir.
8.11 KAPASİTÖR BAŞLATMALI VE ÇALIŞTIRMALI (C.S.R.) MOTORLAR
Şekil 8.29’de faz ana sargıya, yardımcı sargıya ve ilk hareket kapasitörüne ve daimi devre
kapasitörüne gelir. Motorun ilk hareketinden sonra kalkış kapasitörü devreden çıkar.
Yardımcı sargı daimi devre kapasitörü üzerinden çalışmasına devam eder.
Şekil–8.29 Kapasitör kalkışlı-çalıştırmalı (CSR) motoru
Elektrik Motorları
125
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
8.11.1 CSR Motorların Özellikleri
1. Kalkış momentleri yüksektir.
2. Kapasitör motorları yüksek verimli olduğundan daha düşük akım çeker.
3. Yüksek güç katsayısına sahiptirler.
4. Ani kalkışta kapasitansı arttırırlar.
5. Ana sargıya geçtiğinde kalkış sargısı devrede kalır.
(Not: Bu yardımcı sargı, ana sargıya gerektiğinde yardımcı olur.)
8.12 DAİMİ AYRIK KAPASİTÖRLÜ (P.S.C.) MOTORLAR
Şekil 8.30’da PSC motor tipleri gösterilmiştir.
Şekil–8.30 PSC motor tipleri
8.12.1 P.S.C. Motorların Özellikleri
1. Bu tip motorlarda santrifüj anahtar veya kalkış rölesi yoktur.
2. Kalkış momenti düşüktür.
3. Dönme yönü ters çevrilebilir.
4. Potansiyel röle ve kalkış kapasitörü (güçlü kalkış devresi) ile kalkış momenti
arttırılabilir.
Şekil8.31’de PSC tipi motor bağlantısı ve daimi devre kapasitörün devreye bağlanması
gösterilmiştir.
126
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Şekil–8.31 PSC tipi motor bağlantısı
8.13 ÜÇ FAZLI MOTOR TİPLERİ
1. Senkron
2. Sincap kafesli
3. Sargılı rotorlu
8.13.1 Üç Fazlı Motorların Elektriksel Özellikleri
1. Üç faz besleme voltajı
2. Tek veya iki farklı voltajda çalışabilir
— Tek voltajlı olanlar altı motor ucuna sahiptir.
— İki voltajlılarda dokuz motor ucu bulunur.
3. Rotor (Sargılı veya sargısız olabilir.)
4. Stator
— Üç tekli faz sargıları
— Her sargı 1100 elektrik faz açısı ile birbirine bağlıdır.
8.14 YILDIZ-ÜÇGEN BAĞLANTILI MOTOR SARGILARI
8.14.1 Yıldız Bağlı Motorlar
Yıldız bağlı olarak çalıştırılan motor, kalkınma anında şebekeden daha düşük akım
çeker. Devir sayısı aynı olmasına rağmen çalışma gücü üçgen bağlı motora göre zayıftır. AC
üç fazlı motorlar doğrudan yıldız çalıştırılabilir.
Elektrik Motorları
127
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Şekil–8.32 Yıldız motor bağlantıları
8.14.2 Üçgen Bağlı Motorlar
Üçgen bağlı motor, kalkınma anında şebekeden yüksek akım çeker. Üçgen bağlı
motorların çalışma güçleri yıldız bağlantıya göre daha yüksektir. 4KW’tan büyük güçlü
motorların doğrudan üçgen çalıştırılmaları sakıncalıdır. Büyük güçlü motorlar yıldız olarak
kalkındırılıp ardından üçgene geçirilir.
Şekil–8.33 Üçgen motor bağlantıları
128
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Şekil–8.34 Yıldız-üçgen motor klemens bağlantıları
8.15 SENKRON MOTORLAR
Senkron motorlar rotoru sarılı olup bağlantı uçlarının oynar bilezik fırçalarla dışarı
alınmasından dolayı kalkış momentleri yüksektir. Kalkışta asenkron motor gibi yol verilir.
Stator sargılarına gerilim uygulandığında, statorda bir döner alan oluşur. Bu döner alan
rotordaki kafes çubuklarını keserek buradan akım geçişini sağlar. Bu manyetik alanın
etkisiyle rotor dönmeye başlar. Kısa bir süre sonunda motor senkron alt hızına ulaşır. Stator
döner alan hızı ile arasında bir kayma oluşur. Eğer uzun süre böyle çalıştırılırsa sargılar
kavrulabilir. Rotorun hızı senkron altı hıza geldiğinde rotor sargılarından sürekli doğru akım
geçirilmeli ve rotor kutuplarının stator kutuplarına yaklaşarak senkron olacak şekilde
kilitlenmesi sağlanmalıdır. Normal çalışma şartlarında doğru akım sürekli sargılardan
geçirilmelidir. Doğru akımın kesilmesi durumunda motor asenkron çalışır. Bu motorlar
jeneratör olarakta kullanılabilir.
Şekil–8.35 Senkron motor
Elektrik Motorları
129
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
8.16 SİNCAP KAFESLİ MOTORLAR
1. İndüksiyon kalkışlı ve indüksiyon çalıştırmalı
2. Devir sayısı iki faktöre bağlıdır:
120 f
n
[d/d]
P
f: Frekans (50 Hz)
P:Motor kutup sayısı
3. Düşük-orta kalkış momentine sahiptir.
Şekil–8.36 Sincap kafesli motor
8.17 SARGILI ROTORLU MOTORLAR
1. Fırçalar bilezikle temaslıdır.
2. Motor kontrolü:
— Değişken direnç
— Oto transformatör
3. Değişebilen özellikleri:
— Kalkış momenti
— Akım
— Çalışma hızı
— Hızlanma ivmesi
4. Çoğunlukla şu özelliklere sahip ağır işlerde kullanılır:
— Yüksek kalkış momenti
— Düzgün hızlanma
— Değişken hızlar
130
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Şekil–8.37 Sargılı rotorlu motorlar
8.18 MOTOR YÖNÜ DEĞİŞTİRME
Motora bağlanan üç fazdan ikisi anahtarlanarak yer değiştirirse motor ters yönde döner.
Şekil–8.38 Üç fazlı motorlarda yön değiştirme
Elektrik Motorları
131
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
Şekil 8.39’da butonsal kilitleme yöntemiyle motor yönünü değiştirmek için güç ve kumanda
devre şeması verilmiştir. Şebekeden gelen L1 kumanda fazı e3 kumanda devresi sigortasından
geçer. Aşırı akım rölesinin normalde kapalı kumanda kontağından geçerek stop butonunun
normalde kapalı kontaklarından geçer. Faz ileri kumanda butonunun normalde kapalı
konyağına, normalde açık ve ileri kontaktörünün normalde açık kontağına girer. İleri
butonunun normalde kapalı kontağından geçen faz, geri butonunun normalde açık kontağına
ve geri kontaktörünün normalde açık yardımcı kontağına girer. Aynı zamanda ileri butonunun
normalde açık kontağından ve ileri kontaktörün normalde açık kontağından çıkan faz, geri
butonun normalde kapalı kontağına girer. İleri çalıştırılmak istenirse, ileri butonuna basılarak
normalde kapalı kontak açılır. Açık kontak ise kapanır. Faz ileri butonun normalde açık
kontağından geçip ileri kontaktörünün bobinini enerjilendirerek çektirir. İleri kontaktörü
normalde açık kontağı üzerinden mühürleme yapılarak ileri çalışmaya devam eder. Geri
çalışma işlemin ters uygulamasıdır.
Şekil 8.39 Butonsal kilitleme yöntemiyle motor yönünü değiştirmek için güç ve kumanda
devre şeması
8.19 MOTOR MARKA LEVHASI ÜZERİNDEKİ İMALAT BİLGİLERİ
Şekil–8.40 Marka levhası (etiket) üzerinde yer alan bilgiler
132
Elektrik Motorları
İklimlendirme Soğutma Elektriği ve Kumanda Devreleri
A.C. MOTOR: Motorun alternatif akımla çalıştığını gösterir.
MODEL: Motor modelini ifade eden bir harf ve/veya rakamlardan oluşur.
TİPİ : Motor tipini ifade eden harf/sayı kodudur.
FAZ : Faz sayısını ifade eder: Tek faz için 1, üç faz için 3 rakamı yazılır.
BG veya GÜÇ: Motorun beygir gücü (BG) veya kW olarak gücünü ifade eder.
FREKANS: Motorun besleme (enerji girişi) frekansını gösterir. Türkiye’de şebeke AC
gerilimi 50 hertz’dir.
T.Y.A.(TAM YÜK AKIMI): Motor levhada yazan gücü ürettiğinde şebekeden çekmiş
olduğu tam yük akımını ifade eder.
VOLT : Motor besleme gerilimini ifade eder. 120 V, 240 V, 380 V olabilir.
DEVİR SAYISI: Motorun yükte iken asenkron devir sayısını gösterir.
SICAKLIK YÜKSELMESİ: Motorun sağlıklı olarak çalışabilmesi için izin verilebilen
sıcaklık yükselmesini gösterir.
R.K.A. (ROTOR KİTLEME AKIMI): Asenkron motorlarda gerilim sürekli
düşürüldüğünde rotorun dönmemeye başladığı anda sargıların çekmiş olduğu akım değeridir.
HİZMET KADEMESİ: Motorun kesintili veya sürekli çalışabilme özelliğini gösterir.
SERİ NO: Aynı model motorun üretim sıra numarasını gösterir.
KOD: Üretim veya hizmet kodunu gösterir.
S.F. (SERVİS FAKTÖRÜ): Motorun anma gücünün ne kadar üzerine çıkabileceğini
gösterir.
8.20 MOTOR KASNAK ÇAPI SEÇİMİ
Şekil–8.41 Motor-kompresör kayış-kasnak bağlantısı
N1 ve N2: Motor ve kompresör devir sayıları [d/d]
D1 ve D2: Motor ve kompresör kasnak çapları [mm, cm, m]
Örnek: Motor devir sayısı 1400 d/d, motor kasnak çapı 10 cm, kompresör devir sayısı 750 d/d
olması istenirse kompresör kasnak çapı ne olmalıdır?
Çözüm:
D2= D1.N1 / N2 = 10x1400/750 = 18.666 cm
Elektrik Motorları
133