Toplam Talep- Toplam Arz [AD

Toplam TalepToplam Arz [AD-AS]
Modeli
Birinci dersteki konumuzda makroekonomide en önemli ve en
temel kavramların milli gelir kavramı olduğunu ve bunun çeşitli
yöntemlerle ölçülmesini incelemekle başlamıştık. Bugünkü
dersimizin konusu olan toplam talep-toplam arz [AD-AS]
modelinin amacı ekonomide bu milli gelir ile fiyat düzeyinin
nasıl belirlendiğini ve milli gelir ile fiyat düzeyindeki
dalgalanmaların nelerden kaynaklandığını anlamktır [Burada
milli gelir için reel GSYİH değişkeni kullanacağız].
Bu amaçla ilk önce toplam talep, toplam arz eğrisi kavramları
ele alınacak, bu eğrilerin şekilleri açıklanacak ve eğrilerde
kaymaya neden olan etkenler incelenecektir. Ondan sonra,
toplam talep ve toplam arz eğrileri yardımıyla genel fiyat ve
reel üretim [GSYİH] düzeyleri açıklanacak, en son olarak da
toplam talep ve toplam arz eğrilerindeki bir kaymanın denge
fiyat düzeyi ve üretimdeki [GSYİH’daki] etkileri araştırılacaktır.
Toplam talep [AD(Aggregate Demande), her fiyat
düzeyinde yapılması planlanan harcamalar toplamıdır.
Yalınız, ekonomide talep edilen değişik mal ve hizmetlerin
miktarları doğrudan toplanamıyacağı için, bu mal ve
hizmetlerin miktarlarının parasal değerleri hesaplanarak
toplama yapılır. Bunun için İngilizce de kullanılan teknik
terim genellikle “total demand” [“toplam talep”] değil
“aggregate demand” [“toplulaştırılmış talep”] dır. Fakat,
kolaylık olsun ve kulağa hoş gelsin diye “aggregate
demand” için, Türkçe de “toplam talep” terimi
kullanılmaktadır.
Aynı durum toplam arz için de söz konusudur. Toplam arz
[AS(Aggregate Supply)], değişik fiyat düzeylerinde,
ekonomideki bütün firmaların arz etmeyi planladıkları mal
ve hizmetlerin hasıla miktarlarını gösterir.
Toplam arz zaman çerçevesine göre ikiye ayrılır: Uzun
dönem toplam arz [long-run aggregate supply = LRAS]
ve kısa dönem toplam arz [short-un aggregate supply =
SRAS]. Kısa dönem, gerçekleşen reel GSYİH nın tam
istihdam düzeyindeki [potansiyel] reel GSYİH'dan
sapmalar gösterebileceği bir dönemdir. Ekonomide arzu
edilen tam istihdam düzeyinde üretim yapılmasıdır, başka
bir ifadeyle emek başta olmak üzere tüm kaynakların tam
istihdamıdır. Uzun dönem ise tam istihdamın
sağlanamadığı, ekonomideki bazı güçlerin ekonomiyi
tekrar tam istihdam düzeyine getireceği bir dönemdir.
Toplam talep eğrisinin toplam arz eğrisi ile kesiştiği
noktada, ekonomide dengeyi sağlayan fiyat ve üretim
düzeyi belirlenir. Bu iki eğrideki değişmelere bağlı olarak
fiyat ve üretim düzeyi değişir.
1. TOPLAM TALEP
Birinci dersimizde de görmüş olduğumuz gibi, toplam talep,
belirli bir zaman dönemi boyunca ekonomideki tüm nihai
mal ve hizmetler için yapılan harcamaların toplamıdır.
Toplam talep AD açık bir ekonomideki tüm harcamaların
formülü,, basitçe şöyledir:
AD=C+I+G+NX
AD=C+I+G+X-M
C: Özel Kesim Tüketim Harcamaları
I: Özel Kesim Yatırım Harcamaları
G: Kamu (Devlet) Harcamaları
Yani, Toplam talebi oluşturan harcama bileşenleri tüketim,
yatırım, kamu ve net ihracat harcamalarıdır.
O halde, toplam Talep Eğrisi, her fiyat
seviyesinden hanehalkları, firmalar ve hükûmetin
satın almak istediği mal ve hizmetlerin miktarlarını
gösterecektir.
Yani, toplam talep eğrisi yukarıda sayılan tüketim,
yatırım, net ihracat ve kamu harcamalarının
tümünü temsil eder.
Aşağıdaki şekil’de Toplam Talep (AD) eğrisi
verilmiştir.
Görülüleceği gibi, eğri fiyatlar genel seviyesi (P) ve
milli gelir düzeyi (Reel GSYH) arasında sol
yukarıdan sağ aşağıya doğru yani negatif eğimlidir.
1.1. Toplam Talepte Deyişiklikler
AD eğrisinde kaymaya sebep olabilecek faktörler 3 ana
başlik altında toplanabilir. Bunlar:
- Beklentiler,
- Yabancıların milli gelir ve fiyat düzeyleri,
- Hükümetin izleyeceği politikalardır.
1.1.1. Beklentiler : Hanehalkları gelecekteki gelirinde
artış bekliyorsa daha az tasarruf edip daha çok tüketim
yapacaktır. Bu da toplam talebin artmasına yol açacaktır.
Bu hareket kendisini toplam talep eğrisinin sağa kayması
şeklinde gösterir. Tam tersi olarak, eğer hanehalkları
gelecekteki gelirinde azalış bekliyorsa, toplam talep
azalacak ve toplam talep eğrisi sola kayacaktır.
Hanehalklarının beklentileri yanında firmalara ait
beklentiler de harcamaları arttırabilir. Firmalar gelecekte
ekonomide canlılık ve büyüme dolayısıyla da talep ve
kârlarda artış bekliyorlarsa bugüne ait yatırım
harcamalarını artırırlar. Yatırım harcamalarında artış
toplam talebi arttırır. Bu artış AD eğrisinde sağa doğru
kayma ile kendini gösterir. Tersi biçimde, firmalar
gelecekte ekonomide daralma dolayısıyla da talep ve
kârlarda
düşüş
bekliyorlarsa
bugünkü
yatırım
harcamalarını azaltırlar. Bu toplam talebin azalmasına ve
AD eğrisinin sola kaymasına neden olur.
1.1.2. Yabancı gelirleri ve döviz kuru: Ulusal para
biriminin diğer ülkelerin para birimleri karşısında değer
yitirmesi durumunda döviz kuru yükseldi diye kabul edilir.
Yükselen döviz kuru, yerli ürünlerin diğer ülkeler için daha
ucuz olduğu anlamını taşır. Bu durumda yabancılar yerli
ürünlere olan taleplerini arttıracaklardır. Bu da ilgili ülke
için ihracatın artması demektir. Artan ihracat, artan toplam
talebi işaret eder. Bu durumda AD eğrisi sağa doğru kayar.
Döviz kuru düştüğünde ise yabancılar için yerli mallar
daha pahalı anlamı çıkar. Bu durumda da yabancıların
yerli mallara olan talebi yani ihracat azalır. Böylece
toplam talep düşer ve AD eğrisi sola doğru kayar.
Dış dünyanın reel gelirlerindeki artış ta ihracat için artan
talebi beraberinde getirecektir. Dış dünyanın yerli mallara
olan talebinin artması toplam talebi arttıracak ve toplam
talep eğrisini sağa doğru kaydıracaktır.
Yabancı ülkelerin ekonomik durgunluk ya da daralma
dönemlerinde milli gelirleri azalacaktır. Bu yerli mallara
olan talebi azaltır. Yani ihracat dış ülkelerin zayıf gelir
potansiyellerinden ötürü düşecektir. Bu ülkenin toplam
talebinin azalmasına yol açar.
1.1.3. Hükümetin izleyeceği politikalar
A-Vergiler ve transfer harcamaları: Devlet iktisadi
hayata maliye politikaları yolu ile karışabilir. Maliye
politikalarının en bilinen araçları vergiler ve transfer
harcamalarıdır. Kamu harcamalarının artırılması toplam
talebi artıracaktır. Bu durumda toplam talep eğrisi sağa
kayar.
Vergiler de yine devletin kontrolü altındaki başka bir
toplumsal yaşamı düzenleme aracıdır. Devlet vergi
oranlarını azaltmaya karar verirse, hanehalklarının
harcanabilir geliri artacaktır. Bu reel gelir artışı talep
artışına yol açar. Toplam talep artar ve AD eğrisi sağa
kayar.
Devletin transfer harcamalarını arttırması da benzer
sonucu doğurur. Transfer harcamalar için en akılda kalıcı
örnek emeklilere ödenen aylık ücretlerdir. Bu ücretlerde
bir artış, toplam talebi arttıracaktır.
Vergilerde bir artış ya da transfer harcamalarının
kısılması ise toplam talepte tam ters bir sonuç doğuracak
ve azalma gerçekleflecektir. Bu durumda da AD eğrisi
sola kayacaktır.
B- Faiz oranı: Devletin izleyeceği iktisadi politikalardan
bir başkası parasal politikadır. Merkez bankaları ülkelerin
devlet politikaları ile uyumlu çalışan özerk yapılardır.
Merkez bankalarının ekonomideki para miktarını
arttırmaları, faiz oranlarını düşürecektir. Faiz oranlarındaki
düşüş borçlanma maliyetlerinde bir hafifleme anlamına
girişimciler için faiz oranlarındaki düşüş bir fırsat olur.
Böylece bol para, düşük faize, düşük faiz de daha çok
yatırım harcamasına sebebiyet verir. Yatırımlardaki bu
artış toplam talebi arttırır ve AD eğrisi sağa kayar.
Ekonomide sıkı para politikası takip edilerek para arzı
azaltıldığında yukarıdaki sonuçların tam tersi açığa çıkar.
2. TOPLAM ARZ
Toplam Arz Eğrisi her fiyat seviyesinden firmaların üretip
satmak istediği mal ve hizmetlerin miktarlarını gösterir.
Toplam arz incelenirken dönem farklılığı önemlidir. Kısa
toplam arz eğrisi SRAS pozitif bir eğime sahiptir. Uzun
dönemli toplam arz eğrisi LRAS dikey kabul edilir.
Tekrarlayacak olursak, kısa dönem, gerçekleşen reel
GSYH’nın tam istihdam düzeyindeki reel GSYH’dan
(potansiyel GSYH) sapmalar gösterebileceği bir
dönemdir.
2.1. Genel Olarak Toplam Arz Belirleyicileri
Toplam Arz ilişkisinin temel faktörleri 3 başlık altında
toplanabilir. Bunlar, Kaynak fiyatları, Teknoloji ve
Beklentiler
2.1.1. ) Kaynak Fiyatları: Üretimin gerçekleşmesi için
girdi kullanımı olmazsa olmaz bir şarttır. Bu durumda son
çıktıyı üretecek firmalar maliyet hesabını yaparken
kullanacakları girdilerin fiyatlarını kontrol ederler. Girdi
fiyatlarında bir artış, firmalar için maliyet artışı anlamını
taşıyacağı
için
üretim
miktarı
ve
dolayısıyla
makroekonomideki toplam arz miktarı azalacaktır.
2.1.2-) Teknoloji: Günümüz dünyasında teknolojik
değişimin ivmesinin de her geçen gün arttığı düşünülürse
teknolojinin toplam arzı belirlemede ne derece önemli
olduğu daha iyi anlaşılabilir. Gelişen teknoloji ile üretimin
verimi hızlı şekilde artar, daha fazla çıktı üretme imkânı
elde edilir. Bu daha fazla üretim ve dolaysı ile de daha
fazla toplam arz anlamını taşır.
2.1.3-) Beklentiler: Firmalar hem girdi piyasası hem de
çıktı piyasası ile ilgilenmek durumundadırlar. Eğer
ekonomide çıktı fiyatlarının gelecekte artmasına yönelik
beklenti oluşmuşsa hem firmalar gelecekte arz edebilmek
için bugünkü arz imkânlarını kısarlar; hem de gelecekte
fiyat artışları beklentisi ücret ve diğer girdi fiyatlarını
artmasına yol açacağı için bugün artan maliyetler
firmaların bugünkü toplam arzı kısmalarına yol açar. Her
iki durum da toplam arzın azalmasına yol açar.
2.2. Kısa Dönem
Kısa dönemde fiyat düzeyi arttıkça firmalar daha fazla
mal ve hizmet üretip arz edeceklerdir. Artan fiyatları
kendileri için daha fazla kar potansiyeli olarak algılar ve
arzlarını arttıracaklardır. Bu da ekonominin tamamında
toplam arz miktarı artışına neden olur. Dolayısıyla kısa
İktisat literatüründe toplam arz eğrisinin gösteriminde bir de
tamamen yatay olan bir bölüm vardır. Bu bölüm “anlık toplam
arz eğrisi” olarak adlandırılır. Anlık ifadesinden kasıt piyasada
fiyatların olan bitene yanıt veremeyeceği kadar kısa dönemdir.
Bu anlık toplam arzda fiyatlar sabit kabul edildiğinden,
firmaların bu değişmeyen fiyattan piyasanın istediği kadar arzı
yapmaya hazır oldukları varsayılır.
P1 fiyatı anlık olarak piyasa fiyatı kabul edildiğinde ISRAS
doğrusu bize bu fiyattan toplam arz eğrisini verir.
Çok kısa ya da anlık dönem firmaların bulundukları sektör
ve yapılarına bağlı olarak birkaç gün ya da birkaç ay
olabilir. Önemli olan bu süre boyunca hem girdi hem de
çıktı fiyatlarında değişikliğin olmamasıdır.
2.2.1. Kısa Dönem Toplam Arz Eğrisinde Kayma Nedenleri
Kısa dönemli toplam arzın artmasına ya da azalmasına
yol açan faktörler 4 ana başlık altında toplanabilir. Bunlar,
a- ücret oranları, b- emek dışı girdi fiyatlarında değişiklik,
c- verimlilikteki volatalite ve d- arz şoklarıdır.
a- Kısa dönemde firmalar üretim yaparken sermaye
miktarlarını değiştiremedikleri varsayılır. Bu durumda çıktı
miktarını arttırmanın tek yolu olarak kullanılan emek
miktarında artış dikkati çekmektedir. Bu anlamda emeğe
ödenen ücret oranı maliyetlerini kontrol altında tutmak
isteyen firmalar için önemli bir kriter haline gelir.
Ücretlerde bir artış maliyet artışına bu da toplam arzda
düşüşe yol açacaktır. Sonuçta SRAS eğrisi sola doğru
kayar.
b-Her ne kadar kısa dönem üretim sürecinde emek hariç diğer
girdiler sabit kabul edilse de bu girdilerin fiyatlarında meydana
gelecek bir değişiklik toplam arzı etkileyecektir. Örneğin, artan
petrol fiyatları artan maliyet anlamına gelecektir. Bu durumda
ülkedeki toplam arz daralacak ve reel çıktı miktarı azalacaktır.
Yani SRAS eğrisi sola doğru kayacaktır.
c- Üretim sürecinde toplam arzı değiştirecek bir diğer faktör ise
verimliliktir. Emek ve ya diğer girdilerin verimlilik artışı
sağlamaları durumunda ülke aynı miktar kaynağı kullanarak
daha fazla çıktı miktarı elde etmeyi başaracaktır. Bu durumda
toplam arz artacak ve SRAS eğrisi sağa doğru kayacaktır.
d- Arz şokları SRAS kaymalarının en son nedenidir. Bu şoklar
olumlu ya da olumsuz ekonomik sonuç doğurmalarına göre
yararlı ve ters arz şokları diye iki gruba ayrılmıştır. İklim
koşullarında hiç beklenmedik ani bir aşırı durum söz konusu
savaş durumunda ters arz şoklarından bahsetmek mümkün
olacaktır. Ters arz şokları SRAS eğrisinin sola kaymasına neden
olacaktır.
Kısa dönemli arz eğrisi başlangıçta SRAS1 pozisyonundadır.
Varsayalım ki ücretlerde bir artış söz konusu olmuştur. Bu
durumda reel çıktı miktarı azalacak ve toplam arz eğrisi sola,
SRAS2 gibi bir pozisyona kayacaktır. Şayet girdi fiyatlarında bir
düşüş olmuşsa, bu durumda üretim maliyetleri azalmış ve
firmaların çıktı miktarları artmıştır. Yaşanan bu süreçte toplam
arz artmış ve kısa dönem toplam az eğrisi SRAS3 pozisyonuna,
yani sağa doğru kaymıştır.
2.3. Uzun Dönem
Makroekonomi için uzun dönemde üretim açısından hem girdi
hem de çıktı fiyatlarının tamamen esnek olduğu süre anlaşılır.
Uzun dönem firma ve sektöre bağlı olarak birkaç hafta ya da
birkaç yıl olabilir. Uzun dönemli toplam arz eğrisi tam istihdam
üretim düzeyinde sabittir. Ülkede fiyatlar genel seviyesi ne
olursa olsun bütün kaynakların tam istihdam edildiği
durumdaki çıktı miktarı uzun dönemli toplam arz miktarını
belirler. AS eğrisi ‘doğal çıktı oranı’ seviyesinde dikey bir hal alır.
LRAS eğrisinin dikey konumda işaret ettiği çıktı miktarı,
‘potansiyel üretim (çıktı)’ ve ya ‘tam istihdam üretimi (çıktısı)’
Grafikte LRAS eğrisi GSYHf düzeyinde fiyatlar genel seviyesini (P)
gösteren dikey eksene paralel bir haldedir. Ülke ekonomisi
mevcut teknoloji ile eldeki tüm kaynakları tam olarak
kullanmakta ve bu yüzden tam istihdam çıktı düzeyi kadar
toplam arz elde edilmektedir.
LRAS eğrisinin dikey olması akla bu eğride hareket
olamayacağı düşüncesini getirmemelidir. Aşağıdaki
şekil’de uzun dönemli toplam arz eğrisini nasıl
kayabileceği ğösterilmiştir. LRAS eğrisinin sağa doğru
kayması daha önce öğrendiğimiz Üretim Olanakları
Eğrisi’nin yukarı doğru kayması ile benzer anlamı taşır.
Teknolojik
ilerleme
ya
da
üretim
faktörlerinin
miktarlarındaki reel artıştan dolayı önceleri GSYHf1
düzeyinde olan uzun dönemli toplam arz, LRAS1’den
sağa doğru LRAS2’e kaymıştır. Yaşanan teknolojik
ilerleme ekonominin bütününün potansiyelini arttırmış ve
GSYHf2 düzeyi artık yeni tam istihdam çıktı düzeyi
olmuştur.
2.4. AD-AS Modelinin İşleyişi ve Makroekonomik Denge
Çoğu yıllarda ülke ekonomileri reel üretimlerini arttırırlar.
Türkiye ekonomisi son 30 yılında ortalama yıllık %4 kadar bir
büyüme yakalamıştır. Bazı yıllarda durgunluk oluşur ve
ekonomik büyüme gerçekleşmez. Durgunluk, makroekonomide
kendini reel GSYH’da düşüş, gelirlerde azalma ve artan işsizlik
ile gösterir. Durgunluk, makroekonomide kendini reel GSYH’da
düşüş, gelirlerde azalma ve artan işsizlik ile gösterir.
Ekonomik daralma ise durgunluğun daha ciddi olduğu yıllarda
açığa çıkar. AD-AS Modeli çoğunlukla iktisadi dalgalanmaları
açıklayabilmekte kullanılır.
İktisadi dalgalanmalar düzensiz ve öngörülemezdir. Ekonomik
dalgalanmalar iktisat literatüründe “iş döngüsü” olarak
adlandırılır. Her ne kadar çoğu makroekonomik değişken
birlikte dalgalansa da dalgalanmadaki artış ya da azalış
miktarları
birbirinden
oldukça
farklıdır.
Durgunluk
dönemlerinde ekonominin çıktı miktarı azalır ve bu azalma
işsizlikte artış anlamını taşır. Bir başka ifadeyle GSYH’da
meydana gelen değişimlerin, işsizlik oranında meydana
gelenlerle ters ilişkili olduğu söylenebilir. Durgunluk dönemleri
işsizliğin ciddi boyutlarda yukarı yönlü ivme kazandığı
dönemlerdir. İktisatçılar ekonominin uzun dönemli eğiliminin
etrafında oluşan kısa dönemli dalgalanmaları açıklamak için
AD-AS modelini temel olarak kullanırlar.
2.4.1. Makroekonomik Denge
Makroekonomik denge kısa dönem ve uzun dönem
dengelerinin çakışması halinde açığa çıkar. Aşağıdaki sağ şekilde
bu durum izlenebilir.
Ancak kısa dönemli dengenin uzun dönemli dengeye göre
enflasyonist ya da deflasyonist bir açıkla gerçekleşmesi hâlinde
tam istihdam düzeyinde dengenin sağlanabilmesi için yeni
makroekonomi politikalarına ihtiyaç duyulacaktır.
Deflasyonist açık durumunda dengenin tam istihdam düzeyine
getirilmesi için ekonomik büyümeyi teşvik edici politikalara
ihtiyaç vardır. Enflasyonist açık durumunda ise dengenin tam
istihdam düzeyine getirilmesi için ekonomideki aşırı talebi
daraltıcı politikalara ihtiyaç vardır. Asşağıdaki şekil’de
deflasyonist bir açığın ekonomideki hangi durumda oluştuğunu
görebiliriz.
Fiili milli gelir düzeyi diye kabul edilen kısa dönemli
makroekonomik denge çıktı miktarı GSYHe düzeyindedir.
Oysa potansiyel çıktımiktarı ki uzun dönemli toplam arz
eğrisi ile belirlenmiştir, GSYHf düzeyindedir. Fiili denge
milli geliri potansiyel denge milli gelirinin altında
gerçekleşmiştir. Yani, kısa dönemde makroekonomik
denge tam istihdam düzeyinin altında gerçekleflmiştir. Bu
iki düzey arasındaki açıklık deflasyonist açık olarak
adlandırılır.
Deflasyonist açık durumunda potansiyel milli gelir kısa
dönemli denge milli gelirinden daha fazladır. Eğer
potansiyel milli gelir kısa dönemli denge milli gelirden
daha az ise enflasyonist açıktan sözedilir.
Enflasyonist açık, ekonomideki aşırı talebin sonucunda kaynakların
üretim için aşırı şekilde kullanıldığını gösterir. İşsizlik açısından
olayı ele aldığım›zda pozitif bulgulara ulaşırız. Konjonktürel işsizlik
olmadığı gibi doğal işsizlik de düşmüştür. Ancak kaynakların aşırı
kullanımı, kaynaklara olan talebi ciddi anlamda arttırır ve bu da
kaynak fiyatlarını yukarı doğru baskılar. Kaynak fiyatlarındaki bu
artış çıktı fiyatlarına yansır ve enflasyona sebep olur.
2.4.2. Durgunluk ve Daralma
Ekonomik dalgalanmalardan bahsettiğimizde uzun
dönemli eğilimin etrafında oluşan kısa dönem
dengelerinin sapmaları olduğunu söylemiştik. Bu
sapmalar ekonomik durgunluğa yol açtığında daha ciddi
bir problem ufukta görülebilir: Ekonomik Daralma.
Bu dönemlerin giderilmesi için ya piyasanın olan bitene
yanıt vermesini beklemek ve ummak gerekir ya da devlet
bir şekilde bu kötü gidişe müdahale eder. Ekonomik
daralma durumunda fiili milli gelir düzeyi, uzun dönemli
denge düzeyinin altında gerçekleşiyor demektir. Daralma
ya toplam talepten ötürü (talep şoku) ya da toplam arzın
doğru yerde olmamasından (arz şoku) dolayı açığa
çıkabilir. Bu iki durum farklı sonuçlara götürebilir.
Aşağıdaki şekil’de toplam talep kaynaklı daralma ve bunun
çözümünün nasl olabileceğ ini izleyebiliriz. Ekonomi
bafllangıçta A noktasında hem uzun hem de kısa dönemli
dengesini yakalamıştır. Dolayısıyla bu noktadan hareket etmek
için bir neden yoktur. Şimdi varsayalIm ki toplam talebi daraltan
bir neden açığa çıktı. Örneğin, ülkede siyasi otoriteye olan
güven sarsıldı ve hanehalkları ile yatırımcılar karamsarlığa
kapıldı.
Bu durumda toplam talep eğrisi AD1’den AD2’ye yani sola doğru
kayacaktır. Kısa dönemli toplam arz eğrisinde henüz bir hareket
yoktur. Talep yönlü gelen bu şoka henüz bir yanıt verilemez.
Yani SRAS1 eğrisi geçerli olan kısa dönem toplam arz eğrisidir.
Ekonominin yeni kısa dönem dengesi B noktasında oluşmuştur.
Ülkede fiyatlar genel düzeyi P1’den P2’e düşmüş ve denge milli
gelir düzeyi de GSYHf’den GSYHr’e kadar gerilemiştir. Talep
yönlü gerçekleşen bu şoka hükümetin müdahale etmediğini
varsayalım. Ekonominin kendi dinamikleri bir süre sonra
devreye girecektir. Ekonomik daralma işsizliği arttıracak bu da
ücretlerin düşmesine yol açacaktır. Düşen ücretler üreticiler için
düşen maliyetler anlamına gelecek. Bu durumda üreticiler kısa
dönemli toplam arz eğrisini sağa kaydıracak şekilde çıktı
miktarlarını arttıracaklardır. Kısa dönemli toplam arz eski tam
istihdam çıktı düzeyi yakalanana kadar artacak ve C noktasında
yeniden kısa ve uzun dönem dengeleri birlikte elde edilecektir.
Bu durumda ekonomik daralmanın milli gelir üzerindeki
olumsuz etkisi ortadan kalkacaktır. Ancak fiyatlar genel seviyesi
daha da düşecektir. Talep şokuna toplam arz cevap vererek milli
gelir düzeyini eski seviyesine getirmiştir. Ancak fiyatlar genel
seviyesi artık daha düşüktür.
Ekonomik durgunluk ve hatta daralmaya yol açabilecek bir
diğer neden de ters arz şokudur. Toplam arz eğrisinin sola
kaymasına yol açacak herhangi bir neden ters arz şokunu
makroekonomik işleyişe eklemiş olacaktır. Varsayalım ki dünya
enerji kaynakları üzerine doğan bir şüphe yüzünden enerji
fiyatları hızla yükselmeye başladı. Bu enerji fiyat artışı üretim
maliyetlerini önemli ölçüde arttıracaktır. Bu da toplam arzı
daraltacak ve toplam arz eğrisi sola kayacaktır. Bu hikâyenin ve
sonucunun ne olabileceğini aşağıdaki şekil yardımıyla
açıklamaya çalışalım.
Başlangıçta ekonomi A noktasında hem kısa dönemli hem de
uzun dönemli dengesindedir. Dünyadaki enerji fiyatlarında
yaşanan gelişmeler sonucu SRAS1 eğrisi SRAS2 eğrisine doğru
kaymıştır. Böylece kısa dönemli yeni bir dengeye ulaşılmış ve bu
denge uzun dönemli denge ile örtüşmemifltir. Ekonomi B nokta
sındadır. Artık milli gelir düzeyi GSYHr kadardır. Ülke
ekonomisi küçülmüştür. Aynı zamanda fiyatlar genel
seviyesi de P1’den P2’e çıkmıştır. Yani enflasyon
oluşmuştur. Ülke iki problemle eş anlı yüz yüzedir. Hem
ekonomik daralma hem de enflasyon aynı anda problem
olarak ortaya çıkmıştır. Bu iki olgunun eş anlı ortaya
çıkmasına iktisatta “stagflasyon” adı verilmektedir.
Stagflasyondan kurtulmak için devlet arz şokunun
sönmesini beklemek yerine sisteme müdahale etmeye
karar verir. Kamu harcamalarını arttırır. Bu durumda AD1
eğrisi sağa doğru kayar ve AD2 eğrisi halini alır. Kamu
harcamalarındaki artış toplam talebi arttırmıştır. Bu kamu
harcamaları artışı ülke tam istihdam çıktı düzeyinde
dengeyi yakalayıncaya kadar devam eder. Tam da bu
noktada durur. Ülke ekonomisi C noktas›nda yeniden kısa
ve uzun dönemli dengeyi yakalamıştır.
Ekonomik gerileme ortadan kalkmış ve milli gelir yeniden
GSYHf düzeyine gelmiştir. Ancak arz şokuna talep yönlü
müdahale, geriye bir problem bırakmıştır. Fiyatlar genel
seviyesi son toplam talep müdahalesi ile P3 düzeyine
kadar artmıştır. Yani ekonomik daralma problemi
çözülmüş ama enflasyon problemi yaratılmıştır.
SORULAR
1. Toplam talep eğrisi için aflağıdakilerden hangisi
doğrudur?
A. Bir ekonominin tüm fiyat seviyelerinden talep ettiği ara
malların toplam miktarıdır.
B. Bir ekonominin tek fiyat seviyesinden talep ettiği ara
malların toplam miktarıdır.
C. Bir ekonominin belirli bir fiyat düzeyinden talep ettiği
nihai mal ve hizmetlerin toplam miktarıdır.
D. Bir ekonominin farklı fiyat düzeylerinden talep ettiği
nihai mal ve hizmetlerin toplam miktarıdır.
E. Bir ekonominin farklı fiyat düzeylerinden arz ettiği nihai
mal ve hizmetlerin toplam miktarıdır.
2. Aflağıdakilerden hangisi toplam talep eğrisinin aşağı
doğru eğimli olma nedenidir?
A. Artan fiyatlar faiz oranını artırır ve borçlanma
maliyetleri artar. Bu da daha az yatırım ve tüketim
harcaması anlamına gelir.
B. Düşen fiyatlar faiz oranını artırır ve borçlanma
maliyetleri artar. Bu da daha az yatırım ve tüketim
harcaması anlamına gelir.
C. Fiyat seviyesi arttığı için hanehalklarının parasal
zenginliği artar ve bu da toplam talebi arttırır.
D. Türkiye’de fiyatlar dış dünyaya göre göreceli düşer. Bu
ihracatı azaltır. Böylece toplam talep azalır.
E. Türkiye’de fiyatlar dış dünyaya göre göreceli artar. Bu
ihracatı arttırır. Böylece toplam talep artar.
3. Aflağıdakilerden hangisi toplam talep eğrisini sağa
kaydırır?
A. Vergiler azaltıldığında.
B. Hükümet harcamaları azaldığında.
C. Yatırıma talep azaldığında.
D. İhracat azaldığında.
E. İthalat arttığında.
4. Aflağıdakilerden hangi durumda toplam talep azalmaz?
A. Hükümet harcamaları azaldığında.
B. Net ihracatın azalması.
C. Vergiler azalmıştır.
D. A, B, C şıklarının üçü de doğrudur.
E. Hem (A) hem de (B) doğrudur.
5. Belirli bir toplam arz eğrisi boyunca fiyat seviyesinde bir
artış neden toplam çıktı seviyesini arttırır?
A. Firmalar yüksek kar olasılığı gördüğü için.
B. Reel ücretlerdeki artışla işçiler daha fazla çalıştığı için.
C. Reel ücretlerdeki artışla işçiler daha az çalıştığı için.
D. Firmaların bir beklentileri kalmadığı için.
E. B ve C şıklarının ikisi de doğrudur.
6. Aflağıdakilerden hangisi toplam arz eğrisini sağa doğru
kaydırır?
A. Ham petrol fiyatlarında bir artış
B. B. Ücretlerde bir artış
C. Gelecekteki fiyatlar genel seviyesinin artacağına
yönelik beklentiler
D. Teknolojik gelişme E. A ve B şıkları doğrudur
7. Aynı anda hem artan fiyatlar genel düzeyi hem de
azalan toplam çıktı miktarı varsa, bu duruma ne ad
verilir?
A. Stagflasyon B. Hiperenflasyon
C. Deflasyon
D. Enflasyon
E. Hızlanan enflasyon
8. Diğer etkenler sabitken, Türkiye’nin önemli ticaret
ortaklarının ulusal gelirlerinin artması durumunda
aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
A. AD eğrisi sağa kayar.
B. AD eğrisi sola kayar.
C. AS eğrisi sağa kayar.
D. AS eğrisi sola kayar.
E. Hem AD eğrisi, hem de AS eğrisi sola kayar.
9. Aşağıdakilerden hangisi faiz oranlarındaki bir azalma
sonucu artan tüketimin etkisini gösterir?
A. Sadece fiyat düzeyinin artması
B. Sadece reel gelirin artması
C. Hem fiyat düzeyinin hem de reel gelirin artması
D. Reel gelir düzeyinin azalması
E. Fiyat düzeyinin azalması
10. Olumlu bir arz şoku sonucunda aşağıdakilerden
hangisi gerçekleşir?
A. Fiyat düzeyi artar.
B. Fiyat düzeyi artarken, reel gelir düzeyi düşer.
C. Reel gelir düzeyi düşer.
D. Hem gelir düzeyi hem de fiyat düzeyi artar.
E. Fiyat düzeyi düşerken, reel gelir düzeyi artar.
Uygulama Soru
Sanal bir ekonomi için toplam talep [AD] ve toplam arz [AS]
verileri aşağıdaki tabloda görüldüğü ğibi olsun.
Talep edilen toplam yurtiçi reel
üretim [miyar TL]
Fiyat düzeyi
[Fiyat endeksi]
Arz edilen toplam yurtiçi reel ulusal
üretim [milyar TL]
100
300
400
200
250
400
300
200
300
400
150
200
500
150
100
1. Bu veilerden yararlanarak toplam talep ve toplam arz
eğrilerini çiziniz. Denge üretim ve fiyat düzenini bulunuz. Denge
reel üretimi aynı zamanda tam kapasite üretimi midir? Neden?
2. Bu ekonomide fiyat düzeyinin 150, ya da 250 olması neden
denge fiyatı olamaz?
3. Diyelim ki tüketiciler her fiyat düzeyinde 200 TL değerinde
daha fazla bir mal alımında bulunmak istemektedirler. Yeni
toplam talep eğrisini çizerek gösteriniz. Bu artışın ulusal üretim
ve fiyatlar üzerindeki etkilerini tartışınız.