lev Aç*s*ndan Kelime Türleri
advertisement
İşlev Açısından Kelime Türleri İsim, Sıfat, Zamir, Zarf Anlamlı ve Görevli Kelimeler • Batılı gramerciler tarafından yapılan çalışmalarda kelime türleri genellikle sekiz gruba ayrılır. Bu tür sınıflandırmalar Türkçeye aşağı yukarı aynı şekilde uyarlanmıştır. • Buna göre kelimelerin hangi sınıfa ait oldukları anlamsal özelliklerinden ziyade daha çok biçim bilgisel özellikleriyle belirlenir. • Dilbilimin geleneksel anlayışı, kelime çeşitlerini anlamlı kelimeler ve görevli kelimeler olmak üzere ikiye ayırır. • Her bir sınıfa ait kelime çeşitleri kendi içlerinde de alt gruplara ayrılmaktadır. İsim, sıfat, zarf ve fiil, anlamlı kelimeler sınıfının birer üyesi olurken edat, bağlaç, zamir ve ünlemler de görevli kelime sınıfının üyesi durumundadır. Anlamlı ve görevli kelimeler arasındaki farklar: 1.) Anlamlı kelimeler sayı bakımından çok fazladır. Buna karşın görevli kelimeler dilde sayıca sınırlıdır ve dilin bütün konuşanlarınca aynıdır. Anlamlı ve görevli kelimeler arasındaki farklar: • 2.) Anlamlı kelimeler, dilin yapısı gereği, türetime (yeni kelime yapımına) oldukça elverişlidir. Bu gruptaki kelime yapım şekilleri iki biçimde gerçekleşir: a) Dilin sunduğu türetim yoluyla, b) Başka dillerden kelime ödünç almakla. Görevli kelime çeşitleri (edat, bağlaç, zamir, ünlem) kelime yapımına ve türetimine elverişli değildir. Var olan şahıs zamirleri düşünüldüğünde, benimse-, bencileyin, onca türemiş kelimeleri hariç hepsinin yalın kelimeler olduğu söylenebilir. Anlamlı ve görevli kelimeler arasındaki farklar: 3-) Kelimelerin zaman içindeki değişmeleri de anlamlı ve görevli kelimeler ayrımını kuvvetlendirir. Görevli kelimelerdeki değişim anlamlı kelimeler göre daha yavaştır. Anlamlı sınıfa ait kelimelerin (isim, sıfat, zarf, fiil) anlam değiştirmeleri, ortaya çıkış ve farklılaşmaları daha kolaydır. Anlamlı ve görevli kelimeler arasındaki farklar: 4.) Anlamlı sınıfın kelimeleri daha çok anlamlı kelimeler olarak karşımıza çıkar. Görevli kelimeler ise anlamlı kelimeleri birbirine bağlayan, onlarla ilişki kuran kelimelerdir. Bu açıdan görevli kelimeler dil bilgisel, anlamlı kelimeler ise sözlüksel kelimeler olarak değerlendirilir. İsim (Ad) İsimler, kelime türleri içinde fiillerle birlikte büyük bir grubu oluşturur. Anlambilimsel açıdan, varlıkları, kavramları karşılayan sözcüklerin isim olduğu vurgulanır. Halbuki biçim bilgisi açısından ilgili kelime türlerinin biçimsel yönü öne çıkarılmalıdır. Adların çekim eklerini alması, cümlede veya kelime gruplarında belli bir dağılım sergilemesi ve cümlede özne, nesne ve tümleç görevlerinde bulunması onların biçimbilimsel özellikleridir. İsim (Ad) • Adların çeşitli çekim kategorilerini sergilemesi onların en önemli özelliğidir. • Ad durumları, yalın durum (çocuk), belirtme durumu (çocuğu), yönelme durumu (çocuğa), bulunma durumu (çocukta) ve ayrılma durumudur (çocuktan). İsim (Ad) • Bu özelliklerin yanında adlar soyut (mutluluk, korku) veya somut (kitap, duvar) bir kavramı karşılar. Aynı zamanda özel isim (Ayşe, Ankara) ve tür ismi (çiçek, ağaç) olabilir. • Adların diğer bir önemli yönü de anlam ilgisi yönüyle diğer adlarla birleşerek bir grup (isim tamlaması) oluşturmasıdır. Adların Yapısı • Yapısına göre adları, basit ad, türemiş ad ve bileşik ad olarak üçe ayırıyoruz. 1.)Basit ad, kök biçiminde adlardır: ev, ocak, araba… 2.)Türemiş ad, ad ya da eylemlere yapım eklerinin ulanmasıyla oluşturulan adlardır. 2.a. Addan türeyenler: çamlık, gözcü, arkadaş… 2.b. Eylemden türeyenler: durum, dudak, kırıntı… Adların Yapısı 3.) Bileşik adlar, iki sözcüğün birleştirilmesinden oluşan adlardır. İki bakımdan incelenir: 3.a. Anlamına göre: kuşbaşı, sivrisinek, bilgisayar… 3.b. Yapısına göre: sonuç, tutkal, gökdelen… Sıfat (Önad) Dilbiliminde sıfatları tanımlamak sanıldığı kadar kolay değildir. Sıfatlar konusunda diller arasında benzerlikler olmakla birlikte farklılıklar da çoktur. Bazı dillerde, örneğin Latincede, sıfatlar isimler gibi durum, cinsiyet ve sayı kategorilerini almaktadır. Korecede ise sıfatlar, fiiller gibi çekimlenebilmektedir. Sıfat (Önad) • Türkçede sıfat kabul edilen birçok kelime kolaylıkla isim ve/veya zarf olarak kullanılabilmektedir. Türkçede sıfatları isimlerden ayıracak ölçütler söz dizimiyle (sentaks) belirginleşir. • Söz diziminin verdiği kolaylığa niteleme anlamsal ölçütü eklendiğinde sıfatları diğer kelime türlerinden ayırt etmek kolaylaşır. • Bunlardan hareketle sıfatları, isimleri niteleyen ve belirten kelimeler olarak tanımlayabiliriz. • İsimleri nitelediklerinde teklik ve çokluk biçimleri yoktur. Sıfat (Önad) • Sıfatlar anlamsal olarak ele alındığında aşağıdaki anlamsal ayrımlar oluşur: • Boyutla ilgili olanlar: büyük, küçük, ince, kısa… • Fiziksel özellikleri gösterenler: sert, ekşi, soğuk, tatlı… • Renkler: lacivert, sarı, siyah… • İnsanı niteleyenler: mutlu, akıllı, tembel… • Yaşla ilgili olanlar: genç, yaşlı, ihtiyar… • Değerle ilgili olanlar: iyi, kötü, mükemmel… • Hızla ilgili olanlar: hızlı, yavaş… Sıfat (Önad) • Sıfatlar, niteleme ve belirtme sıfatları olarak ayrıntılı biçimde incelenir. • Niteleme sıfatları eşitlik (sıcak), üstünlük (daha sıcak) ve en üstünlük (en sıcak) biçiminde derecelendirilebilir. • Belirtme sıfatları da kendi içinde işaret sıfatları (bu ev), sayı sıfatları (beş ev), soru sıfatları (hangi ev) ve belgisiz sıfatlar (bazı evler) gibi alt gruplara ayrılır. • Bir sözcüğün sıfat sayılabilmesi için adın önünde kullanılması ve çekim eki almaması gerekir. Zamir (Adıl) • Zamir, ardında bir nesne veya kimse kavramı olan, dolayısıyla bir adın yerini tutan kelimedir. Yani, kendisinden önceki sözcüğü tanımlamadan ve nitelemeden gösterir. Eğer zamirin öncülü bilinmiyorsa zamirin anlamı ortaya çıkmaz. Zamir (Adıl) • Zamirler, sayıca sınırlıdır. • İsimler gibi çekim eki alırlar. • Cümledeki fonksiyonları da isimler gibidir. • Kişi (ben), işaret (bu), soru (kim, hangisi), belirsizlik (bazısı, kimse), dönüşlülük (kendi), işteşlik (birbiri) gibi çeşitleri vardır. Zarf • Zarflar bazı açılardan sıfatlara benzer. Bir kelimenin zarf olduğunu, tıpkı sıfatlar gibi, söz dizimi yardımıyla anlarız. • Zarfların söz dizimindeki yeri dikkate alındığında, genellikle fiilleri niteledikleri görülür. Zarf, fiillerle birlikte bir sıfatı ve kendi cinsinden bir sözcüğü de niteleyebilir. Zarf • Anlamsal açıdan çeşitli alt gruplara ayrılır: Durum zarfları (hızlı koş, açık konuş…) Zaman zarfları (yarın, dün…) Yer zarfları (ileri, geri…) Miktar zarfları (en, çok…) Soru zarfları (niçin, nasıl…) Kaynak • Erdem, Mevlüt (2009) «Biçim Bilgisi», Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım (ed) Nurettin Demir-Emine Yılmaz.
