Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri Yrd.Doç.Dr. Mert URAL© 1 Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri ¾ TEMEL KAVRAMLAR z Yabancı ülkelerin paralarına genel bir terim olarak ‘döviz (foreign exchange)’ denilmektedir. z Farklı ülkelere ait paraların alınıp satıldığı piyasaya ise ‘döviz piyasası’ denilmektedir. Bu piyasada döviz arz ve talebi karşılaşır. Piyasanın üyeleri; bankalar, mali kuruluşlar, ihracatçı ve ithalatçılar, şirketler, kamu kuruluşları ve merkez bankalarıdır. z Farklı ülkelere ait paraların döviz piyasasında alınıp satıldığı fiyata, ‘döviz kuru’ denir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 2 Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri ¾ TEMEL KAVRAMLAR z Döviz kuru, bir ülke parasının başka bir ülke parası cinsinden fiyatıdır (1 € = 1.745.300 TL : 1 € = 1,7453 YTL). z Bir birim dövizin ulusal para cinsinden fiyatına ‘enserten (incertain-dolaysız kotasyon) döviz kuru’ denir. z Bir birim ulusal paranın döviz cinsinden fiyatına ‘serten (certain- dolaylı kotasyon) döviz kuru’ denir. z Enserten kurun yükselmesi (serten kurun düşmesi) ulusal paranın dış değerinin düştüğünü ifade eder. z Aksine enserten kurun düşmesi (serten kurun yükselmesi) ulusal paranın dış değerinin yükseldiğini ifade eder. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 3 Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri ¾ TEMEL KAVRAMLAR z İki taraflı nominal döviz kurunu gösteren bu değerler cari değişim değeri ise, ‘spot (peşin) döviz kuru’ olarak adlandırılır. z Ayrıca, gelecekteki bir tarihte teslim edilmek üzere bugünden alım-satım işlemi için öngörülen kur ise ‘forward (vadeli) döviz kuru’ olarak tanımlanır. Vadeli döviz işlemlerinde vade genellikle 3 aydır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 4 Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri ¾ TEMEL KAVRAMLAR z Dolar dışında iki farklı ulusal para arasındaki değişim oranının dolar kurları üzerinden hesaplanmasıyla bulunan kura “çapraz kur” denilmektedir. Örneğin 1€ = 1,29$ biçiminde ifade edilen kurlara çapraz kur denir. Eğer 1$=1,3441 YTL olduğu biliniyorsa, çapraz kur bilgisi kullanılarak €’nun TL fiyatı hesaplanabilir (1€=1,7453 YTL). z Reel döviz kuru ise, ülkelerdeki fiyat değişmelerini göz önüne alarak hesaplanır. Bir paranın reel satın alma gücü cinsinden değerini ifade etmek üzere kullanılan reel döviz kuru, genellikle ticaret haddi olarak da adlandırılmaktadır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 5 Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri ¾ TEMEL KAVRAMLAR z Reel döviz kurunun yükselmesi (düşmesi), ulusal paranın değerini azalttığı (artırdığı) için ihraç mallarını ucuzlatarak (pahalandırarak), uluslararası rekabeti artırır (azaltır). z Döviz piyasalarında genellikle iki tip ödeme aracı arasında ayırım yapılmaktadır: z Doğrudan nakit şeklinde olanlara ‘efektif’, z Nakte dönüştürülebilir araç (döviz poliçeleri, mevduat sertifikaları, seyahat çekleri vb.) şeklinde olanlara da ‘döviz’ denilmektedir. z Özellikle ihracat ve ithalat işlemleri için ödemeler efektif olarak değil, döviz olarak yapılmaktadır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 6 Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri ¾ TEMEL KAVRAMLAR z Döviz talebi; alternatif döviz kurlarında belli bir zaman süresi içinde talep edilen yabancı para miktarını gösterir. Döviz talebi, ithalat bedeli ödemeleri, yurtdışına seyahat, plasman veya yatırım amaçlı olabilmektedir. z Döviz arzı; alternatif döviz kurlarında belli bir zaman süresi içinde arz edilen yabancı para miktarıdır. Döviz arzı, ihracat bedeli ödemeleri, yurtiçine seyahat, plasman veya yatırım amaçlı olarak yapılabilmektedir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 7 Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri ¾ TEMEL KAVRAMLAR z Denge döviz kuru, döviz talebinde veya döviz arzında veya her ikisinde ortaya çıkan değişmeler nedeniyle değişebilmektedir. z Döviz arz ve talebindeki değişmelere birçok etken neden olur. Bunlar; 1- Ülkelerarasındaki nispi gelir farklılıkları, 2- Ülkelerarasındaki nispi fiyat farklılıkları, 3- Ülkelerarasındaki nispi faiz oranı farklılıkları. 4- Spekülatif faaliyetler olarak sıralanabilir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 8 Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri ¾ TEMEL KAVRAMLAR z Kişi ve kurumların, çeşitli amaçlarla döviz arz ve talep ederek katıldıkları döviz piyasalarında, merkez bankaları da para otoritelerini temsilen yaptıkları müdahalelerle düzenleyici-denetimci bir rol oynarlar. z Doğrudan veya dolaylı olarak yapılan müdahalelere bağlı olarak farklı döviz kuru sistemleri söz konusu olmaktadır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 9 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Döviz Kuru Sistemleri z Sabit Döviz Kuru Sistemi, z Esnek Döviz Kuru Sistemi, z Karma Sistemler; * Esneklik kazandırılmış sabit kur sistemi * Müdahaleye konu olan esnek kur sistemi Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 10 Döviz Kuru Sistemleri SABİT DÖVİZ KURU SİSTEMİ Dalgalanma marjı dar olan ve kur ayarlanmasının nadiren söz konusu olduğu bir sistemdir. KARMA SİSTEMLER Sabit veya esnek kur sistemlerinden çeşitli sapmalarla ortaya çıkan ve iki sistemi birbirine yakınlaştıran döviz kuru sistemidir ESNEKLİK KAZANDIRILMIŞ SABİT KUR SİSTEMİ Dalgalanma marjının genişletilmesi ve/veya resmi kur ayarlamalarıyla esneklik kazandırılmış sabit kur sistemidir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL ESNEK DÖVİZ KURU SİSTEMİ Resmi müdahalelerin pek yer almadığı, serbest değişken kur sistemidir. MÜDAHALEYE KONU OLAN ESNEK KUR SİSTEMLERİ Döviz kurunun serbestçe oluşup değişmesinin resmi otoritelerce yönlendirildiği kur sistemidir. 11 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Sabit Döviz Kuru Sistemleri z Yetkili para otoriteleri tarafından saptanan kurun, belirli bir süre değiştirilmemesi esastır. Kurun sabit tutulmasından amaç, kurların dar bir dalgalanma aralığı içinde tutulmasıdır. z Serbest piyasa koşullarında, döviz kurlarının sabitliği para otoritelerinin döviz arz ve talebi arasındaki farkı gidermek üzere döviz piyasasına alıcı ve satıcı olarak müdahalesi ile sağlanır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 12 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Sabit Döviz Kuru Sistemleri z Sabit döviz kuru sisteminde merkez bankaları belirlenmiş bir kur üzerinden, döviz alım satımı yapmak zorundadır. z Resmi otoritelerce yapılacak müdahaleler, döviz kurunun bu sınırları aşma eğilimi göstermesi halinde ortaya çıkacağından, bu sınır noktalarına ‘alt ve üst destekleme noktaları’ denilmektedir. z Döviz kurunun dar bir aralıkta dalgalanmasına verilmesi, döviz piyasasının istikrarlı olmasını sağlar. ticaretle uğraşanlar için kur riski ortadan kalkar. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL izin Dış 13 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Sabit Döviz Kuru Sistemleri z Merkez bankaları, herhangi bir ödemeler dengesi açık veya fazlasını finanse etmek durumundadır. z Eğer ödemeler dengesinde açık varsa, Türkiye’de dolar talebi dolar arzını aşacaktır. Bu durumda TCMB belirlenmiş (sabitlenmiş) kur üzerinden dolar satmak zorundadır. z Eğer ödemeler dengesinde fazla varsa, sabit kurdan, dolar alıp TL satmak zorundadır. Merkez bankaları bu tip durumlar için yeterli döviz rezervi bulundurmalıdır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 14 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Sabit Döviz Kuru Sistemleri z Ödemeler dengesi sürekli açık veriyorsa, merkez bankasının sattığı dövizler nedeniyle rezervleri tükenecek ve kuru sabit tutması zorlaşacaktır. z Böyle bir tehlike karşısında merkez bankası devalüasyona başvurur ve ülke parasının değeri yabancı paralar karşısında düşürülür. Böylece ülke malları ucuzlar ve ihracatı artar, ödemeler dengesi açığı kapatılmaya çalışılır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 15 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Sabit Döviz Kuru Sistemleri z Serbest piyasa koşullarında sistemin sakıncaları; Piyasaya sürekli müdahale edilmesi söz konusu olduğundan, büyük döviz rezervlerine sahip olmayı gerektirir. Döviz kontrolleri, bürokrasi ve ticaret engellerine neden olur. Döviz talebi kısıldığı için ithalat azalır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 16 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Esnek Döviz Kuru Sistemleri z Döviz kurları, piyasa güçleri tarafından arz ve talep koşullarına göre günlük olarak belirlenir. Kurlar arz ve talebe bağlı olarak serbestçe değiştiğinden, bu sistem esnek ya da dalgalı döviz kuru sistemi olarak adlandırılır. z Sistemi uygulayan bir ülke aynı zamanda döviz ve ticaret kontrollerinden arındırılmış olmalıdır. Dış denge tamamen döviz kuru değişmelerine bağlanır. z Ülkede uygulanan para ve maliye politikaları döviz kurlarını etkiler. Örneğin: Para arzı artarsa, harcama eğilimi yükselir, potansiyel dış açık oluşur ve döviz kuru yükselir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 17 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Esnek Döviz Kuru Sistemleri z Döviz piyasasının istikrarsız olabilme olasılığı vardır. Döviz kurlarındaki dalgalanma ve belirsizlik, sistemin yozlaşmasına neden olan spekülasyon, riskli hale gelir. z Sabit kur sisteminde ödemeler bilançosundaki uzun süreli açık devalüasyonu öngörülebilir hale getirdiğinden spekülatör risk üstlenmez. Ancak esnek kur sisteminde, kurlardaki değişimin yönü tam olarak öngörülemeyeceğinden spekülasyon risk içerir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 18 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Esnek Döviz Kuru Sistemleri z Böylece spekülasyon, döviz kurlarındaki dalgalanmayı yumuşatacak ve kendi doğal işlevini yerine getirmiş olacaktır. Yani, spekülasyon esnek kur sisteminde istikrar getirir. z Örneğin; döviz kurlarının yükselmesi durumunda spekülatörler, değeri düşen ülke parasını hızla elden çıkarır ve ulusal paradan kaçış başlar. Sonuçta, ulusal paranın değerindeki düşüş hızlanır. Dolayısıyla, spekülatif faaliyetler kur dalgalanmalarını artırır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 19 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Esnek Döviz Kuru Sistemleri z Esnek Döviz Kuru sisteminde, döviz kurunun belirlenmesi aşağıdaki şekilde gösterilebilir. Döviz piyasasında denge sağlandığında dış denge de sağlanmış olacaktır. K Döviz Kuru S Döviz Arzı E KE D Döviz Talebi 0 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL QE Q Döviz Miktarı 20 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Esnek Döviz Kuru Sistemleri z K1 durumunda, ulusal paranın eksik değerlenmesi söz konusudur. İhracatı teşvik edip, ithalatı caydırdığı için Dış Fazla oluşur. Kur ↓. z K2 durumunda, ulusal paranın aşırı değerlenmesi söz konusudur. İthalatı teşvik edip, ihracatı engellediği için Dış Açık oluşur. Kur ↑. K Döviz Kuru Döviz Fazlası S Döviz Arzı K1 E KE K2 Döviz Kıtlığı Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 0 QE D Döviz Talebi Q Döviz Miktarı 21 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Esnek Döviz Kuru Sistemleri z Esnek Döviz Kuru sisteminde, denge döviz kuru, döviz talebinde ve/veya döviz arzında ortaya çıkan değişmeler nedeniyle değişir. K Döviz Kuru K2 K1 K0 S1 S Döviz Arzı E2 E1 E D1 D Döviz Talebi 0 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL Q0 Q1 Q Döviz Miktarı 22 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Esnek Döviz Kuru Sistemleri z S döviz arz eğrisi sabitken, D döviz talep eğrisinde D1 ‘e doğru bir kayma olduğunda döviz arz ve talebini eşitleyen kur K1 olacaktır. Daha fazla döviz talep edildiği anlamına gelen bu kayma; a) Ülkenin yabancı mallar lehine tercihinin değişmesi (ithalat talebi artışı), b) Dış faiz haddinde nispi artışın yol açtığı kısa-süreli sermaye çıkışı (faiz arbitrajı), c) Döviz kurunun ileride yükseleceği tahminleri (spekülasyon), d) Ülkenin gelir düzeyine bağlı olarak ithalat talebinin artması gibi nedenlerden biri veya birkaçının etkisiyle oluşabilir Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 23 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Esnek Döviz Kuru Sistemleri z Bununla birlikte, örneğin ülkede yaşanan enflasyon nedeniyle yerli malların yabancılar için daha pahalı hale gelmesi sonucu döviz arzının azalmasıyla, S döviz arz eğrisi sol yukarıya S1 ‘e doğru kayarsa, denge döviz kuru K2 gibi daha da yüksek bir düzeyde oluşacaktır. Hatta aynı Q0 miktarında, kur gereksiz yere yükselmiş olacaktır. z Aksine, döviz arzının artmasıyla S döviz arz eğrisi sağ aşağıya doğru kayarsa, denge döviz kuru daha da düşük bir düzeyde oluşacaktır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 24 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Esnek Döviz Kuru Sisteminde Ulusal Paranın Değeri z Esnek kur sisteminde ise döviz arz ve talebine bağlı olarak sık sık değişmeler olur. Sabit kur sisteminde olduğu gibi uzun süre aynı kalmaz. z Esnek kur sisteminde, kur yükselmesine ‘depresiasyon’ (ulusal paranın değer kaybetmesi), kur düşmesine ise ‘apresiasyon’ (ulusal paranın değer kazanması) denir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 25 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Karma Döviz Kuru Sistemleri z Uç sistemler olarak sabit ve esnek kur sistemlerinin uygulanmasında karşılaşılan güçlükler, karma sistemlerle giderilmeye çalışılmaktadır. z Karma sistemler, sabit kur sistemlerine esneklik kazandırılmak veya esnek kur sistemine müdahalede bulunmak şeklinde ortaya çıkan sistemlerdir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 26 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Karma Döviz Kuru Sistemleri Esneklik Kazandırılmış Sabit Döviz Kuru Sistemi Katı bir sabit kur sistemine esneklik kazandırmanın başlıca iki yolu; 1. Döviz kuru ayarlamaları (devalüasyon) * Büyük oranlı ayarlamalar [Ayarlanabilir Sabit Kur (Adjustable Peg)] * Küçük oranlı ve sık ayarlamalar [Sürünen Pariteler (Crawling Peg)] 2. Alt ve üst destekleme noktaları arasındaki bantın genişletilmesi olarak belirtilebilir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 27 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Karma Döviz Kuru Sistemleri Ayarlanabilir Sabit Döviz Kuru Sistemi (Adjustable Peg) z Döviz kurunun arz ve talep koşullarına göre belli bir aralık içinde dalgalanmasına izin verilir. Aksi halde, müdahale edilir. z Aralığın genişletilmesi ile rezerv gereksiniminin minimuma indirilmesi ve kesin olan spekülasyonun önlenmesi amaçlanır. z Ancak, ödemeler bilançosu açığının büyük olduğu durumlarda aralıkların sınırı zorlanacak ve kurlar sabitlenecektir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 28 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Karma Döviz Kuru Sistemleri Sürünen Pariteler Sistemi (Crawling Peg) z Mini devalüasyonlar söz konusudur. z Sabit kurlara zaman içinde esneklik kazandırmayı amaçlar. z Ayarlamalar sık aralıklarla (günlük, haftalık, aylık) yapılır. z Kurun sık ayarlamalarla esnekleştirilmesi iki şekilde yapılır. 9 Tırıs giden pariteler (Trotting parities) ; kur ayarlaması yılda %30’u aşıyorsa (yüksek enflasyon yaşayan Latin Amerika ülkelerinde kur ayarlamaları). 9 Kayan pariteler (Sliding parities) ; kur ayarlamaları ayda %5’i, yılda %30’u aşmıyorsa. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 29 Döviz Kuru Sistemleri Sürünen Pariteler Sistemi (Crawling Peg) z Sürünen pariteler sistemi özellikle döviz, sermaye ve para piyasalarının yeterince gelişmemiş olduğu gelişmekte olan ülkelere önerilir. z Sürekli ve küçük oranlarda kur ayarlamaları yapıldıkça aynı oranda faizler de değiştirilerek sermaye hareketleri dengesi kurulabilecek ve spekülatif hareket önlenebilecektir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 30 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Karma Döviz Kuru Sistemleri Müdahaleye Konu Olan Esnek Döviz Kuru Sistemi z Döviz kurunun serbest piyasa koşullarında oluştuğu, ancak otoritelerin gerektiğinde piyasaya müdahalede bulundukları sistemdir. z Esnek kur sistemine müdahaledeki amaç, kura istikrar kazandırmaktır. z Bu tür sistemlere genellikle kontrollü yada yönetilen dalgalı (managed floating) kur sistemleri denilir. Hükümet tarafından yapılan müdahalenin ölçüsüne bağlı olarak üçlü bir ayırım yapılabilmektedir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 31 Döviz Kuru Sistemleri ¾ Karma Döviz Kuru Sistemleri Müdahaleye Konu Olan Esnek Döviz Kuru Sistemi 9 Temiz Dalgalanma (Clean Float) : Döviz kuruna müdahale, sadece kısa dönemli istikrar bozucu sermaye hareketlerini önlemek amacıyla yapılır. 9 Kontrollü Dalgalanma (Managed Float) : Kurlardaki dalgalanmaların büyüklüğünü azaltıcı müdahaleler yapılır. 9 Kirli Dalgalanma (Dirty Float) : Döviz piyasasına müdahale, ekonomik açıdan ülkenin rekabet gücünü koruması için yapılır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 32 Ödemeler Dengesi [Balance of Payments] Yrd.Doç.Dr. Mert URAL© 33 Ödemeler Dengesi ¾ Ödemeler Dengesi : Bir ülke sakinlerinin diğer ülke sakinleriyle, belli bir dönemde yaptığı tüm ekonomik faaliyetlerin sistematik şekilde kaydedildiği tablodur. Bilançonun ana bölümleri şunlardır: A. CARİ İŞLEMLER HESABI B. SERMAYE HESABI C. FİNANS HESABI GENEL DENGE D. NET HATA VE NOKSAN E. REZERV VARLIKLAR Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 34 Ödemeler Dengesi A1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ÖDEMELER DENGESİ ANALİTİK SUNUM (*) (Milyon ABD Dolar) 2003 CARİ İŞLEMLER HESABI -8.037 İhracat f.o.b. 51.206 İthalat f.o.b. -65.216 Mal Dengesi -14.010 Hizmet Gelirleri 19.025 Hizmet Giderleri -8.520 Mal ve Hizmet Dengesi -3.505 Yatırım Gelirleri 2.246 Yatırım Giderleri -7.805 Mal, Hizmet ve Yatırım Geliri Dengesi -9.064 Cari Transferler 1.027 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 2004 -15.410 66.955 -90.747 -23.792 24.028 -11.255 -11.019 2.651 -8.169 -16.537 1.127 35 Ödemeler Dengesi B. C. 8. 9. 10. 11. 12. 13. D. E. 14. 15. 16. ÖDEMELER DENGESİ ANALİTİK SUNUM (*) (Milyon ABD Dolar) 2003 SERMAYE HESABI 0 FİNANS HESABI 7.091 Yurtdışında Doğrudan Yatırım -499 Yurtiçinde Doğrudan Yatırım 1.694 Portföy Hesabı-Varlıklar -1.386 Portföy Hesabı-Yükümlülükler 3.955 Diğer Yatırımlar-Varlıklar -986 Diğer Yatırımlar-Yükümlülükler 4.313 Cari,Sermaye ve Finansal Hesaplar -946 NET HATA VE NOKSAN 5.043 GENEL DENGE 4.097 REZERV VARLIKLAR -4.097 Resmi Rezervler -4.047 Uluslararası Para Fonu Kredileri -50 Ödemeler Dengesi Finansmanı 0 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 2004 0 16.965 -859 2.568 -1.388 9.411 -7.341 14.574 1.555 2.787 4.342 -4.342 -824 -3.518 0 36 Ödemeler Dengesi ¾ Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) z BP = CAB + KAB z BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)] z CAB = Current Account Balance (Cari İşlemler Dengesi) z KAB = Capital Account Balance (Sermaye Hesabı Dengesi) z BP = 0 Dış Denge BP > 0 Dış Fazla BP < 0 Dış Açık Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 37 Ödemeler Dengesi ¾ Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) z BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)] (-) (+) (+) (+) (-) Cari İşlemler Dengesini Etkileyen Unsurlar z Y = ülkenin gelir düzeyi ; M = f(Y)+ z Yf = Ticaret ortaklarının gelir düzeyi ; X = f(Yf)+ z (Pf/P).R = Reel döviz kuru z Pf = Yabancı ülke fiyatlarının ulusal para cinsinden ifadesi z P = Yurtiçi fiyatlar z R = Nominal döviz kuru z Eğer Y↑ ⇒ M↑ ; Yf↑ ⇒ Mf↑ Reel döviz kuru (Pf ve P sabit iken, R↑) ⇒ X↑ ve M↓ Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 38 Ödemeler Dengesi ¾ Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) z BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)] (-) (+) (+) (+) (-) Sermaye Hesabı Dengesini Etkileyen Unsurlar z i = yurtiçi faiz oran z if = yurtdışı faiz oranı z De = Beklenen devalüasyon ya da depresiasyon oranı z Eğer i↑ ⇒ Yabancı sermaye girişi↑ (if + De)↑ ⇒ Yabancı sermaye çıkışı↑ Uzun vadede faiz oranı (i), Cari İşlemler Dengesini de etkiler. Dış borç faizleri cari işlemlere kaydedilir (Hizmet Giderleri). Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 39 Ödemeler Dengesi ¾ Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) z BP = CAB [Y, Yf, (Pf/P).R] + KAB [i, (if + De)] (-) (+) (+) (+) (-) z BP’yi türetmek için Y ve i dikkate alınıp, Yf, P, Pf, R sabit kabul edilir. Aksi halde, BP sağa veya sola hareket eder. z BP = CAB [Y] + KAB [i] (-) (+) z Y↑ ⇒ M↑ böylece (X-M) olumsuz etkilenir. z if ve De sabit kabul edilirse, i↑ ⇒ Yabancı sermaye girişi↑ ¾ Bu durumda, genel dış denge, gelir düzeyi ve faiz oranının bir fonksiyonudur. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 40 c Ödemeler Dengesi Cari Hesap Açığı BP=0 Cari Hesap Açığı (M-X)2 (M-X)2 (M-X)1 (M-X)1 0 ) 450 KAS1 KAS2 i e Net Sermaye Girişi 0 i2 i1 i1 KAS1 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL KAS2 Y1 Net Sermaye Girişi 0 d Y Y2 i KAS i2 0 (M-X) BP=0 B f A Y1 Y2 Y 41 c Ödemeler Dengesi Cari Hesap Açığı Cari Hesap Açığı (M-X) (M-X)2 (M-X)2 (M-X)2 (M-X)1 (M-X)1 0 BP=0 ) 450 KAS1 Net Sermaye Girişi KAS2 0 Y1 i e Y Y2 KAS2 BP2 i KAS i2 i2 BP=0 C B BP1 i1 0 i1 KAS1 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL KAS2 d Net Sermaye Girişi i3 0 f A D Y1 Y2 Y 42 Ödemeler Dengesi ¾ Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) ¾ C gibi bir noktada, milli gelir düzeyinin üzerinde bir faiz oranı (i2>Y1) olduğu için, Dış Fazla vardır. ¾ D gibi bir noktada, milli gelir düzeyinin altında bir faiz oranı (Y1>i3) olduğu için, Dış Açık vardır. ¾ BP’nin kayma nedenleri; Yf, Reel Kur, if, De ¾ Reel Kur↑⇒X↑, M↓ ve (M-X) fonksiyonu ile BP sağa kayar. [BP1] ¾ if ↑ ve i↓⇒Net SG↓ ve KAS fonksiyonu ile BP sola kayar. [BP2] Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 43 Ödemeler Dengesi ¾ Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) ¾ BP doğrusu, üzerindeki her noktada dış dengeyi sağlayan uygun i-Y bileşimlerini gösterir. i Yurtiçi Faiz Oranı i2 i1 0 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL BP = 0 Dış Fazla E2 ' E1 Y1 E2 Dış Açık Y2 Y Ülkedeki Gelir Düzeyi 44 Ödemeler Dengesi ¾ Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) ¾ Bu doğru üzerinde dış denge, milli gelirin doğurduğu dış ticaret bilançosu açığının (fazlasının), faiz oranlarının uyardığı net sermaye bilançosu fazlası (açığı) ile dengelendiğini ifade eder. ¾ Y1 ⇒ BP = 0 çünkü i1 faiz oranı dengesizliğe izin vermiyor. ¾ i1 ⇒ BP = 0 çünkü Y1 gelir düzeyi dengesizliğe izin vermiyor. ¾ BP doğrusunun sağı, ödemeler bilançosu açığı bölgesidir. Çünkü, bu bölgede dış dengenin sağlanması için gerekli milli gelir düzeyi çok yüksek veya faiz oranı çok düşüktür. ¾ BP doğrusunun solu, ödemeler bilançosu fazlası bölgesidir. Çünkü, bu bölgede dış dengenin sağlanması için gerekli milli gelir düzeyi çok düşük veya faiz oranı çok yüksektir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 45 Ödemeler Dengesi ¾ Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) ¾ Dış denge doğrusunun (BP) eğimi, sermaye akımlarının faiz oranlarına karşı duyarlılığına bağlıdır. Bu duyarlılık (sermayenin faiz esnekliği) ne kadar yüksek olursa, BP doğrusu o derece yatıklaşır (eğimi azalır). i i BP Dış Fazla i BP1 BP2 Dış Fazla Dış Açık BP Dış Açık Y 0 0 Sermaye Mobilitesi=0 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL Y 0 Sermaye Mobilitesi=∞ Y Sınırlı Sermaye Mobilitesi e(BP1) < e(BP2) 46 Ödemeler Dengesi ¾ Ödemeler Dengesi (Balance of Payments-BP) ¾ Sermaye girişi 1.000.000 $, 1$=1,40 YTL, i=%20 ¾ 1.000.000 * 1,40 = 1.400.000 YTL ¾ Her 1 TL, %20 faizden 1,2 YTL olacak. (Anapara + Faiz = 1 + 0,20 =1,20) ¾ 1.400.000 * 1,20 = 1.680.000 YTL vade sonunda elde edilecek toplam gelir. ¾ Eğer t+1 döneminde; z 1$ = 1,40 YTL : 1.680.000 / 1,40 = 1.200.000 $ çıkar. z 1$ = 1,10 YTL : 1.680.000 / 1,05 = 1.600.000 $ çıkar. z 1$ = 1,75 YTL : 1.680.000 / 1,75 = 960.000 $ çıkar. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 47 Ödemeler Dengesi ¾ Genel Denge ¾ Ekonomide genel denge iç denge (IS=LM) ve dış dengenin (BP) birlikte sağlandığı durumu ifade eder. i Yurtiçi Faiz Oranı LM IS i0 0 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL BP E0 Y0 Y Ülkedeki Gelir Düzeyi 48 Ödemeler Dengesi ¾ Dış Açık Durumu ¾ Ekonomide iç denge (IS=LM) varken dış açık (BP<0) durumunu ifade eder. Milli gelir daha düşük ya da faiz oranı daha yüksek olmalıydı ki dış açık olmasın. i IS LM E' i0 ¾ Milli gelir çok yüksek (ithalat artar) BP A 0 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL E1 Y0 ¾ Faiz oranı çok düşük (sermaye çıkışı olur) ¾ Faiz oranı veri iken, dış dengenin sağlanabilmesi için gelir düzeyi AE1 kadar düşük olmalıdır. ¾ Dış Açık, AE1 ile marjinal ithalat eğiliminin (m) çarpımına eşittir. Dış Açık = [AE1 * m] Y 49 Ödemeler Dengesi ¾ Dış Fazla Durumu ¾ Ekonomide iç denge (IS=LM) varken dış fazla (BP>0) durumunu ifade eder. Milli gelir daha yüksek ya da faiz oranı daha düşük olmalıydı ki dış fazla olmasın. i ¾ Milli gelir çok düşük (ithalat düşer) IS LM BP i0 E2 B E'' 0 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL Y0 ¾ Faiz oranı çok yüksek (sermaye girişi olur) ¾ Faiz oranı veri iken, dış dengenin sağlanabilmesi için gelir düzeyi BE2 kadar düşük olmalıdır. ¾ Dış Fazla, BE2 ile marjinal ithalat eğiliminin (m) çarpımına eşittir. Dış Fazla = [BE2 * m] Y 50 Ödemeler Dengesi ¾ Dış Açık veya Fazlanın Sürdürülebilmesi ¾ Ekonominin dış dengesizliklerin bulunduğu E1 ve E2 noktalarında kalabilmesi için, bu dengesizliklerin parasal etkilerinin sterilize edilmesi gerekir. ¾ Sterilizasyon politikasının amacı; dış dengesizliklerin parasal etkilerini ters yönde açık piyasa işlemleri ile önlemek ve böylece, IS ve LM’de kaymaların ortaya çıkmasını engellemektir. ¾ Dış Açık : Döviz Geliri < Döviz Gideri ⇒ Döviz Miktarı↓ ¾ Döviz Miktarı↓ ⇒ Ms↓ ⇒ LM sola kayar ve yeni denge kurulur. Para otoriteleri, piyasada Ms düşmesini istemiyorsa, ters yönde açık piyasa işlemleri ile para arzını eski düzeyine getirir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 51 ¾ Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler 1. Harcama Değiştirici Politikalar a. Para Politikası b. Maliye Politikası 2. Harcama Kaydırıcı Politikalar a. Döviz Kuru Politikası (Sabit Kur Sisteminde olmaz.) b. Dolaysız Kontroller (Gümrük vergileri, ithalat yasakları, ihracat sübvansiyonları.) Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 52 ¾ Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler Dış Denge : Ödemeler bilançosunun otonom gelir ve gider kalemlerinin eşitlenmesiyle sağlanmakta, yani, döviz piyasasında arz ve talebin eşit olması anlamına gelmektedir. İç Denge : Fiyat istikrarı ile tam istihdamın birlikte gerçekleşmesi, yani, milli gelirin tam istihdam düzeyinde dengeye gelmesidir. ¾ Kısa dönemde iki dengeden birisi tercih edilebilir. ¾ Uzun dönemde iç ve dış denge birlikte sağlanmalıdır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 53 ¾ Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler İç Dengesizlikler : Enflasyon ⇒ Daraltıcı Para ve Maliye Politikaları İşsizlik ⇒ Genişletici Para ve Maliye Politikaları Dış Dengesizlikler : Dış Açık ⇒ Daraltıcı Para ve Maliye Politikaları Dış Fazla ⇒ Genişletici Para ve Maliye Politikaları Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 54 ¾ ¾ Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler 1. Enflasyon + Dış Açık ⇒ Çelişki Yok (Daraltıcı Politikalar) 2. Enflasyon + Dış Fazla ⇒ Çelişki Var 3. İşsizlik + Dış Açık ⇒ Çelişki Var 4. İşsizlik + Dış Fazla ⇒ Çelişki Yok (Genişletici Politikalar) Çelişkili durumlar için Robert A. Mundell’in “Etkin Piyasa Sınıflaması İlkesi” dikkate alınır. Yani, politikalar hangi alanda daha etkinse o alanda kullanılmalıdır. Buna göre; ¾ Maliye Politikası – iç dengede daha etkilidir. (Vergiler = G) ¾ Para Politikası – dış dengede daha etkilidir. (Para Arzı = Ms) 2. Enflasyon + Dış Fazla ⇒ Daraltıcı Maliye P. + Genişletici Para P. 3. İşsizlik + Dış Açık ⇒ Genişletici Maliye P. + Daraltıcı Para P. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 55 Ödemeler Dengesi ¾ Sabit Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler ¾ Para Politikası – Amaç: Dış açığı düşürmek. Ms↓ ⇒ i↑ ⇒ I↓ ⇒ Y↓ ⇒ M↓ ⇒ Net YSG↑ Cari İşlemler yoluyla Sermaye Hareketleri yoluyla Dış Açık↓ Likidite tuzağı olmamalıdır. Yatırımın faiz elastikiyeti önemlidir. ¾ Maliye Politikası – Amaç: Dış açığı düşürmek. G↓ ⇒ Y↓ ⇒ M↓ Cari İşlemler yoluyla Dış Açık↓ ⇒ Md↓ (Ms) ⇒ i↓ ⇒ Net YSG↓ Dış Açık↑ Sermaye Hareketleri yoluyla Sonuç Belirsizdir. Para Politikası dış dengede daha etkindir. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 56 ¾ Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde Para ve Maliye Politikalarının Etkinliği (Tam Sermaye Mobilitesi varsayımı) Para Politikası ¾ E0 noktasında IS = LM = BP i LM LM 1 IS i0 ¾ Ekonomi eksik istihdamda ise, tam istihdama ulaşmak için Genişletici Para Politikası uygulandığında (Ms↑ ve LM ⇒ LM1) yeni denge E1 noktasında oluşur. ¾ E1 noktasında Dış Açık vardır. Daraltıcı para politikasıyla (Ms↓ ve LM1 ⇒ LM) denge BP tekrar E0 noktasında oluşur. E0 E1 Dış Açık ¾ Sonuçta: Genişletici Para Politikası etkin değil. 0 Y0 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL Y 57 ¾ Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde Para ve Maliye Politikalarının Etkinliği (Tam Sermaye Mobilitesi varsayımı) Maliye Politikası i IS IS1 LM LM 1 E’ i0 E0 E1 ¾ E0 noktasında IS = LM = BP ¾ Ekonomi eksik istihdamda ise, tam istihdama ulaşmak için Genişletici Maliye Politikası uygulandığında (G↑ ve IS ⇒ IS1) yeni denge E’ noktasında oluşur. Dış Fazla ¾ E’ noktasında Dış Fazla vardır. Genişletici para politikasıyla (Ms↑ ve LM ⇒ LM1) denge BP E1 noktasında oluşur (Y↑). ¾ Sonuç: Genişletici Maliye Politikası çok etkin. 0 Y0 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL Y1 Y 58 ¾ Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde Mekanizması Otomatik Dengelenme ⇒ P↓ ⇒ (X-M)↑ ⇒ Dış Açık↓ Dış Açık ⇒ Ms↓ (Parasal Etki) ⇒ Y↓ ⇒ (X-M)↑ ⇒ Dış Açık↓ ⇒ i↑ ⇒ Net YSG↑ ⇒ Dış Açık↓ Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 59 ¾ Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler ¾ Sabit kur sisteminde, fiili dengesizliklerin ortadan kalkması şeklinde olan otomatik dengelenme mekanizması; Esnek kur sisteminde, potansiyel dengesizliklerin giderilmesi gibi farklı bir nitelik kazanmaktadır. ¾ Sabit kur sisteminde, gelir ve nispi fiyat değişmeleri dengelenme mekanizmasında ortaklaşa rol oynarken; Esnek kur sisteminde, nispi fiyat değişmeleri ön plana geçmekte, gelir değişmeleri ise otomatik dengelenme sürecinde tersine çevirici ve dengelenmenin etkinliğini azaltıcı bir etkiye sahip olmaktadır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 60 ¾ Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler ¾ Sabit kur sisteminde, dolaylı olarak ortaya çıkan nispi fiyat değişmeleri, para arzı ve fiyatlar genel düzeyindeki değişmelere bağlıdır. ¾ Esnek kur sisteminde, dolaysız olarak ortaya çıkan nispi fiyat değişmeleri, döviz kuru değişmelerine bağlıdır. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 61 Ödemeler Dengesi ¾ Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler ¾ Sabit Kur Sistemi [Para Politikası] Ms↑ ⇒ i↓ ⇒ I↑ ⇒ Y↑ ⇒ M↑ ⇒ Net YSG↓ ¾ Cari İşlemler yoluyla Sermaye Hareketleri yoluyla Dış Açık↑ Esnek Kur Sistemi [Para Politikası] – Fiili değil, Potansiyel Açık Ms↑ ⇒ i↓ ⇒ I↑ ⇒ Y↑ ⇒ M↑ ⇒ R↑ Cari İşlemler yoluyla ⇒ Net YSG↓ ⇒ R↑ Sermaye Hareketleri yoluyla Yrd.Doç.Dr. Mert URAL Y↑ 62 ¾ Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler ¾ Para politikasının iç denge üzerindeki etkisi esnek kur sisteminde artmaktadır. Bunun istisnaları vardır: a. Likidite Tuzağı Durumunda, Ms↑ ⇒ i↓ ⇒ i ⇒ İç Denge üzerinde Para P. etkisiz. ⇒ Dış Denge üzerinde Para P. etkisiz. b. Yatırım Talebinin Faiz Elastikiyeti = 0 ise, Ms↑ ⇒ i↓ ⇒ I↑ ⇒ I devam etmiyor. Çünkü YTFE=0. ⇒ Net YSG↓ Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 63 Ödemeler Dengesi ¾ Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler ¾ [Maliye Politikası] – Genişletici Maliye Politikası Uygulaması SKS Cari İşlemler yoluyla EKS G↑ ⇒ Y↓ ⇒ M↑ (Dış Açık) ⇒ R↑ ⇒ Md↑ ⇒ i↑ ⇒ Net YSG↑ (Dış Fazla) ⇒ R↓ Sabit Kur Sisteminde iş burada bitiyor SKS EKS R? Sermaye Hareketleri yoluyla Esnek Kur Sisteminde Devam Eden Durum: R↑ ⇒ Y↑ R↓ ⇒ Y↓ Hangi etki ağır basarsa, o sonuç oluşur. R↑ ise, Genişletici Maliye Politikasının Gelir üzerindeki etkisi artırıcı olur. Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 64 ¾ Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler ¾ Maliye politikasının iç denge üzerindeki etkisinin istisnaları vardır: a. Likidite Tuzağı Durumunda, G↑ ⇒ Y↑ ⇒ M↑ ⇒ R↑ ⇒ Y↑ ⇒ Md↑ ⇒ i↑ ⇒ i (2nci etki gerçekleşmez) b. Para Talebinin Faiz Elastikiyeti = 0 ise, G↑ ⇒ Y↑ olmayacaktır (Y). Çünkü bu durumda G’deki artış tamamen faiz oranı yükselmesine yol açıp yatırımları dışlayacaktır (crowding-out). Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 65 Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler ¾ b. Para Talebinin Faiz Elastikiyeti = 0 ise, i LM ¾ Yani, Klasik ve Paracı iktisatçıların öngördüğü bu durumda, genişletici maliye politikasının gelir üzerindeki etkisi olmaz. i1 E i0 A Çoğaltan ¾ G↑ ⇒ Y (crowding-out) IS1 ⇒ i↑ ⇒ R↓ ⇒ Y↓ (EKS’de Y azalır). IS 0 Y i↑⇒Y Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 66 ¾ Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde Para ve Maliye Politikalarının Etkinliği (Tam Sermaye Mobilitesi varsayımı) Para Politikası ¾ E0 noktasında IS = LM = BP ¾ Amaç geliri (Y) artırmaktır. Genişletici Para Politikası uygulandığında (Ms↑ ve LM ⇒ LM1) E' noktasına ulaşılır. i IS i0 IS1 LM LM 1 E0 E1 E’ ¾ Ancak, E' noktasına fiilen ulaşılamaz. Bu nokta potansiyel dış açık noktasıdır. Potansiyel dış açık döviz kurunu (R) yükseltir. BP ¾ R↑ ⇒ BP ve IS sağa kayar. Ancak tam sermaye mobilitesi nedeniyle BP kaymaz. ¾ IS ⇒ IS1 olunca E’ noktası yerine fiilen E1 noktasına ulaşılır. 0 Y0 Y1 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL Y ¾ Sonuç: Genişletici Para Politikası çok etkin. 67 ¾ Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde Para ve Maliye Politikalarının Etkinliği (Tam Sermaye Mobilitesi varsayımı) Maliye Politikası ¾ E0 noktasında IS = LM = BP i IS IS1 ¾ Burada, Genişletici Maliye Politikası uygulandığında (G↑ ve IS ⇒ IS1) yeni denge E’’ noktasına ulaşılır. E’’ noktasında potansiyel dış fazla vardır. Potansiyel dış fazla, döviz kurunu (R) düşürür. LM E’’ i0 0 E0 BP Y0 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL ¾ R↓ ⇒ BP ve IS sola kayar. Ancak tam sermaye mobilitesi nedeniyle BP kaymaz. Y ¾ E0 noktasından E’’ noktasına geçemeyiz. Sonuçta tekrar E0 noktasına geri döneriz. ¾ Sonuç: Genişletici Maliye Politikası etkin değil. 68 ¾ Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde Para ve Maliye Politikalarının Etkinliği (Tam Sermaye Mobilitesi varsayımı) Maliye Politikası ¾ Devam… i ¾ G↑ ⇒ Y ↑ IS IS1 LM ⇒ R↓ ⇒ X↓, M↑ ⇒ (X-M)↓ ⇒ Y↓ E’’ i0 0 ¾ Y↑ ve Y↓ birbirini nötrler. ¾ Bu yüzden: Genişletici Maliye Politikası etkin değil. E0 BP Y0 Yrd.Doç.Dr. Mert URAL Y 69 ¾ Ödemeler Dengesi Tam Sermaye Mobilitesi Durumunda: ¾ Sabit Kur Sisteminde: Maliye Politikası Etkin ¾ Esnek Kur Sisteminde: Para Politikası Etkin Yrd.Doç.Dr. Mert URAL 70