5. Zararın Tazmini Eski Hale Getirme: Sorumlu devlet zarar gören

DEVLETLERİN ULUSLARARASI
SORUMLULUĞU
Hazırlayan
Merve SEREN
Devletlerin Uluslararası Sorumluluğu
1. Kavramsal Değerlendirme
2. Tarihçe ve Kodifikasyon
3. Uluslararası Hukuka Aykırı Eylemler
4. Devletin Sorumlu Organları
5. Zararın Tazmini
6. Sorumluluğu Ortadan Kaldıran Haller
7. Uluslararası Hukukta Yaptırımlar
1. Kavramsal Değerlendirme

UA hukuk kişileri, uluslararası yükümlülüklerini genellikle iradî olarak
oluşturdukları gibi, yine rızalarıyla veya yetkilendirdikleri bir merci
hükmüyle sorumluluk üstlenirler. Bir devlet, ua örf ve adet kuralını
ihlal eder veya bir antlaşmayla üstlendiği yükümlülükleri yerine
getirmekten kaçınırsa, ua hukuka aykırı bir davranış sergiler. Bu
davranışından dolayı sorumlu tutulur ve yol açtığı zararları ödeme
yükümlülüğü taşır.
Sorumluluk şekli;
1.
2.
Mümkün olduğu şekilde eski halin iadesi (restitutio in integrum)
Zarar gören devlete uygun bir tazminat ödenmesi
Sorumluluk derecesi, şekli ve kapsamı, ihlal edilen hukuk normunun
niteliğine bağlıdır.
1. Bir devlet, ua hukukun emredici (jus cogens) normunu ihlal etmişse bütün
devletlere karşı (ergo omnes)
2. Bir devlet, emredici olmayan (jus dispositivum-aksi kararlaştırılabilir) kuralı
ihlal etmişse, sadece ihlalden doğrudan zarar görev devlete karşı sorumlu
olur.
2. Tarihçe ve Kodifikasyon
Devletlerin sorumluluğuna ilişkin temel düşüncelerin oluşması
Grotius’a, Westphalia Barışına kadar eskiye dayanmaktadır. Ancak 19
yüzyılda ve özellikle sonraki dönemde uluslararası hukukun bu alanına
özel bir ilgi oluşabilmiştir.
Kodifikasyon çalışmaları ilk önce özel kuruluşlar ve uzman topluluklar
tarafından yapılmıştır. İlk çalışma: (1925) Amerikan Uluslararası Hukuk
Enstitüsü.
MC Dönemi: 1924, Uluslar arası hukukun kodifikasyonu için Uzmanlar
Komitesi oluşturulması kararı alındı. 1930, La Haye Konferansı yapıldı
ama somut sonuç alınamadı.
Neden? Devletlerin ulusal çıkar çatışmalar, siyasi bakış açısının farklılık
arz etmesi yüzünden uzlaşamama.( Örnek: ABD- Latin Amerika ülkeleri
arasında yabancılara yönelik davranışların sergilenmesi konusu ve
yabancıların diplomatik koruması tartışmaları)
Önemi: Görüş ayrılıklarına rağmen kısa sürede birçok devletin biraraya
gelmesi ve ilkelerin oluşturulması yönünde çaba sarf etmeleri, önemli
bir girişimdir.
BM Dönemi:
Md.13: BM Genel Kuruluna, öteki görevlerinin yanında “uluslar
arası hukukun giderek geliştirilmesini ve kodifikasyonunu
özendirme” görevi yüklenmektedir.
Bu görevi çerçevesinde Genel Kurul, 21.11.1947 tarihli kararıyla
“Uluslararası Hukuk Komisyonunu” kurmuştur.
1949: İlk oturumda, geçici olarak belirlenen ilk 14 konudan
birisi “devletin sorumluluğu” olmuştur.
Taslak: 52 yılda, 5 özel raportörün yaptığı kapsamlı bir çalışma
ve 30 dan fazla raporun ortaya koyulması ile gerçekleşti.
2001 UHK Tasarısı: Devletin Uluslararası Hukuka Aykırı Fiil,
Fiilin Bir Devlete İsnad Edilmesi, Uluslararası Yükümlülüğün
İhlâli, Bir Devletin Bir Diğer Devletin Fiiliyle İlgili Olarak
Sorumluluğu, Hukuka Aykırılığı Ortadan Kaldıran Durumlar,
Devletin Uluslararası Sorumluluğunun İçeriği, Zararın Giderimi,
Genel Uluslararası Hukukun Emredici Normlarından Doğan
Yükümlülüklerin
Ciddî
İhlâlleri,
Devletin
Uluslararası
Sorumluluğunun İşletilmesi, Devletin Sorumluluğuyla İlgili
Başvuru ve Karşı Önlemler
UHK Tasarısı
 Tasarıda, ua hukuka aykırılığın
kesin ve net bir tanımı
yapılmamıştır. Ancak devletler hukuka aykırı davranışlarının
sonuçlarından sorumludurlar ve hiçbir devlet bundan muaf
tutulamaz.
 Tasarıya göre, bir eylem veya hareketsizlik ua yükümlülüğe aykırı
ise, bu ua hukukun ihlali demektir. İhlal keyfiyeti devletin iç hukuk
kurallarına göre değil, uluslararası hukuk kurallarına göre belirlenir.
(1969 Viyana Antlaşmalar Hukuki Sözleşmesi: bir devlet ua
sözleşmeye aykırı davranışını kendi iç hukukuna dayanarak haklı
gösteremez)
 UA Antlaşmaların ihlalinden, ua hukukun sujeleri olan devletler
sorumludur.Ancak devletler birbirlerine tazminat öderler. Bu hak
bireylere sadece ua antlaşmaların açıkça öngördüğü hallerde
tanınır.
Sonuç: Tasarıda kabul edilen hükümler, uluslararası sorumlulukla
ilgili genel ilkelerin bir kanunu niteliğindedir. Bunlar, evrensel bir
destek olmasa da, devletlerin geniş ölçüde üzerinde uzlaştıkları
ilkelerdir.
3. Uluslararası Hukuka Aykırı Eylemler
Taslağa göre, uluslararası hukuka aykırı bir eylem
a) Uluslararası hukukun tanıdığı bir devlete isnat
edilebilir
b) O devletin uluslararası bir yükümlülüğünün
ihlali niteliğinde bir eylem olmalıdır.
Uluslararası Hukuk İhlallerinde Ayırım
Suç Sorumluluğu
A. Uluslararası Cürüm: Doğrudan etkilenenlerin olduğu kadar bütün
devletler topluluğunun haklarını ihlal eden bir fiildir. (jus cogens-ergo
omnes-kuuvet kullanma yasağı)
UHK Md.19
Saldırganlık yasağı gibi, barış ve güvenliği sağlayan kuralların ihlali
Kuvvet kullanarak sömürge oluşturmak, halkların kendi geleceklerini
kendilerinin belirlemesini güvence altına alan ilkelerin ihlali
Kölelik, soykırım, ayrımcılık yasağı gibi ua yükümlülüklerin ihlali
Çevre korunması yükümlülüğünün ağır ihlali
TARTIŞMA (!) Suçun asıl unsuru kast (intention). Devletin kast sahibi
olması mümkün olmadığı için, suçu işlemesi imkansızdır. (NürnbergTokyo Mahkemeleri)
B. Uluslararası Suç: Yalnızca bundan zarar gören devletin haklarının ihlali
sayıldığından, sorumluluk sadece doğrudan onlara karşıdır.
İSNADİYET SORUNU
Devlete atfedilebilecek bir misyon veya resmi bir eylem arasında nedensellik bağı
olduğunun kanıtlanması gerekir.
A. Silahlı Güçlere Mensup Kişilerin Eylemleri: Bir devletin silahlı güçlerine üye kişilerin
eylemlerinden sorumlu tutulup tutulamayacağıdır. Md 7. “Bir devletin organının eylemi
bu organ ya da kişi yetkisini aşmış ya da emirleri ihlal etmiş olsa da uluslararası hukuk
tarafından o devletin eylemi addedilecektir; yeter ki o kişi ya da organ o sıfatla hareket
etmiş olsun.”
B. De Facto Ajanlar: Hükümetin silahlı güçlerine karşı savaşan silahlı bir grubun hangi
koşullarda yabancı bir devletin de facto ajanı olarak kabul edilebileceğidir Md 8.”Bir
kişi ya da grup bir fiili işlerken bir devletin emrinde, idaresi ya da kontrolü altında
hareket etmişse, söz konusu kişi ya da grubun eylemi uluslararası hukuka göre o
devletin eylemi sayılır.” (UAD, Nikaragua Davası, ABD için yüksek düzeyde etkili
kontrol kanıtı aranması)
C. Resmi Otoritelerin Yokluğundaki Ya Da Zayıf Olduğu Durumlardaki Eylemler
Resmi otoritelerin yokluğunda ya da zayıf olduğu hallerde sivillerin kendiliklerinden
silahlanarak düşmanla karşı karşıya geldikleri hallerde bu sivillerin eylemlerinden ve
ihlallerinden devlet sorumlu tutulmaktadır.
D. Ayaklanma Hareketlerinin Eylemlerinden Sorumluluk
Genel olarak ayaklanma halinde ayaklananların eylemlerinden devlet sorumlu
tutulmamaktadır. Bununla birlikte ayaklanma başarıya ulaşarak iktidara gelmişse ya da
yeni bir devlet kurmuşsa eylemlerinden devlet olarak sorumludur.
Tartışma:
Bir devletin yasadışı eylemlerinden sorumlu
tutulabilmesi için mutlaka kusurlu olup olmaması gerekir
mi?
2 görüş
1. Objektif veya Tehlike Sorumluluğu: Devletin kasten mi
yoksa kusurlu olarak mı o tasarrufu yaptığının hiçbir
önemi yoktur.
2. Subjektif Sorumluluk: Devletin sorumluluğu onun
kusuruna dayanmalıdır. Bu kusur, zarar verme kastı
(dolus) veya ihmal (culpa) şeklinde söz konusu olabilir.
Sonuç:
ua hukuku ihlal eden eylemlerin devletlere yüklenmesi ve
devletlerin ua sorumluluğu konusunda bütün devletlere
uygulanabilecek, çerçevesi net olarak çizilmiş ve sorunlara
yanıt olabilecek bir hukuki çerçeve yoktur.
4. Devletin Sorumlu Organları
UHK Tasarısı
i.
ii.
iii.

Yasama, yürütme ve yargı organlarının tasarrufları (Md. 6)
Devletin iç hukukuna göre devlet adına işlem yapma
yetkisine sahip birimlerin tasarrufları (Md.5)
Resmi görev yapan kamu görevlilerinin tek başına veya
birlikte yaptıkları eylem ve işlemler (Md.8)
Resmi görevlilerin sorumlu olduğu hallerde, rütbe ve
makamlarının önemi yoktur. Görevlilerin sadece yetki
içinde değil, yetki dışında yaptıkları işlemler de sorumluluk
doğurur. Devlet bu görevlilerin tümünün her türlü eylem ve
işlemlerinden sorumludur. (Md.10)
5. Zararın Tazmini
Eski Hale Getirme: Sorumlu devlet zarar gören devletin zararını aynen
tazmin eder. Örn. Elçilik binasının tahrip edilmesi. Sorumlu devlet
yeniden inşa ettirir ya da tamir ettirir.
Maddi Tazminat: Eski hale getirmenin mümkün olmaması halinde,
sorumlu devlet uygun bir tazminat öder. Ancak zararı her zaman
matematiksel olarak hesaplamak ve zararın kapsamını belirlemek
mümkün değildir. Örn. Fransa’nın Pasifik Okyanusunda yaptığı nükleer
denemeler sonucu Yeni Zelanda ile arasında çıkan uyuşmazlık. 1990
hakem kararı sonucu, Fransa, maddi manevi tazminat kapsamında çifte
tazminat ödemek zorunda kalmıştır.
Manevi Tazminat: Çeşitli şekillerde gerçekleşir. Sorumlu devletin özür
dilemesi, sembolik ödeme yapması, benzer olayların bir daha
olmayacağına söz vermesi, ya da hakem veya mahkemenin ua hukuka
aykırılığını tespit ettiği açıklayıcı kararı.
6. Sorumluluğu Ortadan Kaldıran Haller
1.
2.
3.
4.
5.
6.
İlgili Devletin Onay Vermesi (Md.29/ devletlerarasındaki bu
anlaşmanın jus cogens olmaması gerekir)
Karşı Önlem (Md.30/ Diğer devletin sorumlu devlete karşı
önlem alması sorumluluğu ortadan kaldırır.)
Beklenmeyen Hal (Md.31/Sorumlu devletin denetimi
dışında, beklenmeyen ve karşı konulamayacak şekilde bir
olayın gerçekleşmesi durumudur. İlgili devletin durumun
oluşmasına bizzat katkıda bulunmamış olması gerekir.)
Zaruret Hali (Md.32/ Devletin kendi geleceğini,
vatandaşlarını ya da sorumluluğu altında bulunan
insanların hayatlarını kurtarmak amacıyla son çare olarak
hareket etmesidir.)
Olağanüstü Hal (Md.33/ Sorumlu devlet mevcut ve ağır
tehlikeyi savuşturmak için tek çare kalması durumunda ve
karşı devletin menfaatlerine esaslı bir zarar vermediğinde
olur.)
Meşru Savunma (BM Şartında öngörülen şekilde yasal bir
meşru savunma tedbiri olmalıdır.)
7. Uluslararası Hukukta Yaptırımlar
1.Uluslararası Kuruluşların Yaptırımları
a)
Dışa Karşı Yaptırımlar: Örneğin BM Md.41 BMGK
1990/661 sayılı kararı ile Irak’a karşı ekonomik yaptırım
uygulanmıştır.
b)
Kendi İçindeki Yaptırımlar: Üyelerden birinin
yükümlülüğünü yerine getirmemesi halindedir. Örn.
GATT Antlaşması Md 6-16 dumping veya sübvansiyon
yasağının ihlal edilmesi sonucu AB kendi içerisinde
yaptırım uygulamıştır.
2. Devlet Yaptırımları
a) Karşı Önlem: Devletin haksız eylemine cevaben,
zorlama/durdurma/zararı
karşılama
amacıyla
gerçekleşir.Ekonomik baskı, ambargo, diplomatik
ilişkilerin kesilmesi, ticaret yollarının kapatılması gibi.
Örn. ABD-İran diplomatik ilişkilerin kesilmesi
b) Misliyle Davranma: Örn. İnsan hakları ağır bir şekilde
ihlal eden devlete karşı diğer devlet/devletlerin
antlaşma çerçevesinde yükümlü olmalarına rağmen
ekonomik
yardımı
kesmeleridir.
Misilleme,
ölçülülük/orantısallık ilkesi, kuvvet kullanma yasağına
uygun olmalıdır. 3. devletlerin ve insanların haklarını
ihlal etmemelidir. Örn. İsrail Arap devletlerine karşı
denetimsiz ve keyfi şekilde yoğun olarak misilleme
uygulamaktadır.
c) Meşru Savunma ve Zorunlu Savunma: Bir devletin askeri
güç kullanarak karşılık vermesidir. BM Md. 51 uygun
olarak yapılmalıdır.
NOT: karşı önlem-misilleme-meşru savunma yaptırımlarını
birbirinden kesin çizgilerle ayırmak zordur.