Yıkıcı Davranış Bozuklukları
advertisement
Yıkıcı Davranış Bozuklukları ve Çözüm Önerileri Özlem DEMİRKAN Psikolojik Danışman Dikkat Eksikliği ve Yıkıcı Davranış Bozuklukları Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Karşıt Gelme Bozukluğu Davranım Bozukluğu BTA Yıkıcı Davranış Bozukluğu 04.09.2003 GATA 3 Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Aşırı Hareketlilik Kısa Dikkat Süresi Yetersiz Dürtü Kontrolü DEHB DİKKAT EKSİKLİĞİ ÖNDE OLAN TİP AŞIRI HAREKETLİLİK ÖNDE OLAN TİP BİRLEŞİK TİP DEHB (hiperaktif): . Aşırı hareketli . Enerjik . Çok konuşkan DEB (dikkat eksikliği) : . Düşük enerjili . İçe dönük . Sınıfta daha az konuşan . Hayal kuran 04.09.2003 GATA 7 ZEKA ile ilgisi yoktur. Zekası normal Zekası normalin altında DEHB Zekası normalin üzerinde 04.09.2003 GATA 8 Okul Çağı Çocukların %3-5 Erkek/Kız Oranı 3-5/1 Irksal farklılık yok Dikkat Sorunları Dikkati vermede ve sürdürmede güçlük Söylenenleri duymamış izlenimi verirler Bir görevi bitirmeden diğerine geçerler Zihinsel çaba gerektiren işlerden kaçınırlar Günlük etkinliklerde sıklıkla unutkandırlar Dikkatleri ilgisiz uyaranlarla kolayca dağılır Aşırı Hareketlilik Gerektiği zamanlarda yerinde oturmama Oturduğu yerde kıpırdanıp durma Çok konuşma Sessiz etkinlikler sırasında gürültü yapma Yetersiz Dürtü Kontrolü (İmpulsivite) Sonunu düşünmeden davranışa geçme Sorular tamamlamadan cevap yapıştırma Sırasını beklemede güçlük Başkasının konuşması ya da işi arasına girme Eşlik Eden Belirtiler Dağınıklık, düzensizlik Dalgınlık, hayal kurma Tutarsızlık Bellek sorunları Sakarlık, koordinasyon güçlükleri Sosyal ilişkilerde sorunlar Düşük benlik saygısı 04.09.2003 GATA 13 “ Odası darmadağınık ” “ Sürekli birşeylerini kaybeder “ “ Üstü başı dağınıktır ” “ Bir kalem çıkarır, kağıt ararken kalemi kaybeder, yeni bir kalem arar...bir türlü başlayamaz ” “ Defterleri çok düzensiz ” “ Sırasının üstü karmakarışık ” GATA 04.09.2003 14 “ Kendisi sınıfta ama aklı nerede bilmiyorum” “ Derste neredeyse uyuyacakmış gibi oluyor ” “ Atari oynadığı zamanlar dışında sanki yarı uykuda gibi ” “ Bazen saatlerce ödev başında hiç bir şey yapmadan duruyor ” 04.09.2003 GATA 15 “Belleği iyi mi kötü mü ummadığınız şeyleri hatırlıyor, bir dakika önce söyleneni hatırlamıyor” “Eşyalarını nereye koyduğunu hatırlamıyor” “Bir şey yapmasını söylüyorum, başka bir şey yapıyor” “Okula getirmesini istediğim şeyleri unutuyor” “Dinliyor, öğreniyor ama hatırlamıyor” 04.09.2003 GATA 16 Koordinasyon Sorunları “ Çok sakar ” “ Yürürken kapılara eşyalara çarpar ” “ O kadar çok düşer ve yaralanır ki üzerinde yara izi olmayan yer kalmadı ” 04.09.2003 GATA 17 “ Hiç arkadaşı olmadığını söylüyor ” “ Arkadaş partilerine çağırılmıyor “ “ Grup etkinliklerine katılmak istemiyor ” “ Sınıfta kimse onun yanında oturmak istemiyor ” “ Kurallı oyunlarda sorun çıkartıyor ” “ Yaşına uygun davranışlar göstermiyor 04.09.2003 GATA 18 “Kötü çocuk olduğunu söylüyor “ “ Kendine değer vermiyor” “ Kimsenin onunla arkadaş olmak istemediğini düşünüyor “ “ Başarısız olduğunda hemen vazgeçiyor, uğraşmıyor “ “ Onu sevmediğimizi düşünüyor” 04.09.2003 GATA 19 KLİNİK DEĞERLENDİRME Aile ve çocuk görüşmeleri Klinik Gözlem Fizik ve nörolojik muayene Davranış değerlendirme testleri Bilişsel testler Algıladıklarını organize etmede güçlük (b, d, p harflerini karıştırma) Konum örgütlemesinde güçlük (Sağ-sol karıştırma) Derinlik algısındaki sorunlar (Eşyalara çarpma, sakarlık) Silik nörolojik belirtiler 04.09.2003 GATA 22 04.09.2003 GATA 23 TANI İÇİN 9 semptomdan 6’sını karşılaması 7 yaşından önce başlaması Ev ve okul gibi en az iki ortamda gözlenmesi Etiyoloji Genetik Nedenler Beyin Hasarı Nörotransmitterler Gıda -Katkı ve Toksik Maddeleri Psikososyal Etkenler Birlikte Bulunduğu Bozukluklar Davranım Bozukluğu Karşı Gelme Bozukluğu Öğrenme Bozukluğu Tik Bozukluğu Otistik Bozukluk Mental Retardasyon Fragil-X DEHB KARŞI GELME BOZUKLUĞU (%35-65) DAVRANIM BOZUKLUĞU (%20-45) ÖZEL ÖĞRENME BOZUKLUĞU (%20-35) DEPRESYON (%3-75) 04.09.2003 GATA ANKSİYETE BOZUKLUĞU (%5-15) 27 GİDİŞ Belirtilerin Kaybolması (%30) Belirtilerin Sürmesi (%40) Gelişimsel Bozulma (%30) Antisosyal Kişilik Bozukluğu Madde Kötüye Kullanımı Duygudurum Bozuklukları TEDAVİ Tıbbi Tedavi Anne-Baba Eğitim Bilişsel Davranışsal Terapiler Özel Eğitim Programları Diyetin Düzenlenmesi Uyarıcıların Etkileri Davranış kontrolüne yardımcı olurlar Dürtüselliği azaltırlar Engellenmeye tahammül gücünü artırırlar Hareketlerin organize olmasına yardım ederler Dikkat süre ve kalitesini artırırlar Reaksiyon süresini kısaltırlar 04.09.2003 GATA 30 • • • • • Hiç yorulmayan, Söylenenleri yapmayan, Ne yapacağı ya da yapmayacağı belli olmayan, Kurallara uymayan bir çocuğunuz var. Haftada 3 kez okula çağırılmaktan ya da öğretmenle görüşmekten yorgunsunuz. 04.09.2003 GATA 31 • • • • • Çoğu kez sizi duymayan, Dağınık, eşyalarını kaybeden Zeki görünmesine karşın başarılı olamayan, Aynı dersten bir gün 5 bir gün 1 alabilen, Bilgisayar başında saatlerce oturan ama ödev başında en fazla 10 durabilen... bir çocuğunuz var. 04.09.2003 GATA 32 • DEHB olan bir çocuğun anababası olmak her şeyden önce temel çocuk yetiştirme ilkelerine uymayı gerektirir. • Çocuğuyla sağlıklı iletişim kuramayan, ona empatik yaklaşamayan, sevgi ve disiplin dengesini ayarlayamayan bir anababanın davranış sorunları için önerilen uygulamalarla başarıya ulaşması zordur. 04.09.2003 GATA 33 Temel Çocuk Yetiştirme İlkeleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Empati Etkili iletişim Sevgi göstermek Çocuğu tanımak ve kabul etmek İşe yaramayan yaklaşımları değiştirebilmek Başarı duygusunu yaşamasına yardım etmek Hataları öğrenme fırsatı olarak görebilmesine yardım etmek 8. Sorumluluk ve yardımseverliğin gelişimini sağlamak 9. Problem çözme ve karar verebilme becerilerini geliştirmek 10. Disiplin 04.09.2003 GATA 34 Empati • Anababanın çocuğun gözüyle dünyaya bakabilmesidir. • Çocuğa anababasının onu duyduğunu ve anladığını gösterir. • İlişkiyi sağlamlaştırır. Çocuğun kendini güvende hissetmesini sağlar. • Empatik olmak çocukla her konuda aynı düşüncede olmak ve her zaman onu mutlu edecek şekilde davranmak değildir. 04.09.2003 GATA 35 Empati • Oyuncak alınmadı diye öfkelenen ve tutturan çocuğa nasıl yaklaşırsınız ? – – – – – “Niye alamayacağımızı açıklarım.” “Paramız yetmez derim.” “Duymamazlıktan gelirim.” “İlgisini başka yere çekmeye çalışırım.” “Rezil olmamak için gidip oyuncağı alırım.” –“O oyuncağı almayı çok istiyordun, almadığımız için öfkelisin.” 04.09.2003 GATA 36 Uygun iletişim davranış kontrolünün en önemli basamağıdır. DEHB olan çocuklar söylediklerinizin sadece bir kısmını duyabilir, Mesajı uygun biçimde vermeli ve ne kadarının alındığını kontrol 04.09.2003 GATA etmelisiniz. 37 Göz teması kurun, çocuğunuzun yüzüne bakarak ve onunda sizin gözlerinize bakmasını sağlayarak konuşun. Normal ses tonu ile konuşun, anlaşılır ve ciddi bir ifade kullanın (kızmak, yalvarmak yok!) Basit cümlelerle ne yapmasını istediğinizi belirtin. 04.09.2003 Gerekirse söylediğinizi tekrarlatarak doğru GATA anlaşıldığınızdan emin olun. 38 Suçlamadan, kızmadan, “ben söylemiştim...” le başlayan cümleler kurmadan, hemen bir çözüm önermeden, sadece durumu empatik olarak anlamak ve kendi sözlerinizle geri iletmek. Çocuk: “Ödevimi yazdığım kağıdı bulamıyorum” Anne: “Ödevinin ne olduğunu bilemeyeceksin” 04.09.2003 GATA 39 • Etkin dinleme – “Kardeşim beni deli ediyor, yine odamı dağıtmış” diyen çocuğa; • “Odanı kapalı tutsaydın” • “O daha küçük anlamıyor, idare edelim” • “Ben toplamana yardım ederim.” • “Sen de toplayıver, ben her gün sizin dağınıklığınızı topluyorum” 04.09.2003 GATA 40 “Eşyalarını karıştırdığı için kardeşine kızgınsın” 04.09.2003 GATA 41 “Ben” dilini kullanmak Uygun olmayan davranış karşısında ne hissettiğini ifade etmektir. • “Yaramazsın”, “Dikkatsizsin”, “Beni yoruyorsun”, “Beni çok üzüyorsun” • “Gürültü yaptığın zaman rahatsız oluyorum” 04.09.2003 GATA 42 Sorumluluk • Anababa sorumluluk alma konusunda çocuğa örnek olmalıdır. • Mümkün olan en erken yaşta çocuğun yapısı ve becerilerine uygun işler varmeye başlamak. – Başlangıçta daha fazla zaman ve sabır gerektirir. – Sorumluluk çanta taşımaya benzetilirse... 04.09.2003 GATA 43 Disiplin Disiplin acil durumlarda baş vurulması gereken bir yaklaşım olmamalıdır. • “Söz dinlemediği zaman ne yapalım” • “Bana vurduğunda ben de ona vurmalı mıyım ?” • “Hiç bir ceza ve ödül işe yaramıyor, ne yapacağımızı şaşırdık” • “Sorunları önceden önlememiz için ne yapmamız gerekiyor ?” Disiplin yaşamın bir parçası olmalıdır. 04.09.2003 GATA 44 Çocuğunuzu en son ne zaman eleştirdiniz ? Çocuğunuzu en son ne zaman övdünüz ? “ Her 4 övgüye karşılık 1 eleştiri olmalı ” 04.09.2003 GATA 45 – Çocuğun yaşı ne olursa olsun özel zaman uygulamasında hedeflenen şey ebeveynin çocuğu eleştirmeden, yönlendirmeden, kontrol etmeye çalışmadan sadece dikkatle izlemesi ve yapılan şeyleri takdir etmesidir. 04.09.2003 GATA 46 DUR • Çatışma anında konuşmaya, söylenmeye, bağırmaya başlamadan önce 5-10 dk durun. Kendinize ve çocuğunuza sakinleşmek için zaman tanıyın. • “MOLA istiyorum” ,”Önce sakinleşelim, sonra konuşalım” 04.09.2003 GATA 47 Nedenler Dikkat Çekmek Güç mücadelesi Öç alma Yetersizlik 04.09.2003 Çocuğun Duygusu Çocuğun Gerçek Mesajı Uygun Yaklaşım Sıkılma, İlgi ihtiyacı “Beni farket” “Benimle ilgilen” Ortamı zenginleştirmek, uygun davrandığında ilgilenmek Kontrol ve tehdit hissetme “Benim dediğim olacak” İncinme, haksızlığa uğradığını düşünme “Ben de seni incitebilirim” Güç mücadelesine girmemek, direnmeyi azaltacak uygulamalara geçmek, seçenek sunmak Misilleme yapmamak, önce sakinleşmek, sonra birlikte sorun çözmek Kendini yetersiz hissetme, güvensizlik “Hiç bir şeyi iyi yapamıyorum” , “Beni zorlama” GATA Başarılarını görmek, başarı olmasını sağlayacak fırsat yaratmak 48 Soruna çocukla birlikte 6 basamakta çözüm getirmek: 1. Sorunu tanımlamak 2. Çözümler üretmek 3. Çözümleri değerlendirmek 4. En uygun çözüme karar vermek 5. Kararın nasıl uygulanacağını belirlemek 6. Uygulamayı izlemek 04.09.2003 GATA 49 • Çocuklar kendilerinin de katıldığı bir planı uygulamaya daha istekli olurlar • Kararlar daha nitelikli olur. • İlişkiler daha sıcak olur. 04.09.2003 GATA 50 Kuralları çocukla birlikte belirlemenin yararları • Çocuğun özsaygı ve özgüvenleri artar. • Çevreyi sürekli denetleyen, kontrol etmeye çalışan bir çevre olarak algılamazlar. Daha az karşı gelirler. • ÖZ DİSİPLİN, PROBLEM ÇÖZME BECERİSİ ve SORUMLULUK artar. 04.09.2003 GATA 51 • Oyuncaklar için “Cumartesi Kutusu” • Kirli sepetine atılmayan giysileri yıkamamak. • Sabah hazırlanmazsa üzerindekilerle evden çıkmak. • Mola Yöntemi 04.09.2003 GATA 52 Mola Yöntemi Mola zamanı çocuğun olumsuz, istenmeyen bir davranışının hemen ardından belirli bir süre kendi başına sessiz bir ortamda tutulmasıdır. 04.09.2003 GATA 53 Simgesel Ödül Yöntemi (Token Economy) Çocukla birlikte somut ödüllendirmenin söz konusu olduğu 4-8 yaş arasındaki çocukların olumlu davranışlar geliştirmesine yardımcı olacak bir sistemdir. 04.09.2003 GATA 54 KARŞI GELME BOZUKLUĞU 04.09.2003 GATA 55 Karşıt Olma-Karşıt Gelme Bozukluğu (KO-KGB) Toplumsal normlara ve başkalarının temel haklarına saldırı olmaksızın olumsuz, düşmanca ve karşı çıkma tarzındaki davranışlarla belirli bir yıkıcı davranış bozukluğudur. Bu davranış özellikleri, okul sorunları, olumsuz akran ilişkileri ve annebaba ile çatışmalar şeklinde güçlükler ve yetersizlikler oluşturuyorsa KO-KGB tanısı konulmaktadır. 04.09.2003 GATA 56 Tanı Ölçütleri-I A. En az 6 ay süren, bu sırada aşağıdakilerden dördünün (ya da daha fazlasının) bulunduğu bir negativistik, hostil ve karşı gelme davranışı örüntüsü: 1) Sıklıkla hiddetlenir 2) Sıklıkla büyüklerle tartışmaya girerler 3) Büyüklerinin isteklerine ya da kurallara uymaya çoğu zaman etkin bir biçimde karşı gelir ya da bunları reddeder 4) Çoğu zaman, kasıtlı olarak başkalarını kızdıran şeyler yaparlar 04.09.2003 GATA 57 Tanı Ölçütleri-II 5) Kendi suçları için çoğu zaman başkalarını suçlarlar 6) Çoğu zaman alıngandır, çabuk darılır ya da başkalarınca kolay kızdırılır 7) Çoğu zaman kızgın ve güceniktir 8) Çoğu zaman kincidir ve intikam almak ister 04.09.2003 GATA 58 Tanı Ölçütleri-III B. Bu davranış bozukluğu toplumsal, okulda ya da mesleki işlevsellikte klinik açıdan önemli derecede bozulmaya neden olur. C. Bu davranışlar bir Psikotik Bozukluk ya da Duygudurum Bozukluğunun gidişi sırasında ortaya çıkmamaktadır. D. Davranım Bozukluğu için tanı ölçütlerini karşılamamaktadır, kişi 18 yaşında ya da daha ileri bir yaşta ise Antisosyal Kişilik Bozukluğu için tanı ölçütlerini karşılamamaktadır. 04.09.2003 GATA 59 DAVRANIM BOZUKLUĞU 04.09.2003 GATA 60 Davranım Bozukluğu Başkalarının haklarına ve yaşına uygun sosyal norm ve kurallara uymamada tekrarlayıcı ve ısrarlı davranışlardır. 04.09.2003 GATA 61 Tanı Ölçütleri-I En azından bir tanı ölçütünün son 6 aydır bulunması koşuluyla aşağıdaki tanı ölçütlerinden üçünün (ya da daha fazlasının) son 12 aydır bulunuyor olması ile kendini gösterir. 04.09.2003 GATA 62 Tanı Ölçütleri-II İnsanlara ve Hayvanlara Karşı Gösterilen Saldırganlık 1) Çoğu zaman başkalarına kabadayılık eder, gözdağı verir ya da gözünü korkutur. 2) Çoğu zaman kavga-dövüş başlatır. 3) Başkalarının ciddi bir biçimde fiziksel olarak yaralanmasına neden olacak bir silah kullanmıştır. 04.09.2003 GATA 63 Tanı Ölçütleri-III 4) İnsanlara karşı fiziksel olarak acımasız davranmıştır. 5) Hayvanlara karşı fiziksel olarak acımasız davranmıştır. 6) Başkasının gözü önünde çalmıştır 7) Birisini cinsel etkinlikte bulunması için zorlamıştır. 04.09.2003 GATA 64 Tanı Ölçütleri-IV Eşyalara Zarar Verme 8) Ciddi hasar vermek amacıyla isteyerek yangın çıkarmıştır. 9) İsteyerek başkalarının malına mülküne zarar vermiştir (yangın çıkarma dışında). 04.09.2003 GATA 65 Tanı Ölçütleri-V Dolandırıcılık ya da Hırsızlık 10) Bir başkasının evine, binasına ya da arabasına zorla girmiştir 11) Bir şey elde etmek, bir çıkar sağlamak ya da yükümlülüklerinden kaçınmak için çoğu zaman yalan söyler (yani başkalarını “atlatır” ) 12) Hiç kimse görmeden değerli şeyler çalmıştır (örn.Kırmadan ve içeri girmeden mağazalardan mal çalma; sahtekarlık) 04.09.2003 GATA 66 Tanı Ölçütleri-V Kuralları Ciddi Biçimde Bozma 13) 13 yaşından önce başlayarak, ailenin yasaklarına karşın çoğu zaman geceyi dışarıda geçirmektedir. 14) Anne-babasının ya da onların yerini tutan kişilerin evinde yaşarken en az iki kez geceleyin evden kaçmıştır (ya da uzun bir süre geri dönmemişse bir kez). 15) 13 yaşından önce başlayarak çoğu zaman okuldan kaçmıştır. 04.09.2003 GATA 67
