(555-630/1160-1232), Usdu`l-Ğâbe fî Ma`rifeti`s-Sahâbe, thk

Sahâbe Kitâbiyâtı
Sahâbe hakkında ilk eseri Ebû Ubeyde Ma'mer ibu'l-Musenna'nın (ö. 208) yazdığı
nakledilmektedir. Bu konuda daha sonra pek çok eser kaleme alınmıştır. Bunların
önemlilerinden bir kısmı şunlardır:
İbn Sa‘d Muhammed (168-230/784-844), et-Tabakâtu’l-Kübrâ, Beyrût, 8 c.
İbn Sa'd, 168 tarihinde Basra'da doğdu. Medîne, Kûfe ve Bağdâd'a rihleler yaptı. Vekî'
ibnu'l-Cerrâh, Ebu'l-Velîd et-Tayâlisî, Ebû Nuaym el-Fadl b. Dukeyn gibi meşhur hocalardan
hadis aldı. Bağdad’da el-Vâkıdî'nin (ö. 207) yanında çok bulunduğu ve katipliğini yaptığı için
kâtibu'l-Vâkıdî diye meşhur oldu. 230'da vefat etti.
et-Tabakâtu'l-Kübra tabakât türünün en mühim eserlerindendir. Bu eser, yazarının
ilminin genişliğini, hafızasının güçlülüğünü, çağındaki bilgilerin kaynaklarına vakıf oluşunu
gösterecek mahiyettedir. Eserin, günümüze noksan olarak ulaştığı anlaşılan kısımları 8 cilt ve
müstakıl bir ek cilt halinde basılmışlardır.
İlk 2 cilt siyere tahsis edilmiştir. Daha sonra
sahâbe, tabiûn ve etbâuttâbiînin hayatlarının anlatıldığı tabakât kısmı bulunmaktadır. Burada
raviler tabakalara ayrılırken mekân ve zaman esasından hareket edilmiştir. Ele alınan
bölgedeki ravilerden önce sahabiler, sonra tabiiler... söz konusu edilmiştir. Bazı sahabilerin
hayat hikâyeleri genişçe ele alınmıştır. Kitapta daha ziyade Basra, Şâm ve Mısır ehline ağırlık
verilmiştir. Kitapta bol haberler bulunmakta ve ele alınan hadis ravileri hakkında cerh ve tadîl
lafızları kullanılmaktadır. Hadisçiler onun bu konudaki açıklamalarını makbul sayarlar.
İbn Sa’d sahabileri beş tabakaya ayırmıştır: 1. Muhâcir bedrîler, 2. Ensâr bedrîler, 3.
Bedr'e katılamamış ilk müslümanlar, 4. Mekke'nin fethinden önce müslüman olanlar, 5.
Mekke'nin fethinden sonra müslümen olanlar. İbn Sa‘d’ın sahâbileri beş tabakaya şu şekilde
ayırdığı da söylenmektedir: 1. Bedir savaşına (2/624) katılan Muhâcir, Ensâr, onların
anlaşmalıları ve mevâlîleri, çeşitli sebeplerle savaşa katılamadıkları halde Hz. Peygamber’in
Bedir ganimetlerinden pay verdiği ve gaza sevabına nail olduklarını açıkladığı kimseler; 2.
Bedr savaşına katılamayan ilk Müslümanlar ile Bedir savaşıyla Hudeybiye anlaşması (6/628)
arasında Müslüman olanlar; 3. Hudeybiye anlaşması ile Mekke’nin fethi arasında Müslüman
olanlar; 4. Mekke’nin fethi günü ve sonrasında Müslüman olanlar; 5. Hz. Peygamber’i
çocukluğunda gören Muhâcir ve Ensâr çocukları.
İbn Sa‘d, eserinin son bölümünü kadınlara ayırmıştır. Bu bölüme önce Hz.
Peygamber’in hanımlarıyla hanım akrabaları hakkında bilgi verilmekte, daha sonra diğer
kadın sahâbîlerin ve müteakip nesillerdeki bazı kadınların tanıtımına geçmektedir.
Eserde bir sayıma göre 1358’i erkek, 542’si kadın ve 56’sı ismi belli olmayan şahıslar
olmak üzere 1956 sahâbe ismi yer almaktadır. Eserin en mühim kaynağı, hocası el-Vâkıdî'nin
et-Tabakât'ıdır.
1
et-Tirmizî Ebû ‘İsâ Muhammed b. ‘Îsâ (ö. 279/892), Tesmiyetu Ashâbi Resûlillah
–salllellahu aleyhi ve sellem-, thk. Imâduddîn Ahmed Haydar, Beyrut, 1986/1406,
Dâru’l-Cinân, 120 s.
Bu eserde 728 sahâbî1 hakkında çok kısa bilgiler verilmektedir. Aşere-i
mübeşşerenin adlarıyla başlayan eserde, diğer sahâbîlerin isimleri harf sırasında
zikredilmiştir. Sonunda ise künyeleri ile bilinen sahabilere yer verilmiştir. Eserde hiçbir kadın
sahâbî adı geçmemektedir.
İbn Ebî ‘Âsım Ebû Bekr Ahmed b. ‘Amr eş-Şeybânî (ö. 287/900), el-Âhâd ve’lMesânî, thk. Bâsim Faysal Ahmed el-Cevâbire, Riyâd, 1411/1991, Dâru’r-Râye, 6 c.
Esere, zikredilen sahâbînin bir iki rivayeti nakledildiği için el-Âhâd ve’l-mesânî adının
verildiği söylenmektedir. Nesebe göre düzenlemiştir. Ancak önce aşere-i mübeşşere ile bazı
ilk sahabilerden sonra neseplerine göre erkek ve hanım sahabilere yer verilmiştir. 1200 kadar
sahabiden bahsaetmektedir.
el-Beğavî Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed (ö. 317/929), Mu‘cemu's-Sahâbe,
thk. Muhammedu’l-Emîn el-Çeknî (?), Kuveyt, Dâru’l-Beyân, 5 c.
Atalarından Ebû Ca‘fer Ahmed b. Menî‘ el-Beğavî’ye nispetle Ebu’l-Kâsım İbn Menî‘
olarak da bilinmektedir. Mu‘cemu’s-sahâbe, zikredilen sahabilerin elifbâî sırlaması ve
muhtevası açısından kendisinden sonraki eserlerde etkili olmuştur. Eserin büyük bir kısmı
kayıptır. Kadın sahabilerin bulunmadığı eserin matbu kısmında 1057 kadar sahabi
zikredilmiştir.
İbn Kâni‘ Ebu’l-Hüseyn Abdülbâkî el-Bağdâdî (ö. 351/962), Mu‘cemu's-Sahâbe,
thk. Ebû Abdirrahman Salâh el-Mısrâtî (?), Mektebetu’l-Ğurebâ, 3 c.
Sahâbilerin harf sırasında zikredildiği eserde 1226 kadar sahabi bulunmaktadır. Esrede
kadın sahabilere yer verilmemiştir. Sahabilerin isim ve neseblerinden sonra, özellikle
sahabiliklerini gösteren birkaç rivayeti zikredilmektedir.
Ebû Hâtim İbn Hibbân Muhammed el-Bustî (ö. 354/965), Târîhu’s-Sahâbe
Ellezîne Ruviye Anhumu’l-Ahbâr, thk. Bûrân ed-Dannâvî, Beyrut, 1408/1988, Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, 351 s.
Eser, yazarın es-Sikât adlı eserinin sahâbîlerle ilgili bölümünden ibarettir. Eserde
kendilerinden hadis nakledilen, kadın-erkek, 1608 sahabi bulunmaktadır. Sahabiler, aşere-i
mübeşşereden sonra harf sırasında zikredilmişlerdir. Hanım sahabilere her harfin sonunda yer
verilmiştir.
İbn Mende Muhammed b. İshâk el-İsbehânî (310-395/922-1004), Ma‘rifetu'sSahâbe, thk. Âmir Hasan Sabrî, 1426/2005, 2 c.
Sahabileri harf sırasında tertib eden eserin baş tarafları ile son kısımları kayıptır.
Esrede erkek sahabilerden sonra hanım sahabilere de yer verilmiştir. Büyük bir kısmı eksik
olan eserde 672 sahabiden (651erkek, 21 kadın) bahsedilmektedir.
Ali Yardım neşrinde 735 sahabi ismi geçmektedir. Bkz. Ali Yardım, “Ashâb Bilgisinin Kaynakları ve
Tirmizî’nin Tesmiyet Ashâb’in-Nebî’si”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, İzmir, 1985,
sayı: 2, s. 247-346.
1
2
Ebû Nu‘aym el-İsfehânî (ö. 430/1038), Ma‘rifetü’s-Sahâbe, thk. Âdil el-Azâzî,
Riyâd, 1419/1998, Dâru’l-Vatan, 7 c.
Eser, sahabilerle ilgili bazı genel bilgiler içeren bir girişten sonra aşere-i mübeşşere ile
başlamakta, ardından harf sırasında sahabiler zikredilmektedir. Sonunda hanım sahabilere de
yer verilmiştir. Toplam 4235 sahabiden bahsedilmektedir.
İbn Abdilber Ebû Ömer Yûsuf b. ‘Abdillah en-Nemerî (368-463/978-1070), elİstîâb fî Ma‘rifeti’l-Ashâb, thk. Âdil Murşid, 2002/1423, Ammân, Dâru’l-A’lâm, 1025 s.
Sahabilerin faziletleri ve haklarında yapılan çalışmaların ele alındığı bir girişten sonra
harf sırsında önce erkek sonra kadın sahabiler ele alınmaktadır. Kendisine ulaşan bilgilere
göre bütün sahabileri kapsamak üzere bu kitabını yazmıştı. Ancak tesbit ettiği sahabilerin
sayısı çok azdır. Hz. Peygamber hayattayken Müslüman olan ama onu göremeyen kimselerle
Müslümanların çocuklarına da yer verilen eserde Toplam 3630 kadar isme bulunmaktadır.
İbnu’l-Esîr İzzüddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Cezerî (555-630/11601232), Usdu’l-Ğâbe fî Ma‘rifeti’s-Sahâbe, thk. Ali Muhammed Muavvid ve Âdil Ahmed
Abdulmevcûd, Beyrut, 1417/1996, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 8 c.
Müellif bu kitabında esas olarak İbn Mende (ö. 301), Ebû Nu’aym (ö. 430), İbn
Abdilberr (ö. 463) ve Ebû Mûsa el-Medînî’nin (ö. 581) sahâbe hakkındaki eserlerini almış,
onlardaki bilgilere kendisinin diğer kaynaklardan tesbit ettği sahâbe isimlerini ve sair bilgileri
ekleyip sahâbe isimlerini de dakik bir şekilde harf sırasına koyarak bu eserini meydana
getirmiştir. Bahsedilen dört kitaptan aldığı bilgileri hangilerinden aldığını, sahabi için açtığı
maddenin başına koyduğu işaretlerle belirtimiş, maddenin sonunda onları ayrıca açıkça
zikretmiştir. Söz konusu kaynaklarından İbn Mende için "‫"د‬, Ebû Nu’aym için "‫"ع‬, İbn
Abdilberr için "‫"ب‬, Ebû Mûsa için ise "‫ "س‬işaretlerini kullanmıştır. Kitabının başına koyduğu
mukaddimede ise, kitabın kaynakları, sahabinin tarifi, sahabiliği bilme yolları ve sahabenin
adâleti konularına yer vermiştir. Eserde 7700 küsur sahabi ismi geçmektedir.
ez-Zehebî Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed et-Turkmânî (673-748/1274-1347),
Tecrîdu Esmâi’s-Sahâbe, Beyrut, Dâru’l-Ma’rife, 2 c.
Yazar İbnu’l-Esîr’in Usdu’l-Ğâbe’sini esas alarak elifbâî düzende yazdığı bu eserde
toplam 8862 kişiyi (7600 erkek, 1262 kadın) kısaca tanıtmaya çalışmış ve bunların bir
kısmının sahabi olmadığını açıklanmıştır. Tanıttığı şahsın isminin başında hangi kitaplarda
hadis rivayetinin bulunuğunu, sonunda ise Usdu’l-Ğâbe’de verilen kaynaklarını harflerle
göstermiştir.
İbn Hacer Şihâbuddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî (773-852/1371-1448), el-İsâbe fî
Temyîzi’s-Sahâbe, 9 c. (Çevirisi: Sahâbe-i Kirâm Ansiklopedisi, çev. Naim Erdoğan,
İstanbul, 2009, İz Yayıncılık).
Sahabe hakkındaki en geniş kitaptır. 8900 civarında sahabeden bahsetmektedir.
Müellif, sahabe hakkında genel bilgilere ayırdığı bir girişden sonra harf sırasında sahabileri
anlatmaktadır. Her harfi 4 kısma ayırmıştır. 1. kısımda sahabiliği herhangi bir haberle sâbit
olanları, 2. kısımda Hz. Peygamber - sallellahu aleyhi ve sellem - vefat ettiğinde temyîz çağına
ulaşmamış çocukları, 3. kısımda Hz. Peygamber zamanında yaşadığı halde onu görememiş
olan müslümanları yani muhadramları, 4. kısımda önceki kitaplarda yanlışlıkla sahabi olduğu
söylenen kimseleri zikretmiştir. Harf sırasına göre tertib edilen hemen hemen bütün ricâl
kitaplarında olduğu gibi, mezkûr iki eserde de künye, lakab ve nisbeleriyle meşhur olah
kimselerle kadın sahabiler kitabın sonlarında ayrı bölümler içinde ele alınmışlardır. Kitapta
mubhem sahabiler kısmı bulunmamaktadır.
3