DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR
advertisement
DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Sermaye Piyasası Faaliyetleri Temel Düzey Lisansı Eğitimi MART 2010 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Bu notlar; Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği tarafından (TSPAKB) Lisanslama Sınavlarına kaynak oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu notlarda yer alan her türlü bilgi, değerlendirme, yorum ve istatistiki değerler hazırlandığı tarih itibariyle İMKB’nin Sermaye Piyasası ve Borsa Temel Bilgiler Kılavuzundan, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve TSPAKB Eğitmenlerinden temin edilerek derlenmiştir. Bilgilerin hata ve eksikliğinden doğabilecek zararlardan TSPAKB hiçbir şekilde sorumluluk kabul etmemektedir. Bu notlarda yer alan bilgiler kaynak gösterilmek şartıyla izinsiz yayınlanabilir, ancak ticari amaçla çoğaltılamaz ve satılamaz. TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR GİRİŞ Bu kılavuzda yer alan bilgiler, Sermaye Piyasası Faaliyetleri Temel Düzey lisanslama sınavının konularından Diğer Teşkilatlanmış Piyasa ve Borsalar’ı içermektedir. Kılavuz, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Piyasaları, Bankalararası Piyasalar, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası, İstanbul Altın Borsası ve Tezgâhüstü Piyasalar olmak üzere beş bölümden oluşmaktadır. Sınavlarda Diğer Teşkilatlanmış Piyasa ve Borsalar’la ilgili çıkacak soru sayısı 25’tir. Katılımcılara başarılar dileriz. TSPAKB TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR 1. TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI PİYASALARI ........................... 2 1.1 Para Politikası Uygulamaları .................................................................... 3 1.2 Araçlar ve Bünyesindeki Piyasalar ........................................................... 5 1.2.1 Açık Piyasa İşlemleri............................................................................. 6 1.2.2 Para Piyasaları Müdürlüğü...................................................................... 9 İŞLEM ÇEŞİTLERİ .............................................................................................. 9 1.2.3 Döviz ve Efektif İşlemleri..................................................................... 11 1.2.4 Reeskont Penceresi ............................................................................ 14 1.2.5 Zorunlu Karşılıklar .............................................................................. 14 2. BANKALARARASI PİYASALAR ................................................................ 16 2.1 Bankalararası TL Piyasası....................................................................... 16 2.2 Bankalararası Repo Piyasası .................................................................. 16 2.3 Bankalararası Tahvil Piyasası................................................................. 17 2.4 Bankalararası Döviz Piyasası.................................................................. 17 3. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI .................................................... 19 3.1 Amaç ve Hukuki Dayanak ....................................................................... 19 3.2 İşlem Esasları ........................................................................................ 19 3.2.1 İşlem Sistemi .................................................................................... 19 3.2.2 Pazarlar ............................................................................................ 20 3.2.3 Günlük İş Akışı ve Seans Saatleri ......................................................... 21 3.2.4 İşlem Yöntemleri................................................................................ 22 3.2.5 Uzlaşma Fiyatı ve Uzlaşma Fiyatı Komitesi ............................................. 22 3.2.6 İşlemlerin Durdurulması ...................................................................... 22 3.2.7 Emirler ............................................................................................. 23 3.3 Takas ve Temerrüt Esasları .................................................................... 26 3.3.1 Genel Takas Esasları ........................................................................... 26 3.3.2 Teminat Yatırma/Çekme İşlemleri ......................................................... 27 3.3.3 Temerrüt Esasları ............................................................................... 28 3.4 Teminatlandırma ve Diğer Esaslar.......................................................... 28 3.4.1 İşlem Teminatları ............................................................................... 28 3.4.2 Teminatlandırma Yöntemi .................................................................... 29 3.4.3 İşlem Teminatı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler ................................. 30 3.4.4 Nakit Teminatların Nemalandırılması ..................................................... 31 3.4.5 Kâr/Zarar Hesaplamaları ..................................................................... 31 3.4.6 Riskli Hesap ...................................................................................... 31 3.4.7 Teminat Tamamlama Çağrısının Yapılma Şekli......................................... 32 3.4.8 Pozisyon Limitleri ............................................................................... 32 3.5 Garanti Fonu Esasları ............................................................................. 32 3.5.1 Garanti Fonu ..................................................................................... 32 3.6 Üyelik Esasları........................................................................................ 35 3.6.1 Borsaya Üye Olabilecekler ................................................................... 35 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR 3.6.2 3.6.3 3.6.4 3.6.5 Piyasalar........................................................................................... 35 Borsa Payı Tarifesi .............................................................................. 36 Üyelerin Müşterilerine Uygulayacakları Kurtaj Tarifesi .............................. 36 Üyelerle İlişkiler Komitesi .................................................................... 36 3.7 VOB’da İşlem Gören Sözleşmeler ........................................................... 37 3.7.1 Sözleşme Detay Örneği....................................................................... 37 4. İSTANBUL ALTIN BORSASI .................................................................... 39 4.1 Altın Borsası'nın Kuruluşu ve Hukuki Yapısı ........................................... 39 4.2 Borsa'daki Piyasalar............................................................................... 40 4.3 İstanbul Altın Borsası Üyeliği ................................................................. 41 4.4 Kıymetli Madenler Piyasası .................................................................... 42 4.4.1 Kıymetli Madenler Piyasasına Üyelik ...................................................... 42 4.4.2 Kıymetli Madenler Piyasası İşlem Yöntemi.............................................. 43 4.4.3 İşlem Saatleri .................................................................................... 43 4.4.4 Takas ............................................................................................... 43 4.4.5 Teminat Türleri ve Teminat Olarak Kabul Edilen Kıymetler ........................ 44 4.4.6 Borsa Komisyonu ............................................................................... 44 4.4.7 İşlem Birimi ...................................................................................... 45 4.4.8 Valör ................................................................................................ 45 4.4.9 Standart Kıymetli Madenler İşlem Esasları ............................................. 45 4.4.10 Standart Dışı Kıymetli Madenler İşlem Esasları ....................................... 46 4.4.11 Cevherden Üretim Kıymetli Madenler İşlem Esasları ................................ 47 4.4.12 Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası......................................................... 47 5. TEZGÂHÜSTÜ PİYASALAR....................................................................... 50 5.2 Tezgahüstü Hisse Senedi Piyasaları ....................................................... 51 5.2.1 Amerika Birleşik Devletleri................................................................... 51 5.2.2 İngiltere ........................................................................................... 52 5.2.3 Almanya ........................................................................................... 53 5.2.4 Japonya............................................................................................ 54 5.2.5 Güney Kore ....................................................................................... 55 5.2.6 Türkiye............................................................................................. 55 5.3 Bankalararası TL Piyasası....................................................................... 57 5.4 Bankalararası Repo Piyasası .................................................................. 57 5.5 Bankalararası Tahvil Piyasası................................................................. 57 5.6 Bankalararası Döviz Piyasası.................................................................. 57 5.7 Serbest Döviz Piyasası ........................................................................... 57 5.7.1 Kapalıçarşı Efektif Piyasası................................................................... 58 5.8 Serbest Altın Piyasası............................................................................. 59 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ BORSALAR PİYASA VE Türkiye’de Faaliyet Gösteren Piyasalar Türkiye’de faaliyet gösteren piyasaları organize piyasalar ve tezgâhüstü piyasalar olarak ikiye ayırmak mümkündür. T Ü R K İ Y E ’D E F A A L İ Y E T G Ö S T E R E N P İY A S A LA R O R G A N İZE PİY A SA LA R TEZG  H Ü STÜ PİY A SA LA R Ý ASA A T C M B A Ç IK P İY A S A B A N K A L A R A R A S I Y T L P İY A S A S I T C M B IN T E R B A N K P A R A P İY A S A S I B A N K A L A R A R A S I R E P O P İY A S A S I T C M B D Ö V İZ P İY A S A S I B A N K A L A R A R A S I T A H V İL P İY A S A S I IM K B T A H V İL V E B O N O P İY A S A S I B A N K A L A R A R A S I D Ö V İZ P İY A S A S I (K E S İN A L IM S A T IM , R E P O P A Z A R I) S E R B E S T D Ö V İZ P İY A S A S I İM K B Y A B A N C I M E N K U L K IY M E T L E R P İY A S A S I S E R B E S T A L T IN P İY A S A S I IM K B H İS S E S E N E D İ P İY A S A S I o IS T A N B U L A L T IN B O R S A S I K A P A L IÇ A R Ş I E F E K T İF P İY A S A S S I o V A D E L İ İŞ L E M V E O P S İY O N BORSASI o TAKASBANK BO RSA PARA P İY A S A S I 1 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR 1. TÜRKİYE PİYASALARI CUMHURİYET MERKEZ BANKASI Genel olarak bir ekonomide dört temel hedef vardır. Bunlar; Kaynakların tam olarak istihdamı, Sürdürülebilir bir ekonomik büyüme, Fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi, Ödemeler dengesindeki istikrarın sağlanması. Bu temel ekonomik hedefler için maliye ve para politikaları koordineli olarak uygulanır. Sadece maliye politikası ya da para politikası ile bu hedeflerin sağlanması mümkün değildir. Çünkü, bu hedefler birbirleri ile çelişen hedeflerdir. Örneğin, merkez bankası düşük enflasyon oranı veya güçlü bir TL'yi hedeflediği anda bunun kısa dönem maliyeti işsizlik oranının artması ve ekonomik büyüme hızının düşmesi olabilmektedir. Hedeflerin birbiri ile çatışması, para ve maliye politikası uygulamaları konusunda zamanla yeni oluşumların doğmasına neden olmuştur. Para politikası uygulamalarının merkez bankacılığı anlamında gelişimine bakıldığında, kabaca 1970 öncesi, 1970-80 dönemi ve 1990 sonrası olarak üç döneme ayrılabilir. 1970 öncesi dönemde, ekonomi politikalarının asıl olarak maliye politikaları çerçevesinde oluşturulduğu, para politikalarının ise yukarıda sayılan temel hedeflere ulaşılmasında maliye politikalarını destekleyici bir unsur olarak görüldüğü gözlemlenmektedir. Ancak, özellikle 1970’li yılların başında petrol krizinin etkisiyle petrol fiyatlarının aşırı yükselmesi ve merkez bankalarının bu dışsal şokun ülke ekonomileri üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacıyla gevşek para politikaları izlemeleri sonucu birçok ülkede enflasyonist bir sürecin yaşanması ve bu sürecin olumsuz etkilerinin birçok alanda hissedilmesi nedeniyle, merkez bankalarından beklentiler değişmeye başlamıştır. Bu süreçte, para politikalarının yukarıda sayılan hedeflerin hepsini dikkate alarak düzenlenmesinin para politikasının etkinliğini zayıflattığı, üstelik özellikle ekonomik kalkınmaya destek olması amacıyla oluşturulan para politikalarının uzun dönemde hem ekonomik kalkınmaya beklenen desteği sağlamadığı, hem de enflasyonist bir sürece yol açtığı genel kabul görmeye başlamıştır. Literatürdeki çeşitli çalışmalar, bir ülkedeki üretim düzeyinin, o ülkenin potansiyel üretim düzeyine ulaşması halinde, gevşek para politikalarının, diğer bir deyişle faizlerin yapısal göstergelerin gerektirdiği seviyelerin altında kalmasının, üretim ve istihdam üzerindeki olumlu etkilerinin çok kısa süreli olduğunu, bu politikaların orta ve uzun vadede üretim ve istihdam üzerinde fazla etkili olamadığını ve sadece enflasyona yol açtığını göstermektedir.1 Bu çalışmalarla 1970’ler ve 1980’lerde yaşanan gelişmeler, merkez bankalarının üretim ve istihdama katkılarının ancak ve ancak fiyat istikrarını gözeten politikalarla olabileceğini göstermiştir. Özellikle 1980’lerden itibaren merkez bankası politikaları açısından fiyat istikrarı asıl hedef olarak ön plana çıkmıştır. Bu 1 Miktar teorisi yaklaşımına göre, paranın dolaşım hızının kısa ve orta vadede değişmeyeceği varsayımı altında, para arzındaki genişlemenin reel büyümeden (GSYİH) daha fazla olması halinde, enflasyonist bir gelişme gözlenebilecektir. 2 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR çerçevede, merkez bankaları kanunları değiştirilerek, genel olarak merkez bankalarının asıl ve çoğu kez tek görevinin fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi olduğu kabul edilmiştir. Modern merkez bankacılığı anlayışındaki değişmelerin bir uzantısı olarak, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ndan (TCMB) beklentiler de zaman içinde değişmiş, 14 Ocak 1970 tarih, 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu muhtelif tarihlerdeki düzenlemelerin ardından son olarak 25 Nisan 2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile yeniden düzenlenerek, TCMB’nin temel amacının fiyat istikrarını sağlamak olduğu ve bu amaca ulaşmak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisinin belirleyeceği hususları hüküm altına alınmıştır. 1.1 Para Politikası Uygulamaları Genel olarak, iki tür para politikası stratejisi vardır: 1) Ara Hedefleme, 2) Doğrudan Enflasyon Hedeflemesi Ara hedefleme stratejisinde merkez bankası kamuoyuna enflasyonla mücadele için belirlediği ara hedefi ilan eder ve araçlarını ara hedefi tutturmaya yönelik olarak oluşturur. Enflasyonun doğrudan kontrol edilebilir bir olgu olmaması nedeniyle, enflasyon üzerinde etkide bulunabilmek için enflasyonu etkileyen, ara hedef niteliğinde değişkenleri kontrol etmek gerekmektedir. Ara hedefler, nihai hedefle istikrarlı ilişkisi olan, aktarım mekanizmasında belirleyiciliği tespit edilen ve merkez bankasının kontrol edebildiği değişkenlerden oluşmaktadır Üç çeşit ara hedefleme stratejisi vardır. Bunlar, parasal hedefleme, kur çapası ve merkez bankası bilanço hedeflemesidir. Parasal hedefleme, 1990’lı yıllara değin yaygın olarak kullanılan bir stratejidir ve çok basit haliyle miktar teorisine dayanır. 1980’li yılların ikinci yarısından itibaren repo, yatırım fonları gibi yeni finansal araçların gelişmesi, kredi kartı ve ATM gibi yeni ödeme araçları ve teknolojilerinin yaygınlaşması para talebi tahminini oldukça zorlaştırmış ve para arzı tanımlarının enflasyon üzerindeki belirleyiciliği azalmıştır. Kur çapası, uzun süre enflasyonla yaşayan ekonomilerde oluşan geriye dönük endeksleme alışkanlığının kırılabilmesi için kullanılan bir diğer ara hedefleme stratejisidir. Bu stratejide kurlar önceden ilan edilerek ekonomik birimlerin fiyat artırımlarını kurlardaki artışa göre yapmaları beklenir. Kur çapası uygulamasında merkez bankasının likidite ve faizler üzerindeki kontrolü kaybolurken, likidite ve faizler ödemeler dengesi gelişmelerine göre belirlenir. Ara hedefleme stratejileri arasında yer alan merkez bankası bilanço hedeflemesi, klasik İMF program hedefi olarak da bilinmektedir. Bu uygulamada net uluslararası rezervlere (NUR) taban, net iç varlıklara (NİV) tavan hedefler konulur, performans kriteri olarak belirlenir. NUR’a taban hedef konulması ile net döviz rezervinin korunması, NİV’e tavan hedef konulması ile parasal genişlemenin önüne geçilmesi amaçlanılır. Doğrudan enflasyon hedeflemesi stratejisine göre belirlenen enflasyon hedefi, merkez bankasının temel politika hedefidir. Bu stratejide merkez bankası herhangi bir ara hedef ilan etmez. Para politikası, enflasyon tahminlerinin ve beklentilerin hedeflenen enflasyondan sapmasına göre yönlenir. Enflasyon hedeflemesi yalnızca bir enflasyon öngörüsü açıklamak 3 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR değil, merkez bankasının para politikası araçlarını sadece enflasyon hedefine yönelik olarak kullanacağını taahhüt ettiği bir para politikası uygulama biçimidir. Hedeflenen enflasyonun beklentileri etkileyebildiği ölçüde nominal çapa görevini üstlenmesi, hanehalkları ve firmaların gelecek döneme ilişkin fiyatlama davranışları ve bütçe planlarını enflasyon hedefini dikkate alarak belirlemeleri öngörülür. Para politikası tasarımlarında temel kısıt, sermaye hareketleri serbest iken hem faiz oranları hem de döviz kurunun kontrol edilemeyeceğini vurgulayan “İmkansız Üçlü” prensibine dayanmaktadır. Bu anlamda, faizlerin kontrol edilmeye çalışıldığı bir stratejide kurlar piyasa koşulları tarafından belirlenirken, kurların kontrol edilmeye çalışıldığı stratejilerde de merkez bankasının faizler üzerindeki belirleyiciliği buharlaşmaktadır. Mevcut durumda, TCMB aktif bir para politikası stratejisi izlemektedir. TCMB 2002 yılı başında para politikasının genel çerçevesine ilişkin yaptığı duyuruda, para politikasında nihai hedefin enflasyon hedeflemesine geçmek olduğunu, ancak gerekli ön koşullar tamamlanmadan enflasyon hedeflemesine geçilmeyeceğini duyurmuştur. 2002-2005 döneminde TCMB tarafından ‘Örtük Enflasyon Hedeflemesi’ uygulanmıştır. Bu süre zarfında, dalgalı kur rejimine uyum artmış ve enflasyon hedeflemesi rejimine geçiş için elverişli bir ortam oluşmasına yönelik önemli mesafeler alınmıştır. TCMB, 2006 yılı başından itibaren para politikasının kurumsallaşması süreci çerçevesinde, enflasyon hedeflemesi rejiminin uygulamasına geçmiştir. Enflasyon hedeflemesinin ilk aşamasında, üç yıllık bütçe uygulaması ile uyumlu bir şekilde, üç yıllık (2006-2007 ve 2008) enflasyon hedef patikası ve nokta hedef etrafında iki puanlık simetrik bir “belirsizlik aralığı” oluşturulmuş olup, bu uygulamaya devam edilmektedir. Üç aylık dönemlerin sonu itibarıyla enflasyonun “belirsizlik aralığı”nın altında ya da üzerinde gerçekleşmesi durumunda, TCMB, şeffaflık ve hesap verebilirlik çerçevesinde bu durumun nedenlerini ve alınması gereken önlemleri ayrı bir raporla Hükümete sunmakta ve bu raporu kamuoyu ile paylaşmaktadır. 2006 yılı başında enflasyon hedeflemesi rejimine geçilmesiyle birlikte, ‘IMF program şartlılığı’ kapsamında; Net Uluslararası Rezevler performans kriteri olmayı sürdürmüş, ancak Para Tabanı performans kriterinin ve Net İç Varlıklar gösterge hedefinin yerlerini ‘enflasyon gözden geçirme kriterleri’ almıştır. Bu doğrultuda, 2006 yılından itibaren, stand-by programı çerçevesinde IMF ile gözden geçirmelerde kullanılmak üzere her yılın başında yıl sonu hedefi ile tutarlı bir politika oluşturulmaya başlanmıştır. Enflasyon hedeflemesi rejimine geçilmesiyle beraber, Para Politikası Kurulu para politikası kararlarında “tavsiye veren” konumdan “karar alıcı” konuma geçmiştir. Diğer taraftan, para ve kur politikası yıllık raporunun yanısıra, 2006 yılında üç ayda bir yayımlanmaya başlanan Enflasyon Raporu, para politikasının temel iletişim aracı olmuştur. TCMB, enflasyon hedeflemesi rejiminde temel para politikası aracı olarak kısa vadeli faiz oranlarını kullanmakta, bu anlamda gecelik faiz oranlarını belirlemektedir. Kısa vadeli faiz 4 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR kararlarının temelinde sinyal etkisi vardır. Merkez bankaları bu sinyal etkisi ile aktarım mekanizması üzerinden toplam talebi kontrol etmeyi, beklentileri yönlendirerek enflasyon hedeflerine ulaşmayı amaçlamaktadırlar. Sinyal etkisinin aktarım mekanizması kanalları üzerindeki gücü, politikalardan arzu edilen sonuçların öngörüldüğü şekilde ve öngörülen sürede alınabilmesini sağlar. Çok genel bir çerçevede, ekonominin yapısal özellikleri, mali piyasaların etkinliği ve belirsizlik alanları bu ilişkinin gücünü belirler. Faiz oranları belirlenirken, sadece enflasyon hedefleri gözetilmektedir. 2002 yılından bugüne politika faizleri, sadece ve sadece enflasyonla mücadele ve fiyat istikrarını sağlamak amacına yönelik olarak, ileriye dönük bir bakış açısı ile kullanılmıştır. Enflasyonla mücadele konusundaki kararlılık enflasyonla ilgili beklentileri iyileştirirken, politikalara olan güvenin artması sonucunda faizler düşer. Borçlanma vadeleri uzarken, Hazine daha düşük faizlerle borçlanır ve risk primi azalır. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak, kamu maliyesi ve bütçe dengesinde görülen iyileşme ile makro dengeler güçlenir, ekonominin şoklara karşı direnci artar. Buna karşılık, TCMB’nin politika faizlerini belirlerken enflasyonla mücadele ve fiyat istikrarını sağlamak dışında bir amacının bulunması veya piyasalarda enflasyonla mücadele dışında bir amacın olduğuna dair bir “algılamanın” oluşması, ciddi bir güven kaybına neden olur. Oluşan güven kaybı, enflasyon beklentilerinin bozulması ve risk priminin artması ile başlayan bir zincirleme reaksiyon sonucunda makro dengelerin bozulması, ekonomide kırılganlıkların arması ile sonuçlanır. Faiz kararı alınırken, ekonomideki tüm gelişmelere orta vadeli bir perspektif içerisinde bakılmakta, enflasyonu etkilemesi olası temel eğilimler ve kalıcı etkiler dikkate alınmaktadır. Gelecekteki enflasyonu öngörebilmek için: Toplam arz ve talep gelişmeleri, parasal göstergeler, kredi büyüklükleri, kamu maliyesi gelişmeleri, İçsel (TCMB) enflasyon tahminleri, Beklentiler, Fiyatlama Davranışları, Döviz kurları, ödemeler dengesi gelişmeleri, Verimlilik, istihdam ve ücretler, Dış ekonomik gelişmeler gibi pek çok parametreye bakılmaktadır. 1.2 Araçlar ve Bünyesindeki Piyasalar Merkez bankasının hedefe ulaşmak için kullanabileceği para politikası araçları ve araçları uygulama yöntemleri aşağıda özet olarak yer almaktadır. Bu araçlar özetle: 1) Açık Piyasa İşlemleri (Open Market Operations) 2) Döviz Müdahaleleri, Alım-Satımları (İhale) 3) Reeskont Penceresi İşlemleri 4) Zorunlu Karşılıklar Bu araçlardan ilk üç araç para tabanını, son araç ise parasal çarpanı etkilemek için kullanılır. 5 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR 1.2.1 Açık Piyasa İşlemleri 1211 sayılı TCMB Kanunu’nun 52’nci maddesi açık piyasa işlemlerine ilişkin düzenlemeleri içermektedir : “Madde 52: Banka (TCMB), para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, Türk Lirası karşılığında menkul kıymet kesin alım satımı, geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri, menkul kıymetlerin ödünç alınıp verilmesi, Türk Lirası depo alınması ve verilmesi gibi açık piyasa işlemlerini yapabilir ve bu işlemlere aracılık edebilir. Bankaca başvurulacak açık piyasa işlemleri ile bu işlemlerle ilgili usul ve esaslar, açık piyasa işlemlerine konu olacak yüksek likiditeye sahip ve az riskli araçlar Bankaca belirlenir. Banka, açık piyasa işlemleri çerçevesinde kendi nam ve hesabına vadesi 91 günü aşmayan, ikincil piyasada alınıp satılabilen likidite senetleri ihraç edebilir. Ancak, likidite senetlerinin devamlı bir alternatif yatırım aracı olma niteliği kazanmasının engellenmesi, ihraçlarının sadece açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla sınırlı tutulması hususları göz önünde bulundurulur. Bankanın geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri ile Türk Lirası depo işlemlerinin anlaşma süresi 91 günü aşamaz, sürenin başlangıcı işlemlerin valör tarihidir. Banka, bu madde kapsamına giren işlemlerle ilgili kurum ve kuruluşları; bankalar ve 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununa göre belirlenen aracı kurumlar arasından işlemin özelliğini göz önünde bulundurarak tespit etmeye yetkilidir. Açık piyasa işlemleri, yalnızca para politikası amaçları için yürütülür ve Hazineye, kamu kurum ve kuruluşları ile diğer kurum ve kuruluşlara kredi amacıyla yapılamaz.” Merkez bankaları, para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonomideki likiditenin etkin bir şekilde düzenlenmesini sağlamak amacıyla açık piyasa işlemleri (APİ) yapmaktadır.Açık piyasa işlemleri, günümüz merkez bankacılığının en etkin para politikası aracıdır. Bu uygulamada faiz oranları ve işlem miktarı merkez bankasının insiyatifindedir. Uygulama başarısı için finansal piyasaların gelişmiş, ikincil piyasanın derinleşmiş olması gerekir. TCMB açık piyasa işlemlerini iki birim aracılığı ile gerçekleştirir. Bunlar; Açık Piyasa İşlemleri Müdürlüğü ile Para Piyasaları Müdürlüğüdür. Açık Piyasa İşlemleri Müdürlüğü (APİ): Açık piyasa işlemleri çeşitleri ve kullanılan yöntemler özet olarak aşağıdadır: o APİ İşlem Çeşitleri: Likidite açığı ya da fazlalığının geçici olduğu koşullarda: 6 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Repo: Likidite sıkışıklığında piyasanın kısa vadede, geçici süre için fonlanmasıdır. Merkez bankası, repoya konu olan menkul kıymetleri (DİBS’leri) işlemin vadesinde geri satmak üzere, belirli bir süre için satın alır, piyasaya likidite enjekte eder. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. (Literatürdeki tanımı ile karışıklığa sebep vermemek için, Merkez Bankası Repo işlemi yaptığında katılımcılara “repo yapma” imkanı, bir başka deyişle Merkez Bankasından borç alma imkanı tanıdığını düşünmek gerekmektedir.) Ters Repo: Piyasadaki likidite fazlalığının geçici süre için piyasadan çekilmesidir. Merkez bankası, portföyündeki menkul kıymetleri (DİBS’leri) işlemin vadesinde geri almak üzere, belirli bir süre için satarak piyasadaki likidite fazlalığını çeker. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. (Literatürdeki tanımı ile karışıklığa sebep vermemek için Merkez Bankasının Ters Repo işlemi yaptığında katılımcılara “ters repo yapma” imkanı, bir başka deyişle Merkez Bankasına borç verme imkanı tanıdığını düşünmek gerekmektedir.) Likidite açığı ya da fazlalığının kalıcı olduğu koşullarda: Doğrudan Alım: Piyasada kalıcı bir likidite sıkışıklığı varsa, merkez bankası eksik olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satın alarak, piyasaya likidite sağlar. Doğrudan Satım: Piyasada kalıcı olarak likidite fazlası varsa, merkez bankası fazla olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satarak piyasadaki likidite fazlasını çeker. Likidite Senetleri İhracı: Likidite senetleri, piyasadaki likiditenin düzenlenmesi ve açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla, Merkez Bankası tarafından kendi nam ve hesabına, 91 günü aşmayan vadelerde, iskontolu olarak ihraç edilen, kıymetli evrak niteliğini haiz senetlerdir. 1211 sayılı TCMB Kanunu’nun 52’nci maddesi (25.4.2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile değiştirilen şekli) esas alınarak hazırlanan ve 5 Ekim 2006 tarih, 26310 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Likidite Senetleri Hakkında Tebliğ”, (www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/piyasalar/likidite.pdf) konuya ilişkin ayrıntılı düzenleme içermektedir. Mevcut uygulamada, likidite senetleri ihraç ve erken itfa işlemleri dışındaki açık piyasa işlemleri sadece DİBS karşılığında gerçekleştirilmektedir. Diğer taraftan, Açık piyasa işlemleri için teminat olarak kabul edilecek menkul kıymetler ile teminatlara ilişkin düzenlemeler, TCMB internet sitesinde bulunan “Açık Piyasa İşlemleri Uygulama Talimatı”nda (www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/piyasalar/genelge.pdf ) ayrıntılı bir şekilde yer almaktadır. o Kullanılan Yöntemler: İhale Yöntemi: Genellikle geleneksel yöntem tercih edilir: Kazanan her teklif kendi faizinden/fiyatından işlem görür. İhale bilgileri piyasaya Reuters servisi veya EFT aracılığıyla duyurulur. Teklifler EFT aracılığı ile alınır. 7 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Standart repo, ters repo ihale saati genelde 11:00’dir. Ayrıca, gün içi likidite gelişmelerine göre Gün İçi Repo İhaleleri çalışma saatleri içinde herhangi bir saatte açılabilir. Kotasyon Yöntemi: Kotasyon yönteminde faiz ya da fiyat TCMB tarafından belirlenir. TCMB’nin İMKB Tahvil-Bono Piyasası, Repo-Ters Repo Pazarında yaptığı işlemler kotasyon yöntemi ile gerçekleştirilir. Bu piyasada TCMB, alış ve satış kotasyonlarını girerek işlem yapmaktadır. TCMB, piyasa yapıcılığı sistemini desteklemek amacıyla piyasa yapıcısı bankalara açık piyasa işlemleri çerçevesinde likidite imkanı sağlamaktadır. Toplam likidite imkanı, piyasa yapıcısı bankaların 22.07.2002 tarihinden itibaren Hazine ihalelerinde aldıkları ve itfa edilmemiş DİBS’lerin ihraç değerlerinin %7’si ile sınırlıdır. Piyasa yapıcısı bankalar, sağlanan %7’lik likidite imkanının tamamını kotasyon yolu ile yapılacak repo işlemleri için kullanabildikleri gibi, söz konusu likidite imkanının en fazla %40’ını, Hazine Müsteşarlığınca ölçüt kıymet kabul edilen DİBS’leri TCMB’ye satmak için de kullanabilmektedirler. o Katılımcılar: Tüm bankalar ve belirlenen kriterlere göre seçilmiş bazı aracı kurumlar. (bakınız: Açık Piyasa İşlemleri Uygulama Talimatı). o Aracı Kurumlar İçin Üyelik Şartları: Sermaye Piyasası Kurulundan halka arza aracılık, potföy yöneticiliği, yatırım danışmanlığı, repo ve ters repo yapma ile alım ve satıma aracılık etme konularında yetki belgesi almak, Asgari 6 milyon TL ödenmiş sermayesi olmak, TCMB tarafından istenen diğer belgeleri tamamlamak, Merkez Bankası nezdindeki DİBS bloke deposunda Resmi Gazete fiyatları ile değerlenmiş, ödenmiş sermayelerinin en az %10’unu karşılayacak tutarda DİBS bulundurmak,: TCMB nezdinde (üyeliğe kabul edildikten sonra, işlem yapabilmek için) teminat bulundurmak. Teminatlar: Açık piyasa işlemi yapmaya yetkili kuruluşlar, Merkez Bankası ile repo işlemi yapabilmek için açık piyasa işlemleri teminatı bulundurmakla yükümlüdürler. Teminat Olarak Kabul Edilen Değerler: DİBS, Döviz deposu, efektif deposu, Yabancı bono/tahvil, Likidite Senedi, Eurobond 8 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR o Bazı Önemli Bilgiler: Repo ve ters repo işlem vadesi 91 günü aşamaz. İşlemlerden komisyon ya da masraf alınmaz. Repo ve ters repo işlemlerinde Resmi Gazete fiyatları kullanılır. Repo işlemlerine kabul edilen kıymetler ile teminat olarak kabul edilecek kıymetlerin piyasa değerlerinin (DİBS ve likidite senetleri için Resmi Gazete değerleri) belirlenmiş oranlar ile iskonto edilmiş toplam değerleri, repo işlemleri tutarı ile faizleri toplamından az olamaz. Doğrudan satın alınacak kıymetlerde vade sınırı yoktur. Kamunun ihraç ettiği kıymetler birincil piyasadan alınamaz. 1.2.2 Para Piyasaları Müdürlüğü Bankalararası Para Piyasası, TCMB Para Piyasaları Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren bir piyasadır. Bu piyasa, bankalararası rezerv hareketlerini teşvik etmek, bankacılık sisteminde kaynakların daha verimli kullanılmasını sağlamak ve likiditenin bankalar arasında dengeli dağılımına yardımcı olmak, bu çerçevede bankalararası işlemlere garantör sıfatıyla aracılık etmek (blind-broker) ve TCMB’nin açık piyasa işlemleri çerçevesinde Türk Lirası depo işlemlerini gerçekleştirmek amaçları ile 2 Nisan 1986’da kurulmuştur. Ancak, 2002 yılı Aralık ayından itibaren TCMB, bankalararası piyasaların daha sağlıklı gelişmesini teşvik etmek amacıyla, bu piyasadaki aracılık faaliyetine son vermiştir. Söz konusu tarihten itibaren bu piyasada Türk Lirası depo işlemleri sadece TCMB adına gerçekleştirilmektedir. Mevcut durumda, Bankalararası Para Piyasasında, para politikası hedefleri doğrultusunda para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, açık piyasa işlemleri çerçevesinde Türk Lirası depo işlemleri ile Merkez Bankasının nihai kredi mercii fonksiyonu çerçevesinde sisteme gün içi ve gün sonu kredi verilmesi işlemleri gerçekleştirilmektedir. Bankalararası Para Piyasasındaki işlemlere ilişkin temel bilgiler aşağıdadır: Katılımcılar: Sadece bankalar İşlem Çeşitleri Gün İçi Likidite (GİL) İmkanı: Gün içinde likidite ihtiyacı olan bankalar, gün sonuna kadar ödemek üzere, faiz ödemeden, teminatları karşılığında, limitleri dahilinde TCMB’den borçlanabilirler. Sadece GİL işlemlerinde komisyon söz konusu olup, komisyon oranı anaparanın milyonda 48’idir. 9 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR TL Depo İşlemleri: Mevcut durumda, TCMB, bu piyasada gecelik (O/N) vadede TL borç alma ve borç verme faizlerini ilan eder. Söz konusu kotasyonlardan depo alımı yapmak isteyen veya depo vermek isteyen bankalar, bu piyasaya başvurarak teminatları karşılığında ve limitleri dahilinde borç alabilir ya da limitsiz olarak borç verebilirler. Dolayısıyla, TL depo işlemleri de açık piyasa işlemleri çerçevesinde bir tür likidite kontrol aracıdır ve aktif olarak gecelik faizlerin aşırı dalgalanmasının önüne geçilmesi amacı ile kullanılır. TL Depo Alım İhalesi İşlemleri: TCMB, O/N depo işlemlerine ilave olarak, vadeli TL depo alım ihaleleri ile de likidite çekebilmektedir. TL depo alım ihalelerinde faiz teklifleri 1 baz puan ve katları şeklinde verilir. %13.01, %13.07, %13.15 gibi.. Geç Likidite Penceresi İşlemleri Likiditenin son mercii fonksiyonu çerçevesinde ihtiyacı olan bankalar, saat 16:00 – 17:00 arasında gerçekleştirilen Geç Likidite Penceresi (GLP) işlemleri kapsamında, gecelik vadede teminatları karşılığında limitsiz olarak TCMB’den borçlanabilirler. Aynı şekilde TCMB alış kotasyonundan da borç verebilirler. Ancak, faiz oranları gün içinde ilan edilen kotasyonlardan alışta daha düşük, satışta daha yüksektir. GLP işlemleri, zorunlu karşılıkların tesis süresinin son iş gününde ise 16:00-17:15 saatleri arasında gerçekleştirilir. Teminatlar: Bu piyasada bankalar işlem yapmak için teminat yatırmak zorundadırlar. Borçlanma tutarının üzerinde teminat getirilmesi zorunludur. Teminat Olarak Kabul Edilen Değerler: DİBS, Döviz deposu, efektif deposu, Yabancı bono/tahvil, Likidite senetleri, Eurobond. 10 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Bankalararası Para Piyasası’nda gerçekleştirilen işlemlerin yanısıra, Merkez Bankası Yasası’nın 40’ıncı maddesinin (I) numaralı fıkrasının (c) bendi kapsamında Bankacılık sisteminde belirsizlik ve güvensizlik oluşması ve fon çekilişlerinin hızlanması halinde, haklarında belirsizlik ve güvensizlik oluşan, ödeme kabiliyeti olan bankalara, TCMB tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre Likidite Desteği Kredisi kullandırılması işlemleri de bu Müdürlük tarafından gerçekleştirilmektedir. Söz konusu kredi bankaların öz kaynaklarının iki katı ile sınırlı olmak üzere, teminat karşılığında, avans şeklinde, birer aylık vadelerde ve en fazla bir yıl süreyle kullandırılabilir. Diğer yandan, olağanüstü hallerde Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’nun (Fon) kaynaklarının ihtiyacını karşılamaması durumunda Fon’a verilecek avans işlemlerini, Fon’un görüşünü alarak TCMB tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre gerçekleştirmek bu Müdürlüğün görevleri arasında yer almaktadır. 1.2.3 Döviz ve Efektif İşlemleri Döviz ve efektif işlemlerine ilişkin hükümler, TCMB Kanunu’nun temel görev ve yetkilerini düzenleyen 4’üncü maddesinde yer almaktadır: “Madde 4-b: Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini belirlemek, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak.” Diğer taraftan, Kanun’un 53’üncü maddesi altın ve döviz ile ilgili işlemleri düzenlemektedir: “Madde 53-a: Banka, uyguladığı para politikası çerçevesinde, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerini belirlemek amacıyla, döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile şartları önceden belirlenmek suretiyle dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemleri yapabilir.” Yukarıdaki maddelere göre kur rejimi, TCMB ve Hükümet tarafından ortaklaşa belirlenirken, kur rejimi çerçevesindeki kur politikası, diğer bir deyişle döviz alım ve satım kararları TCMB yetkisindedir. Kur politikası, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünce yürütülmektedir. Yasasındaki yetkiye dayanarak, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü, döviz ve efektif karşılığında işlem yapmaktadır. TCMB, 2002 yılında son verdiği Döviz ve Efektif Piyasaları döviz depo piyasasındaki aracılık faaliyetlerine 9 Ekim 2008 tarihinden itibaren yeniden başlamıştır. Bankalar döviz depo piyasasında teminatları karşılığında birbirlerinden borç alıp verebilirler. İşlemler Amerikan doları ve euro cinsleri üzerinden gerçekleştirilmektedir. Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün işlemlerine ilişkin özet bilgiler aşağıdadır: 11 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün Görevleri: Döviz piyasasını yakından takip etmek, para politikası ve piyasaların gerektirdiği durumlarda döviz piyasalarına müdahale etmek ,, TCMB tarafından günlük olarak ilan edilen gösterge kurlarını belirlemek, TL’nin yurtdışı piyasalarda döviz karşılığında işlem görmesini sağlamak amacıyla TL banknot göndermek, Bankaların TCMB nezdinde açtırmış oldukları İki Gün İhbarlı DTH hesaplarına ait döviz ve efektif yatırma ve döviz çekme işlerini takip etmek, Piyasa katılımcılarıyla döviz karşılığı döviz ve efektif ile efektif karşılığı efektif işlemleri yapmak. Döviz depo piyasasındaki bankalararasında gerçekleştirilen işlemlere aracılık etmek. Piyasa Katılımcıları: Bankalar Yetkili müesseseler Gösterge Niteliğindeki Kurların Belirlenmesi: 1 Nisan 2002 tarihinden itibaren Bankamızca her iş günü saat 10:3015:30 arasında her bir saatte (10:30,11:30,12:30,13:30,14:30,15:30) bankalararası döviz piyasasında 1 milyon ABD doları karşılığında Türk Lirası kotasyon veren bankaların alım ve satım fiyatlarının ortalamalarının ortalaması tespit edilmekte ve bu 6 ortalamanın aritmetik ortalaması Merkez Bankasınca saat 15:30 itibarıyla belirlenen gösterge niteliğindeki 1 ABD doları döviz satış kuru olmaktadır. Uluslararası piyasalardaki çapraz kurlar da benzer şekilde yukarıda belirtilen saatlerde tespit edilmekte ve ABD doları dışında Merkez Bankasınca ilan edilmekte olan diğer döviz kurları söz konusu çapraz kurların aritmetik ortalamaları esas alınarak hesaplanmaktadır. Reuters sisteminin “CBTR” sayfasında saat 15:30’da USD/TL, EUR/TL döviz alım/satım kuru ve EUR/USD çapraz kuru ilan edilmektedir. TCMB, Şubat 2001 tarihinden itibaren dalgalı kur rejimi çerçevesinde kur politikasını uygulamakta ve kurlara, aşırı dalgalanma dışında, müdahale etmemektedir. Dalgalı kur rejimi, enflasyon hedeflemesi rejiminin ve mevcut para politikası tasarımının temel dayanak noktalarından biridir. Dalgalı kur politikası uygulamasında TCMB tarafından belirlenen herhangi bir kur hedefi bulunmadığı için, döviz müdahaleleri, alım ve satımları seviyeye değil, aşırı oynaklığa yönelik olmakta, para politikası aracı olarak kullanılmamaktadır. Bununla birlikte, TCMB, yüksek düzeydeki kamu borç servisi, maliyeti yüksek döviz yükümlülükleri ve güven tesisi için rezerv biriktirme yoluna gitmekte, döviz arzının arttığı dönemlerde döviz rezervlerini ılımlı bir biçimde arttırmak için günlük döviz alım ihaleleri 12 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR düzenlenmektedir. Döviz alım ihalelerinin yanısıra, döviz piyasasında derinliğin kaybolmasına bağlı olarak sağlıksız fiyat oluşumları gözlenmesi durumunda döviz likiditesini destekleyerek döviz piyasasının sağlıklı çalışmasını sağlamak amacıyla döviz satım ihaleleri yoluyla piyasaya döviz likiditesi sağlanabilmektedir. Mevcut uygulama çerçevesinde kurlar ekonominin kendi dengelerine göre oluşmaya başlamıştır. Dalgalı kur rejiminde kurlar ekonominin barometresi görevini üstlenmekte; Ekonomik politikalardaki tutarsızlığı, Yapısal reformlardaki aksamaları, daha net bir şekilde yansıtmaktadır. Gelişen ve değişen koşullar çerçevesinde, dalgalı kur rejimi uygulamasının global bazda kabul gördüğü söylenebilmektedir. Dalgalı kur rejiminde, kurların düzeyini ne belirler ? Ekonominin temelleri, uygulanan ekonomik program ve bekleyişler dalgalı kur rejiminde kurların düzeyini belirlemektedir. Örneğin; 1) Ülkelerarası faiz oranı farklılıkları: Uluslararası sermayenin, faiz oranlarının göreli olarak daha yüksek olduğu ülkelere yönelmesi, o ülkelerin para biriminin değer kazanmasına, tersi hareket ise değer kaybetmesine yol açmaktadır. 2) Ülkelerarası büyüme oranı farklılıkları: Daha hızlı büyüyen ülkelerin daha çok yabancı sermaye çekmesi veya hızlı büyüme sonrasında enflasyonu kontrol etmek için faizlerin yükselmesi beklentisi döviz kurlarının seviyesini etkilemektedir. 3) Göreli fiyat seviyesi: Yurtiçi fiyatların yurtdışı fiyatlara göreli olarak artması, yerel paranın değer kaybetmesine, azalması ise yerel paranın değer kazanmasına yol açmaktadır. 4) Ödemeler dengesi: Ödemeler dengesi açık veren ülkenin parası değer kaybederken, fazla veren ülkenin parası değer kazanmaktadır. Ancak, orta ve uzun vadede yukarıda örneklendirilen makro ekonomik temellerle uyumlu hareket eden döviz kurlarının, kısa vadede bu temellerden bağımsız hareket etmesi de söz konusu olabilmektedir. Bunun temel nedeni, literatürde gürültücü işlemci, “noisy traders” adı verilen, çok kısa vadede işlem yapan ve ekonomik göstergelerden ziyade piyasa psikolojisine, teknik analize, siyasetçilerin açıklamalarına, likidite analizine ve tavsiye üzerine hareket eden, hareketleri birbirini etkileyen işlemcilerin varlığıdır. Makro ekonomik temellerden bağımsız hareket eden işlemler zaman zaman toplam piyasa hacminin yüzde 90’ına ulaşmaktadır. Dolayısıyla, kurların düzeyini sistematik olarak önceden doğru tahmin edebilmek mümkün değildir. 13 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR 1.2.4 Reeskont Penceresi Reeskont penceresine ilişkin düzenleme, TCMB Kanunu’nun 5’inci kısım, 1’inci bölümde yer alan “Kredi müesseseleriyle işlemler”de, “Senet ve vesikaların reeskonta ve avansa kabulü” başlıklı 45’inci maddesinde yer almaktadır: “Madde 45: Banka, muteber saydığı asgari üç imzayı taşımak ve vadelerine en çok 120 gün kalmış olmak şartıyla ve kendi belirleyeceği esaslar dahilinde bankalar tarafından verilecek ticari senet ve vesikaları reeskonta kabul edebilir. Reeskonta kabul edilecek ticari senet türleri ve diğer koşullar Bankaca belirlenir. Bu madde gereğince verilecek kredilerin en yüksek sınırı ve kredi türlerine göre limitleri, para politikası ilkeleri göz önünde tutulmak suretiyle Bankaca belirlenir. Banka reeskonta kabul edebileceği senetler karşılığında avans da verebilir.” TCMB, 1990’lı yılların başına kadar, ekonominin üretim kapasitesinin artırılabilmesi için birçok sektöre yatırım, tevsii (varolan fabrikaları genişletme, geliştirme) ve işletme kredileri ile ihracatı teşvik kredileri vermiştir. Ancak, son yıllarda modern merkez bankacılığı anlayışı çerçevesinde, uzun bir süredir bankacılık sisteminin açık piyasa işlemleri ile fonlanması nedeniyle, reeskont kredisi kullandırılmamaktadır. 1.2.5 Zorunlu Karşılıklar Zorunlu karşılıklara ilişkin yetki TCMB Kanunu’nun “Para-kredi konusunda Bankanın görev ve yetkileri” başlıklı 40’ıncı maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; “Madde 40 II: Bankalar ve elektronik ödeme araçlarını çıkaran kuruluşlar da dahil olmak üzere Bankaca uygun görülecek diğer mali kuruluşlar, Banka nezdinde açılacak hesaplarda yükümlülükleri esas alınarak, nakden zorunlu karşılık tesis ederler. Zorunlu karşılığa tabi yükümlülüklerin kapsamı, zorunlu karşılıkların oranı, tesis süresi ve bu yükümlülükler için tesis edilen karşılıklara gerektiğinde ödenecek faiz oranı, mevduat veya katılım fonlarından olağanüstü çekilişler ile birleşme, devir ve bölünme hallerinde yapılacak işlemler de dahil olmak üzere uygulamaya yönelik her türlü usul ve esaslar Bankaca belirlenir. Yukarıda belirtilen kuruluşların taahhütlerine karşı bulunduracakları umumi disponibilitenin nitelik ve oranı gerektiğinde Bankaca tespit edilir. Bankaca yapılacak düzenlemeye göre zorunlu karşılıkların Banka nezdindeki hesaplarda bloke olarak tutulmasının istenmesi halinde, bloke hesaplarda tutulan zorunlu karşılıklar, hiçbir amaç ve konunun finansmanı için kullanılamaz, temlik ve haciz edilemez. Zorunlu karşılıkların ve umumi disponibilitenin süresinde tesis edilmemesi veya eksik tesis edilmesi halinde Banka, belirleyeceği usul ve esaslara göre, eksik kısım için; Banka nezdindeki 14 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR hesaplarda faizsiz mevduat tutulmasını istemeye veya cezai faiz tahakkuk ettirmeye yetkilidir. Tahakkuk ettirilen cezai faiz alacakları, 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun hükümleri gereğince tahsil edilir. Tahsil edilen cezai faizler Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna gelir kaydedilir. Gelişen, çeşitlenen finansal piyasalarda mevduat alternatifi yatırım araçlarının artması, zorunlu karşılık oranlarının düşürülmesi ve karşılıklara faiz ödenmesi eğilimini artırmıştır. TCMB dünyadaki genel eğilime paralel olarak, zorunlu karşılık oranlarını son yıllarda aşamalı olarak düşürmüş ve Ağustos 2001’den başlayarak zorunlu karşılıklara faiz ödemeye başlamıştır. Mevcut zorunlu karşılık uygulamasının genel çerçevesi aşağıdadır: Zorunlu Karşılıklar (TL) : - TL yükümlülüklerinin %5’i (repo, interbank yükümlülükleri vb. hariç) serbest mevduatta nakit TL olarak tutulur. - Serbest mevduatta tutulan kısım 14 günlük dönemin ortalaması olarak hesaplanır. Dönem Cuma günü başlar ve takip eden ikinci Perşembe günü biter. - Zorunlu karşılık tutarları karşılık bulundurma döneminden 2 hafta önceki bilançoya göre hesaplanır. - TL zorunlu karşılıklara uygulanan faiz oranı, 5 Aralık 2008 tarihinden geçerli olmak üzere, TCMB gecelik borçlanma faiz oranının %80’i olarak belirlenmektedir. - 8 Ocak 2010 tarihinden itibaren Türk parası zorunlu karşılık yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde esneklik sağlanmış, bir tesis döneminde tutulması gereken Türk parası zorunlu karşılıkların yüzde 10’unu aşmamak koşuluyla, eksik tutulan karşılıkların bir sonraki dönemde tutulabilmesine, fazla tutulan tutarların bir sonraki dönemde eksik tutulan karşılıklara sayılmasına imkan tanınmıştır. Ancak, bir tesis döneminde eksik tesis edilen karşılıklar için bir sonraki dönemde tutulan tutarlar ile fazla tesis edilen tutarların bir sonraki dönemde eksik tutulan karşılıklara sayılan kısmına faiz ödenmemektedir. Zorunlu Karşılıklar (FX) : - FX yükümlülüklerinin % 9’U (interbank yükümlülükleri vb. hariç) ; - en az % 6 ‘sı bloke hesapta, - en fazla % 3’ü serbest mevduatta tutulur. - Serbest mevduatta tutulan kısım 14 günlük dönemin ortalaması olarak hesaplanır. Dönem cuma günü başlar, takip eden ikinci perşembe günü biter. - Karşılık bulundurma döneminden 2 hafta önceki bilançoya göre hesaplanır. - Yabancı para zorunlu karşılıklara uygulanan faiz oranı, Bankaların, TCMB’de serbest olarak bulundurdukları 2 gün ihbarlı döviz tevdiat hesabı faiz oranları ile aynı düzeyde olup haftalık olarak belirlenmekte ve yayınlanmaktadır. 15 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Zorunlu Karşılıklar Bloke Ort.Ser.Mev. Toplam %5 %5 %3 %9 YTL Yükümlülükler Zorunlu Karşılıklar FX Yükümlülükler 2. Zorunlu Karşılıklar %6 BANKALARARASI PİYASALAR 2.1 Bankalararası TL Piyasası Bankalar, Türk Lirası işlemlerini TCMB bünyesindeki Bankalararası Para Piyasası'nda TCMB kotasyonları ile yapabildikleri gibi tezgahüstü piyasa olarak da adlandırılan piyasada özel bir düzenlemeye tabi olmadan kendi aralarında da yapabilmektedirler. TCMB bünyesinde yapılan her işlem için teminat alınmasına rağmen bankaların kendi aralarında fon alışverişinde herhangi bir teminat istenmemektedir. İşlemlerin teminatsız yapılmasından dolayı bankalar işlem yapabilecekleri bankalara ve işlem miktarına sınırlama getirmişlerdir. Buna piyasada kısaca "line" denilmektedir. Her banka ancak "line"ı olan bir bankayla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapabilmektedir. Bankaların kendi aralarında yaptıkları işlemlerin hacmi konusunda istatistiki bilgi toplanmadığı için tahmin yapabilmek zordur. İşlemler telefonla pazarlık usuluyle yapılabildiği gibi bilgi dağıtım firmalarının dealing imkanlarından faydalanılarak da yapılabilmektedir. Bu piyasada işlem oranları piyasadaki likidite ve bankaların nakit akışına göre belirlenmektedir. Piyasadaki likiditenin artması ve bankaların nakit ihtiyaçlarının azalması borç verme oranlarını düşürmekte likiditenin azalması ve bankaların borç ihtiyacının artması oranları arttırmaktadır. 2.2 Bankalararası Repo Piyasası Aracı kuruluşlar repo işlemlerini IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar repo işlemlerini daha çok IMKB bünyesindeki Repo-Ters Repo Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanınan limitleri yetersiz geldiğinde işlemleri kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde işlem yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi dağıtım firmalarının dealing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada oranlar 16 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR daha çok IMKB Repo-Ters Repo Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir. 2.3 Bankalararası Tahvil Piyasası Aracı kuruluşlar tahvil ve bono doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini IMKB bünyesindeki Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapabildikleri gibi kendi aralarında özel bir düzenlemeye tabi olmadan yapabilmektedirler. Aracı kuruluşlar, tahvil doğrudan alım ve doğrudan satım işlemlerini daha çok IMKB bünyesindek Kesin Alım-Satım Pazarı'nda yapmalarına rağmen IMKB'nin kendilerine tanıdığı limitlerin yetersiz geldiği durumlarda özellikle ileri valörlü işlemlerini kendi aralarında yapmayı tercih etmektedirler. Tüm ikincil piyasalarda olduğu gibi bu piyasada da işlemler ancak "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde yapılabilmektedir. Bu piyasada işlemler telefonla pazarlık yada bilgi dağıtım firmalarının dealing imkanlarından faydalanırak yapılmaktadır. Piyasada oranlar daha çok işlemlerin büyük bölümünün gerçekleştiği IMKB Kesin Alım Satım Pazarı'nda gerçekleşen oranlar baz alınarak tesbit edilmektedir. 2.4 Bankalararası Döviz Piyasası Bankalararası döviz piyasasında gerçekleştirilecek işlem türlerini belirleyen herhangi bir kısıt bulunmamaktadır. Katılımcılar dövize dayalı her türlü işlemi yapabilirler. İşlemlerin vadeleri yönünden de bir kısıt bulunmamaktadır. İşlemler spot veya vadeli olarak gerçekleştirilebilir. Öte yandan, gerek döviz ve efektif piyasalarında gerekse bankalararası döviz piyasasında dövize dayalı türev işlemlerin yapılması veya yapılmaması hususunda bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak, bankalararası döviz piyasasında zaman zaman türev işlemlerin yapıldığı bilinmektedir. Türkiye’de yerleşik ve yerleşik olmayan kişiler döviz ve Türk Lirası üzerinden işlem yapabilirler. Kişilerin döviz bulundurmaları serbesttir ve dövizlerin kaynağı sorulamaz. Dolayısı ile; Gerçek kişiler, Tüzel kişiler: - Bankalar, - Yetkili Müesseseler, - Katılım Bankaları, - Kıymetli Maden Aracı Kuruluşları, - Şirketler, - Türkiye Posta İdaresi birbirleri ile serbestçe döviz üzerinden işlem yapabilirler. - Zaman içinde Türkiye’de faaliyet gösteren bankaların kendi aralarında yaptıkları alım-satım işlem hacmi giderek artmış, Reuters’da ilk olarak TLFX=) sayfasında 10 banka ABD Doları 17 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR için alış-satış kotasyonunu ilan etmeye başlamıştır. Bununla birlikte bankalararası döviz piyasasında işlem yapan bankaların sayısı artmış, TLFX=) sayfasının devamı oluşmuş TLFY=) ve TLFZ=) sayfalarında diğer bankalar da alış-satış kotasyonlarını ilan ederek sistem içinde alış-satış yapmaya başlamışlardır. IYIX=) sayfasında o anda kotasyon veren ilk 20 banka yer almaktadır. TRYBA=) sayfasında en iyi alıcılar TRYBB=) sayfasında ise en iyi satıcılar görülebilmektedir. Döviz işlemlerinde bankaların karşılaşacağı risk, beklenmedik kur değişmelerinden dolayı ortaya çıkar. Örneğin, kurlardaki bir düşme bankanın elindeki döviz rezervlerinin ulusal para değerini azaltarak bankayı kayba uğratır. Bunun gibi kurlardaki bir yükselme de döviz borçlarının ulusal para karşılıklarını artırarak yine zarara neden olur. Eğer çalışma gününün sonunda belirli bir yabancı para, diyelim ki dolar üzerinden, bankanın müşterilerinden satın aldığı toplam miktar, onlara yaptığı toplam satışa eşitse, böyle bir durumda bankanın söz konusu parayla ilgili pozisyonunda bir değişme olmaz. Dolayısıyla herhangi bir riskle de karşı karşıya kalınmaz. Oysa, eğer satın alınan döviz miktarı satılan döviz tutarından fazla ise, o takdirde döviz rezervlerinde bir artışla karşılaşılabilir. Bu duruma, ilgili yabancı para üzerinden fazla pozisyona sahip olması denir. Bunun tam tersine ise açık pozisyon denir. Yani satılan döviz miktarının alınandan daha fazla olması durumudur. Gerek fazla (uzun), gerek eksik (açık) pozisyon durumlarında banka bir döviz kuru riski ile karşı karşıyadır. Örneğin fazla pozisyon durumunda, eğer bu fazlalığı elinden çıkartmazsa, o paranın kurundaki düşüşten zarara uğrar. Açık pozisyon durumunda yine bir risk söz konusudur. Çünkü elinde yeterince döviz bulunmamaktadır. Dolayısıyla ulusal para döviz karşısında değer kaybedecek olursa bankanın zarara uğrama riski vardır. Dolar üzerinden açık pozisyonu olan bir bankayı ele alalım. Açık pozisyonunu denkleştirmek için dolar satınalmak isteyen bu bankanın iki seçeneği vardır. Birincisi doğrudan doğruya öteki bankalara telefon ederek dolar satın almak isteyen bir banka bulmaktır. İkinci yol ise bir brokerden yararlanmaktır. Bankalararası döviz piyasası, tüm alıcı ve satıcıların bir araya gelip işlem yaptıkları fiziksel bir mekan değildir. Bankalar yalnızca "line"ı olan bankalarla ve "line" limitleri dahilinde işlemlerini yapmakta, işlemlerden dolayı herhangi bir teminat alınmamakta ve fiyatlar ilan edilen kotasyonlar üzerinden yada pazarlık usuluyle telefon veya bilgi dağıtım firmalarının imkanlarından faydalanmak yoluyla gerçekleşmektedir. Diğer gelişmiş döviz piyasalarında olduğu gibi, Türkiye’de de bu piyasanın katılımcıları Reuters ve Bloomberg gibi modern finansal iletişim araçları ile haberleşirler ve işlemlerini telefon ve/veya direct dealing araçları ile ekran aracılığı ile gerçekleştirirler. Bu piyasada bankalar ve diğer mali kuruluşlar kendi nam ve hesaplarına işlem yaparlar. TCMB, döviz kurlarında aşırı oynaklık tesbit etmesi halinde ikincil piyasaya müdahale amaçlı alım-satım işlemleri yapabilmektedir. Şirketler doğrudan bu piyasada işlem yapamazlar, onlar işlemlerini bankalar ile gerçekleştirirler. Piyasada işlemler, uluslararası döviz piyasalarında Kabul gören genel kurallar çerçevesinde gerçekleştirilir. Bankalar kotasyonlarını bilgi dağıtım firmalarının 18 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR ekranlarına (Reuters sayfa kodu: TRY1=) girerek ilan etmekte girilen bu kotasyonlar 1.000,000 Amerikan doları için bağlayıcı nitelik taşımaktadır. Katılımcılar USD 1.000.000.için çift yönlü kotasyon verirler. Gösterge niteliğindeki kurlar, TCMB tarafından, bu piyasada bankaların verdiği kotasyonlardan belirlenmektedir. İşlemler genel olarak aynı gün veya spot valör olarak gerçekleştirilir ve alım satım konusu fonlar uluslararası teamüllerine göre “settle” eder. Ödeme emirleri ve alacak ihbarları SWIFT sistemi aracılığı ile gönderilir. Dünya’da spot döviz işlemleri genellikle piyasalarda gerçekleştirilmektedir. FOREX denilen bankalararası tezgahüstü 3. VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI 3.1 Amaç ve Hukuki Dayanak Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., Sermaye Piyasası Kurulu’nun 17/8/2001 tarihli ve 9/1101 sayılı Kararına dayanan, Devlet Bakanlığı’nın 3/9/2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı üzerine, 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanununun 40’ıncı maddesine göre, 19/10/2001 tarih, 24558 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan, ülkemizdeki ilk özel borsa kuruluşudur. Borsa 4 Şubat 2005 tarihinde faaliyete geçmiştir. Sermaye Piyasası Kurulu tarafından yayımlanan “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik” vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin güven ve istikrar içinde işlem görmesini sağlamak üzere vadeli işlem ve opsiyon borsalarının kuruluş, teşkilat, faaliyet, denetim, üyelik ilke ve esaslarını düzenlemektir. 3.2 İşlem Esasları 3.2.1 İşlem Sistemi Borsada sözleşmelere ilişkin alım, satım ve diğer işlemler VOBİS adı verilen bilgisayarlı işlem sistemi üzerinde gerçekleşir ve burada gerçekleşen tüm işlemler işlemleri gerçekleştiren üyeleri ve üyeler vasıtasıyla Borsaya emir ileten üye müşterilerini bağlar. VOBİS’in temel özellikleri şunlardır: 1. VOBİS’e Borsa tarafından belirlenen yöntemlerle uzaktan erişim yoluyla ya da VOB işlem salonu kullanılarak emir iletilebilir. VOBİS’te veya VOBİS’e erişimde arızaların oluşması durumunda Borsa emirlerin telefonla iletilmesini şart koşabilir. Bu durumda emirler sisteme Borsa personeli tarafından girilir. Üyeler uzaktan erişim yöntemiyle emir girerken VOBKE (VOB Kullanıcı Ekranı)’yi kullanır. 19 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR 2. İşlemler, iletilen emirlerin fiyat önceliği ve zaman önceliği esaslarına dayanan bir algoritmayla elektronik ortamda eşleştirilmesi sonucunda gerçekleştirilir. 3. Emirler hesap bazında girilir. Hesapların açılması, açılan hesaplar için işleme başlama zamanına dair hususlar “Takas ve Temerrüt Esasları” Genelgesinde düzenlenir. Emirlerin hesap bazında girilmesi, üyelerin müşterilerinin işlemlerinden ve açık pozisyonlarından sorumlu olması esasını değiştirmez. Borsa VOBKE aracılığıyla teminatlar ve pozisyonların üye bazında ve/veya hesap bazında da takip edilmesine imkan tanır. Borsa, piyasada gerçekleşen işlemlere ilişkin gerek gördüğü bilgileri VOBKE aracılığıyla üyelerine duyurabilir. VOBKE’de yer alacak bilgiler Borsa tarafından önceden haber verilmeksizin değiştirilebilir. Borsa Yönetmeliğinin 139’uncu maddesi çerçevesinde yapılacak bilgilendirmeler saklıdır. 4. VOBİS, işlem anında yeterli teminatın varlığını TVİS ile çevrim-içi olarak bağlanmak suretiyle kontrol eder. Bu kontrol, emirlerin girişi esnasında yapılmaz. Pozisyon için gerekli teminatın olmaması durumunda emir sisteme girilebilir ancak, işlemin gerçekleşmesine müsade edilmez. Emirlerin eşleşmesi esnasında yeterli teminatı olmayan emir iptal edilir. 5. Üyeler sadece yetkili gerçekleştirebilirler. oldukları piyasalarda emir girebilirler ve işlem 6. Emirler, işlemler, teminatlar ve pozisyonlar gün içinde VOBKE aracılığıyla izlenebilir. Ayrıca gün sonunda üyelere elektronik ortamda “işlem defterleri” ve “Borsa Bülteni” gönderilebilir. 7. VOBİS, Borsada işlem gören sözleşmelere ilişkin VOBKE’de yer alan bilgilerin bir kısmının Borsanın belirleyeceği veri yayıncılarına veya diğer medyaya çevrim-içi veya gecikmeli olarak verilmesine imkan tanır. 3.2.2 Pazarlar Borsada işlemler üç farklı pazarda gerçekleştirilebilir. Bunlar Ana Pazar, Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarıdır. 3.2.2.1 Ana Pazar “Ana Pazar”, normal seans ya da fiyat sabitleme seansları sırasında emirlerin eşleştirildiği esas pazardır. 3.2.2.2 Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarı 20 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Özel emirler, Ana Pazarda oluşan fiyatları etkileyebilecek büyüklükte olan yüksek miktarlı emirlerdir. Bir defada girilen 2.000 adet sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler özel emir olarak kabul edilir. Her iki tarafı da belirli olan özel emirlerin “Özel Emirler Pazarı”nda işlem görebilmesi için Borsanın onayı gerekir. “Özel Emir İlan Pazarında” ise sadece bir tarafı belirli olan özel emirler girilebilir. Girilen emrin eşleşmesi durumunda, işlem Borsanın onayı alınmak kaydıyla yine “Özel Emirler Pazarında” gerçekleşir. Bu pazarlarda emirlerin kısmen karşılanması mümkün değildir. Bu pazarlardaki teminat kontrolü, pozisyon limitlerinin hesaplanması gibi risk yönetimi uygulamaları da “Teminatlandırma ve Diğer Risk Yönetimi Esasları” Genelgesindeki hükümlere tabidir. Şu kadar ki özel emir ilan pazarına girilen emirlerin yeterli teminatlarının olup olmadığı Borsa tarafından en kısa sürede kontrol edilir ve yeterli teminatın olmadığı durumlarda emirler iptal edilir. Özel Emir İlan Pazarında fiyat ve zaman önceliklerinin uygulanması aşağıda belirlenen koşullara tabidir: i. Aynı miktarlı birden fazla özel emir ilanının bulunması durumunda fiyat ve zaman önceliği kuralı geçerlidir. ii. Miktarı farklı olan birden fazla özel emir ilanının olması durumunda, fiyat ve zaman önceliği geçerli değildir ve bu şartlardaki özel emir ilanlarının miktar öncelikli olarak karşılanması esastır. Özel emirlerde otomatik eşleşme uygulanmaz. Özel emirlerden dolayı işlem gerçekleşmesi için Borsanın onay vermesi zorunludur. Borsanın onaylamadığı durumlarda, işlem gerçekleşmez ve ilgili özel emirler iptal edilir. 3.2.3 Günlük İş Akışı ve Seans Saatleri VOBİS, aksi Borsa tarafından belirtilmedikçe tüm Borsa Günlerinde saat 08:45`te açılır ve saat 18:05’te kapatılır. Saat 09:15-17:35 arasında “normal seans” adı verilen tek bir seans düzenlenir. Normal seansın son 10 dakikası “kapanış aralığı” olarak adlandırılır. İşlem saatlerinin belirlenmesinde Borsanın saati esas alınır. Normal günlük iş akışı aşağıdaki Normal Seans 08:45 09:15 Takas Süresi 17:25-17:35 17:45 T+1 Günü Saat 14:30 21 İşlem Yapılmayan Dönem Kapanış Aralığı TSPAKB Uzlaşma Fiyatlarının İlanı ve Teminat Tamamlama Çağrılarının Yayınlanması DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR gibidir: 3.2.4 İşlem Yöntemleri VOBİS’te “sürekli müzayede” ve “tek fiyat” olarak adlandırılan iki farklı işlem yöntemi uygulanabilir. 3.2.4.1 Sürekli Müzayede Yöntemi Bu yöntem “normal seans”ta kullanılır. Bu yöntemde, VOBİS’e iletilen emirlerin Borsa Yönetmeliğinde belirtilen şekilde fiyat önceliği ve zaman önceliği esaslarına uygun olarak eşleşmesi sonucunda oluşan fiyatlar üzerinden işlemler gerçekleştirilir. 3.2.4.2 Tek Fiyat Yöntemi Bu yöntem fiyat sabitleme seanslarında kullanılır. Tek fiyat yönteminde VOBİS’e iletilen emirler ilan edilen süre boyunca toplanır ve bu sürenin bitiminde en yüksek miktarın gerçekleşmesine imkan verecek olan “denge fiyatı” üzerinden yine fiyat ve zaman önceliklerine uygun olarak işlemler gerçekleştirilir. Bu yöntemde alış ve satış emirleri verilen fiyat üzerinden veya daha iyi olan fiyat üzerinden gerçekleşir. 3.2.5 Uzlaşma Fiyatı ve Uzlaşma Fiyatı Komitesi Gün sonunda kar/zarar hesaplamalarına ve günlük takas işlemlerine esas teşkil etmek üzere Borsa tarafından sözleşme bazında günlük olarak hesaplanan ve ilan edilen fiyata uzlaşma fiyatı adı verilir. Uzlaşma Fiyatı Komitesi, Borsa Yönetmeliğine uygun olarak gerekli gördüğü durumlarda VOBİS tarafından hesaplanan günlük uzlaşma fiyatlarını değiştirebilir. 3.2.6 İşlemlerin Durdurulması Borsada işlemler, Genel Müdürün kararıyla; herhangi bir işlem gününde bir ya da birden fazla sözleşmede veya tüm sözleşmelerde durdurulabilir. Aynı şekilde işlemlerin tekrar başlatılması için de Genel Müdürün kararı gereklidir. Genel Müdür bu yetkisini görevlendireceği bir birime devredebilir. 22 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR 3.2.7 Emirler 3.2.7.1 Emirlerin Borsaya İletilmesi Borsada işlem yapan aracı kuruluşların temsilcileri, Borsa işlem salonundan veya VOBKE vasıtasıyla uzaktan erişimle emirlerini iletirler. Telefonla emir iletimine ilişkin hususlar saklıdır. 3.2.7.2 Emirlerin Eşleşmesi Sisteme gönderilen emirler normal seansta fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşirler. Eşleşme esnasında uygulanacak öncelik kuralları aşağıdaki gibidir: i. Fiyat Önceliği Kuralı: Daha düşük fiyatlı satım emirleri, daha yüksek fiyatlı satım emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirleri, daha düşük fiyatlı alım emirlerinden önce karşılanır. ii. Zaman Önceliği Kuralı: Fiyat eşitliği halinde, zaman açısından daha önce gelen emirler önce karşılanır. Emirlerin eşleşebilmesi için her iki emir için de yeterli teminatın bulunması şarttır. Eşleşme anında yeterli teminatı bulunmayan emir iptal edilir ve işlem gerçekleşmez. Emirlerin VOBİS tarafından iptal edilmesi durumunda Borsa tarafından ilgili üyelerden “Eşleşme Anında Emir İptal Ücreti” alınır. Borsada dürüstlük ve düzeni bozacağı kanaatine varılması durumunda, yeterli teminat olmaksızın girilen emirler eşleşme öncesinde iptal edilebilir veya bu tür emirleri giren üyenin emir girişleri belirli bir süre kısıtlanabilir. İlgili Mevzuatta çerçevesinde alınabilecek diğer tedbirler saklıdır. 3.2.7.3 Emir Yöntemleri VOBİS’e girilebilecek olan emirlerde aşağıdaki belirtilen üç fiyat belirleme yönteminden birinin seçilmesi zorunludur: Limit (LMT) Belirlenen limit fiyat seviyesine kadar işlem gerçekleştirmek için kullanılan emir yöntemidir. Bu yöntem kullanıldığında fiyat girilmesi zorunludur. 23 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Piyasa (PYS) Emrin girildiği anda ilgili sözleşmede piyasada bulunan en iyi fiyatlı emirden başlayarak emrin karşılanması amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Piyasa yöntemi seçildiğinde ekranda oluşan “En İyi Fiyat” seçeneğinin işaretlenmesi durumunda ise emir sadece piyasada o anda bekleyen en iyi fiyat seviyesindeki emirlerle eşleşir. Kapanış Fiyatından (KAP) Gün sonunda hesaplanan uzlaşma fiyatı üzerinden işlem gerçekleştirmek amacıyla kullanılan emir yöntemidir. Uzlaşma fiyatı hesaplandıktan sonra “kapanış fiyatından” emirler karşı tarafta bekleyen “kapanış fiyatından” emirlerle eşleşir. Alış ve satış tarafında bekleyen “kapanış fiyatından” emirler eşleştikten sonra kalan “kapanış fiyatından” emirler uzlaşma fiyatını karşılayan normal seans emirleri ile eşleşir. Kapanış Fiyatından emirler sadece “kalanı pasife yaz” emir türü ve “seans” emir süresi kullanılarak sisteme gönderilebilir. 3.2.7.4 Emir Türleri Emir yöntemlerinden bir tanesi seçildikten sonra aşağıda açıklanan 4 emir türünden birinin seçilmesi gerekmektedir: Kalanı Pasife Yaz (KPY) Emrin girildiği anda tamamının gerçekleşmesi esas olmakla birlikte, tamamının gerçekleşmemesi durumunda kalan miktarın maksimum emir miktarına kadarlık kısmının, emrin yöntemine göre limit fiyatından ya da gerçekleştiği son fiyat üzerinden pasife limit emir olarak yazılması için kullanılan emir türüdür. Gerçekleşmezse İptal Et (GİE) Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının gerçekleşmesi, aksi takdirde tamamının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür. Kalanı İptal Et (KİE) Girildiği anda, pasifte karşı tarafta bekleyen emirlerin durumuna göre emrin tamamının gerçekleşmesi, aksi takdirde gerçekleşmeyen kısmının iptal edilmesi için kullanılan emir türüdür. Şarta Bağlı (SAR) 24 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Bu emir türü, emri giren tarafından ilgili sözleşme için belirlenen fiyattan (aktivasyon fiyatı) ya da alış emirleri için daha yüksek ve satış emirleri için daha düşük fiyatlardan Borsada işlem olması durumunda, emrin sistemde aktif hale gelmesi amacıyla kullanılır. Şarta bağlı emir türünün kullanılması durumunda, emrin fiyat giriş yönteminin yanı sıra aktivasyon fiyatının belirtilmesi de zorunludur. 3.2.7.5 Emir Süreleri Emir girişinde emrin sistemde geçerli olacağı süreye ilişkin aşağıda yer alan dört seçenekten bir tanesinin seçilmesi gerekmektedir: Seans Emri (SNS) Emir sadece girildiği seansta geçerlidir. Seans sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Günlük Emir (GUN) Emir girildiği günde geçerlidir. Gün sonuna kadar eşleşemezse sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. İptale Kadar Geçerli Emir (İKG) Emir girildiği seanstan itibaren iptal edilene kadar geçerlidir. Bu emir süresi seçildiğinde, emrin iptal edilmediği ve eşleşmediği durumda, emir sözleşmenin vade sonuna kadar geçerli olur ve vade sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Tarihli Emir (TAR) Emir, sisteme girilen tarihe kadar geçerlidir. Belirtilen tarihe kadar eşleşmezse ya da iptal edilmezse, bu tarihte gün sonunda sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Sistemde, sözleşmenin vade sonundan daha ileri bir tarih girilmesine izin verilmez. Günlük akış içerisinde sadece bir seans olduğu için “seans” ve “gün” emirleri aynı süreye işaret etmektedir. Her iki süre için de günlük fiyat hareket limitleri geçerlidir. “İptale kadar geçerli” ve “tarihli” sürelerinin seçilmesi durumunda, günlük fiyat hareket limitlerinin dışında emir girilebilir. 3.2.7.6 Emir Girişinde Kısıtlamalar Emir girişinde VOBİS tarafından fiyat ve miktar kontrolü yapılır. İlgili seans özelliklerine uygun olmayan emirler sisteme girilemez. Maksimum emir miktarı sadece pasife girilen emirler için kontrol edilir. Normal seansta girilebilecek maksimum pasif emir miktarı döviz vadeli işlem sözleşmelerinde 5.000 adet, diğer sözleşmelerde ise 2.000 adet sözleşmeyi içerir. 25 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Emir girişinde “iptale kadar geçerli” ve “tarihli” emirler dışındaki süreler için girilen emirler günlük fiyat hareket sınırları içinde olmak zorundadır. Riskli hesaplar “ana pazar”da pasif ve aktif emir girişi yaparak pozisyon kapatıcı işlem gerçekleştirebilirler. 3.2.7.7 Emir Düzeltme Sistemde açık emirler ya da kısmi olarak gerçekleşmiş olan emirlerin gerçekleşmeden bekleyen kısımları istenildiği anda ilgili temsilciler tarafından değiştirilebilir. Normal temsilciler kendi emirlerini, yönetici temsilciler kendi üyelerine ait tüm emirleri değiştirebilir. İptale kadar geçerli ya da tarihli emirler, seanstan önce işlem yapılmayan dönemde de değiştirilebilir. Ancak bu dönemde fiyat değişiklikleri sadece daha kötü fiyata doğru yapılabilir. 3.2.7.8 Emir İptali VOBİS’te, açık olan emirler ya da kısmi olarak gerçekleşmiş olan emirlerin gerçekleşmemiş olarak bekleyen kısımları, emrin sahibi üye tarafından iş akışında belirtilen süreler içerisinde iptal edilebilir. Normal temsilciler kendi emirlerini, yönetici temsilciler kendi üyelerine ait tüm emirleri, yetkili Borsa personeli ise sistemdeki tüm emirleri iptal edebilir. 3.3 Takas ve Temerrüt Esasları 3.3.1 Genel Takas Esasları VOB’da işlem gören sözleşmelerin takası, Genel Yönetmelik, Borsa Yönetmeliği ilgili mevzuat Takas ve Temerrüt Esasları Genelgesi hükümleri çerçevesinde SPK’nın 10.12.2004 tarih ve 48/1602 sayılı toplantısında alınan kararı ile Takas Merkezi olarak belirlenen Takasbank tarafından yapılır. Takasbank, Borsa Yönetmeliği ve Genel Yönetmelikte öngörülen şekilde, merkezi muhatap olarak sözleşmelerin alıcısına karşı satıcı ve satıcısına karşı alıcı rolünü üstlenir. Takasbank’ın mali sorumluluğu, bu Genelgede öngörülen kaynaklarla sınırlı olmak üzere sözleşmelerin takası sırasında taraflardan her biri için karşı tarafın yerini almasından kaynaklanan tutar kadardır. Takas Merkezi garantisi, sadece Takas Merkezinde açılan hesaplar ve bu hesaplarda izlenen sözleşmelerle sınırlıdır. Takas işleminde aksi kararlaştırılmadıkça açık 26 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR pozisyon için yatırılması ve bulundurulması zorunlu teminatlar ve Garanti Fonu kullanılır. (Takasbank, takasın gerçekleşmesinden kendi kaynakları ile sorumlu değildir.) Takas işlemlerinde uygulanacak genel esaslar aşağıda sıralanmaktadır: 1. Borsada gerçekleştirilen işlemlerin takası hususunda, Takasbank sadece takas üyeleri ile doğrudan ilişki içindedir. Takasbank, takas üyesi olmayan Borsa üyelerinin takas üyelerine karşı yükümlülüklerinden, Borsa ve takas üyelerinin müşterilerinin diğer Borsa ve takas üyelerine karşı yükümlülüklerinden, herhangi bir takas üyesinin kendisine aracılık hizmeti veren bir diğer takas üyesine karşı yükümlülüklerinden ve takas veya Borsa üyesinin müşterilerine karşı yükümlülüklerinden sorumlu tutulamaz. 2. Takas üyelerinin sahip olacağı açık pozisyonlar ve bunlar için yatırılacak nakit ve nakit dışı teminatları izlemek üzere Takasbank nezdinde gerekli hesaplar açılır. 3. Takasbank nezdindeki hesaplardaki açık pozisyonlar Takas ve Temerrüt Esasları Genelgesinin 6’ncı maddesinde belirtildiği şekilde günlük bazda Takasbank tarafından re’sen günceleştirilir. 4. Takas üyeleri, teminat tamamlama yükümlülüklerini T+1 Günü en geç saat 14:30’a kadar yerine getirmek zorundadırlar. Yükümlülüklerin yerine getirilmesine ilişkin süreler Borsa Yönetmeliğinde öngörülen şekilde yeniden belirlenebilir. Ayrıca, sözkonusu süreler Takasbank tarafından da geçici olarak değiştirilebilir. 5. Teminat tamamlama çağrısına muhatap olan üyenin hesaplarında, hesapların güncelleştirilmesi neticesinde oluşan kar alacaklarına teminat tamamlama çağrısı tutarlarının toplamı kadar bloke konur. Takas üyelerinin teminat tamamlama çağrısından kaynaklanan borçları kapandıkça, kar alacaklarına konulan bloke, kapatılan borç tutarı kadar çözülür. 6. Takas üyesi, yükümlülüğünü takas süresinin bitimine kadar tam olarak yerine getirmediği takdirde herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır. 3.3.2 Teminat Yatırma/Çekme İşlemleri Teminat yatırma/çekme işlemleri üye ofislerinden Takasbank sistemine bağlanılarak, elektronik ortamda gerçekleştirilir. Teminata kabul edilecek varlıklar teminat hesaplarına fiziki olarak doğrudan yatırılamaz. Teminat yatırma ve çekme işlemleri ilgili üye serbest hesaplarından veya serbest hesaplarına elektronik virman suretiyle gerçekleştirilir. Teminat yatırma/çekme talepleri seans süresi içinde Takasbank ve Borsa onayı ile, seans dışında ise Takasbank’ın onayı ile gerçekleştirilir. Alınan pozisyonlar dolayısıyla tutulması 27 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR zorunlu (bloke edilmiş) olan teminatlar çekilemez. Ayrıca, teminat tamamlama yükümlülüğü olan hesaplardan teminat çekilmesine izin verilmez. Normal seansın son 15 dakikasından uzlaşma fiyatının açıklanmasına kadar geçen süre zarfında üyenin teminat yatırmasına izin verilmez. Teminat çekme işlemlerinde, belirlenen teminat kompozisyonunu bozan teminat çekme talepleri reddedilir. Teminat yatırma/çekme işlemlerine ve bloke hesabına nakit yatırma ve çekme işlemlerine ilişkin uygulama esasları ve süreleri Takasbank tarafından belirlenir. 3.3.3 Temerrüt Esasları 3.3.3.1 Genel Temerrüt Esasları Temerrüt, Borsada gerçekleşen işlemler ve açık pozisyonlardan dolayı Takasbank’a yatırılması gereken tutarlar ile diğer yükümlülüklerin süresi içinde yatırılmaması veya yerine getirilmemesi halidir. Teminat tamamlama yükümlülüğünü zamanında yerine getirmeyenler, herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır. Hesaplarda bulunması gereken teminat tutarları Borsa tarafından günlük olarak hesaplanır. Teminatın sürdürme teminatı seviyesine veya bu seviyenin altına düşmesi durumunda başlangıç teminatı seviyesine kadar nakit olarak tamamlanması ve/veya var olan açık pozisyonların bir kısmının veya tamamının kapatılması ve/veya fark pozisyonu alınması suretiyle gerekli başlangıç teminatının teminat tamamlama çağrısını karşılayacak tutarda azaltılması zorunludur. Hesaptaki toplam teminat, sürdürme teminatının üzerinde olmasına rağmen nakit teminatın "0"ın altına düşmesi halinde ise üyeden nakit teminatının negatif (eksi) bakiyesini kapatması (nakit teminatını "0"a tamamlaması) teminat tamamlama çağrısı yapılmak suretiyle istenir. Borsa Yönetmeliği uyarınca gerek görüldüğü durumlarda üyelerden olağanüstü durum teminatı olarak tüm hesaplar için ek teminat talep edilebilir. 3.4 Teminatlandırma ve Diğer Esaslar 3.4.1 İşlem Teminatları Borsada alınmak istenen (ya da alınmış olan) açık pozisyonlar için Takasbank’ta bulundurulan (ya da bulundurulması gereken) teminat tutarına işlem teminatı denir. Borsanın doğal üyesi olarak kabul edilen TCMB’nin açık pozisyonları dolayısıyla teminat bulundurma zorunluluğu bulunmamaktadır. İşlem teminatları üç gruba ayrılır: 3.4.1.1 Başlangıç Teminatı 28 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Borsada pozisyon almak için gerekli olan teminat tutarına başlangıç teminatı denir. Her bir sözleşme ya da sözleşme tipi için gerekli olan başlangıç teminatı ilgili sözleşmelerde belirtilir. Başlangıç teminatı tutarları Borsa tarafından piyasalardaki gelişmelere göre değiştirilebilir. Aynı dayanak varlık üzerine düzenlenen, başta sözleşme büyüklüğü olmak üzere tüm asli unsurları aynı olan farklı vadelerdeki sözleşmelerin birinde uzun pozisyon, diğerinde ise kısa pozisyon alınması durumunda yayılma pozisyonu (fark pozisyonu) oluşturulmuş olur. Yayılma pozisyonları için düz pozisyonlara göre daha düşük bir teminat belirlenebilir. 3.4.1.2 Sürdürme Teminatı Borsada oluşan zararlar ya da nakit-dışı teminatların değerlerinin düşmesi sonucunda başlangıç teminatının inebileceği en düşük seviyeye sürdürme teminatı denir. İşlem teminatı tutarının sürdürme teminatı seviyesi veya bu seviyenin altına inmesi durumunda Takasbank tarafından teminat tamamlama çağrısı yapılır. Sürdürme teminatı seviyesi ilgili sözleşmelerde belirtilir. 3.4.1.3 Olağanüstü Durum Teminatı Borsa Yönetmeliğinde belirlenen esaslar çerçevesinde Borsa tarafından başlangıç teminatına ek olarak olağanüstü durum teminatı da talep edilebilir. VOBİS’te işlemlerin gerçekleşmesinde işlem teminatı kontrolü yapılır. Emirlerin eşleşmesi esnasında ilgili hesabın yeterli teminatının bulunmaması durumunda, emir iptal edilir. 3.4.2 Teminatlandırma Yöntemi İşlem teminatlarının uygulanır. 3.4.1.4 hesaplanmasında “sözleşme bazında teminatlandırma” yöntemi Teminat ve Kâr/Zarar Çarpanı Teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları kullanılarak, alınabilecek pozisyon sayısının belirlenmesinde mevcut teminatların ve/veya VOBİS’te hesaplanan gün içi kar/zararların belirli bir oranı dikkate alınabilir. Teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları Borsa tarafından üye, hesap tipi ve/veya hesap bazında 1’den büyük ya da 1’den küçük olarak uygulanabilir. 1’den farklı olarak tanımlanmış teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları kullanılması durumunda seans içinde VOBİS, Borsa ve Takasbank tarafından yapılan tüm hesaplamalarda bu çarpanlarla çarpılarak hesaplanmış teminat rakamları ve/veya kâr/zarar tutarları dikkate alınır. Teminat çarpanlarının 1’den 29 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR küçük olarak tanımlanması, ilgili hesabın Takasbank’ta mevcut teminatına göre çarpan rakamıyla orantılı olarak daha az pozisyon almasına yol açabilir. Teminat ve kâr/zarar çarpanları, teminat tamamlama çağrısı miktarı hesaplanırken 1 olarak uygulanır. Teminat ve/veya kâr/zarar çarpanları Borsa Günü içerisinde herhangi bir zamanda önceden haber verilmeksizin değiştirilebilir. 3.4.3 İşlem Teminatı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler İşlem teminatı olarak kabul edilebilecek kıymetler nakit ve nakit-dışı varlıklar olarak ikiye ayrılmaktadır. Nakit teminat olarak TVİS’e Türk Lirası (TL) kabul edilir. Nakit dışı teminatlar ise çeşitlendirilmiştir. Aşağıda işlem teminatı olarak kabul edilecek nakit ve nakit-dışı teminatların çeşitleri gösterilmektedir: i. - Nakit Teminatlar Türk Lirası (TL) 1. - Nakit Dışı Teminatlar Döviz (DVZ) ABD Doları (USD) Avrupa Para Birimi (EUR) ii. 2. - Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) Devlet Tahvili (DT) Hazine Bonosu (HB) Dövize Endeksli Devlet Tahvili (DTE) Döviz Ödemeli Devlet Tahvili (DTY) 3. - Hisse Senedi (HS) İMKB 30 endeksine dahil hisse senetleri 4. - Yatırım Fonu Katılma Belgeleri Borsa Yatırım Fonları Katılma Belgeleri (BYF) İtfasına beş işgünü kalan DİBS’ler teminata kabul edilmez. Nakit dışı teminat olarak daha önceden getirilmiş olan tahvil veya bonoların arasında itfasına beş işgününden az zaman kalmış olan varsa, ilgili üyelere Takasbank tarafından elektronik ortamda kıymetlerin değiştirilmesi için uyarı mesajı gönderilir. İtfaya konu tahvil veya bonolar yapılan uyarıya rağmen değiştirilmedikleri takdirde müşterinin talimatına ihtiyaç duyulmaksızın itfadan 30 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR önceki günün sonunda menkul kıymetin fiyatı sıfırlanır. İtfa tutarı, ilgili müşterinin vadeli işlem teminatına nakit olarak aktarılır. Anapara ve kuponlarına ayrıştırılmış DİBS’lerin teminata kabulü için, menkul kıymetin tamamını temsil eden anapara ve kuponlarının birlikte teminata yatırılması gerekmektedir. Aksi takdirde ayrıştırılmış DİBS’ler teminata kabul edilmez. Hisse senedi cinsinden teminatlarda sermaye artırımı ve/veya temettü ödemesi karşılığı alacaklar üyenin Takasbank nezdindeki serbest hesabına aktarıldığı ve İMKB’de hisse senedi bölündüğü gün ve/veya temettü başlangıç tarihinden itibaren VOB teminat hesabı sürdürme seviyesinin altına düşebileceği dikkate alınarak, teminat seviyesinin korunması üyenin sorumluluğu altındadır. İMKB 30 endeksinden çıkarılan hisse senetleri çıkarıldığı tarihten itibaren üç iş günü içerisinde geçerli diğer bir teminatla değiştirilir. 3.4.4 Nakit Teminatların Nemalandırılması Takasbank’ta, yatırılan vadeli işlem teminat hesaplarındaki nakit işlem teminatları, bulunması gereken ve çekilebilir nakit teminat olarak izlenir ve her iki grupta bulunan toplam nakit teminat tutarı günün piyasa koşullarına göre en iyi gayret gösterilmek suretiyle Takasbank tarafından günlük olarak nemalandırılır ve Nema tutarı ilgili hesaplara aktarılır. Olağandışı piyasa koşullarında nemalandırma yapılmayabilir. Yasal mali yükümlülüklerden doğan maliyetler ve brüt nema tutarının %1.7’si oranında “Borsa Teminat Takip Ücreti” nema tutarından düşülür. 2005/5 sayılı Takas ve Temerrüt Esasları Genelgesinin “Hesapların Açılması” başlıklı 4. Maddesi uyarınca açılan üye “bloke hesabı”ndaki nakit teminatlar nemalandırılmaz. Nemalandırma uygulamasına ilişkin diğer esaslar Takasbank tarafından belirlenir. 3.4.5 Kâr/Zarar Hesaplamaları Seans süresince elde edilen kar/zarar rakamları, her 10 dakikada bir geçici uzlaşma fiyatları dikkate alınarak VOBİS’te güncellenir. Her gün sonunda, belirlenen uzlaşma fiyatları, kar/zararların hesaplanmasında kullanılır. Gün sonunda belirlenen uzlaşma fiyatına göre hesaplardaki kar/zarar miktarları teminatlara eklenir ya da teminatlardan düşülür. 3.4.6 Riskli Hesap “Başlangıç teminatının”, “mevcut teminat ± kar/zarar” tutarına oranı %100 veya daha büyük ise ilgili hesap riskli duruma düşer. Riskli durumdaki hesaplar pasif ve aktif emir girişi 31 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR yaparak pozisyon kapatıcı işlem gerçekleştirebilirler. Diğer taraftan, daha önce riskli konuma geçmiş hesaplar için başlangıç teminatının “mevcut teminat ± kar/zarar” tutarına oranı %90 ya da daha düşük duruma gelirse hesap, “riskli hesap” durumundan çıkarılır. 3.4.7 Teminat Tamamlama Çağrısının Yapılma Şekli Teminat tamamlama çağrıları seansın bitiminden sonra uzlaşma fiyatlarının açıklanmasıyla birlikte ilgili üyenin Takasbank ekranından elektronik ortamda yapılır, bu bilgiler aynı zamanda VOBKE’den de takip edilebilir. Takasbank tarafından bu şekilde çağrı yapılması veya VOBKE’de teminat tamamlama çağrılarının gösterilmesi durumunda başkaca bir ihbar ve bildirme gerek kalmaksızın üyenin çağrıyı aldığı kabul edilir. 3.4.8 Pozisyon Limitleri Herhangi bir sözleşmede, tek bir hesabın alım ya da satım yönünde alabileceği azami sözleşme sayısı veya oranına pozisyon limiti denir. Borsada iki çeşit pozisyon limiti bulunmaktadır: 3.4.8.1 Mutlak Pozisyon Limiti Mutlak pozisyon limiti, bir hesabın ilgili sözleşmenin toplam açık pozisyon miktarından bağımsız olarak alabileceği açık pozisyon sayısını ifade eder. 3.4.8.2 Oransal Pozisyon Limiti Oransal pozisyon limiti ise bir hesabın mutlak pozisyon limiti aşıldıktan sonra ilgili sözleşmenin toplam açık pozisyon miktarının belli bir oranı kadar açık pozisyona sahip olabileceğini gösterir. Mutlak pozisyon sayısına ulaşılmadığı sürece ilgili hesap için oransal pozisyon limiti kontrolü yapılmaz. Mutlak pozisyon sayısına ulaşıldığında oransal pozisyon limiti kontrolü sistem tarafından uygulanır. Pozisyon limitleri üye, hesap ve sözleşme tipi bazında farklılaştırılabilir. Pozisyon limitleri Borsa tarafından ilgili sözleşmelerde belirlenir. Pozisyon limitleri hesaplanırken, açık pozisyonların düz pozisyon ya da yayılma pozisyonu olmasına bakılmaksızın tüm açık pozisyonlar dikkate alınır. 3.5 Garanti Fonu Esasları 3.5.1 Garanti Fonu 32 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Borsa Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde Borsa tarafından, temerrüt durumunda takas yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde işlem teminatlarının yanı sıra kullanılmak amacıyla Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’nin 2005/7 no.lu genelgesinde belirlenen esaslara göre işleyecek bir Garanti Fonu oluşturulmuştur. Garanti Fonu uygulama esasları Takasbank tarafından belirlenir. Tüm takas üyelerinin Garanti Fonuna katkıda bulunmaları zorunludur. Garanti Fonu katkı payları asgari ve değişken olmak üzere ikiye ayrılır: 1.Asgari Katkı Payı: Bir üyenin Garanti Fonundaki katkı payı, asgari katkı payı tutarından az olamaz. Takas üyelerinin Garanti Fonunda bulundurması zorunlu asgari katkı payları 200.000 TL olarak belirlenmiştir. Asgari katkı payı tutarı Borsa Yönetmeliğinde öngörülen şekilde değiştirilebilir. 2.Değişken Katkı Payı: Açık pozisyonların piyasa değerleri, Borsa tarafından belirlenen hesaplama aralıklarına denk düşen üyelerden, asgari katkı payına ek olarak değişken katkı payı alınır. Bulundurulması zorunlu olan katkı payı toplamının % 20’lik kısmı nakit olmak zorundadır. Garanti Fonunda katkı paylarını oluşturmak üzere bulundurulan nakit, para piyasalarında nemalandırılır. Garanti fonu katkı payları aşağıdaki gibi belirlenir: Nakit bulunması gereken tutar = Katkı payı teminatı x 0.20 Nakit dışı bulunması gereken tutar = Katkı payı teminatı x 0.80 Teminat olarak TL, Döviz, (Amerikan Doları veya Euro) Devlet Tahvili, Hazine Bonosu, Yatırım Fonu Katılma Belgesi ve Teminat Mektubu kabul edilir. Hazine Bonosu ve Devlet Tahvili teminatları İMKB Tahvil ve Bono Piyasası’nda oluşan fiyatlar dikkate alınarak, Döviz cinsi teminatlar ise TCMB döviz alış kurundan değerlenir. Döviz kontratlarında açık pozisyon TL değeri hesaplama günündeki TCMB USD/EURO döviz alış kuru ile çarpılarak bulunur. Teminat Mektupları kesin ve süresiz olmalıdır. Aynı gruba ait bankalardan alınan teminat mektupları kabul edilmez. Aşağıdaki tabloda Garanti Fonu katkı payı yükümlülüğünün hesaplanma yöntemi ve değişken katkı payının hesabında esas alınacak hesaplama aralıkları gösterilmektedir. 20 Milyon TL’den sonraki her bir aralık 10 Milyon TL olarak artmaktadır. Üst sınırlar içinde bulundukları aralığa dahildir. 33 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Hesaplama Aralığı Açık Pozisyon Cari Değeri(TL) Minimum Nakit Katkı Payı (TL) Toplam Katkı Payı (TL) 1. aralık 0-20 Milyon 40 Bin 200 Bin 2. aralık 20-30 Milyon 40 Bin + (2-1) * 20 Bin 200 Bin + (2-1) * 100 Bin 3. aralık 30-40 Milyon 40 Bin + (3-1) * 20 Bin 200 Bin + (3-1) * 100 Bin 4. aralık 40-50 Milyon 40 Bin + (4-1) * 20 Bin 200 Bin + (4-1) * 100 Bin 40 Bin + (N-1) * 20 Bin Önceki aralık + 10 Milyon (N: Açık Pozisyon Cari Değerinin tekabül ettiği aralık) 200 Bin + (N-1) * 100 Bin N. aralık Her günün sonunda, takas üyesinin piyasadaki açık pozisyon sayısı sözleşme bazında bulunur ve ilgili sözleşme büyüklükleri o gün itibarıyla ilan edilen uzlaşma fiyatları ile çarpılarak “açık pozisyon cari değeri” hesaplanır. Açık pozisyon cari değeri hesaplandıktan sonra, bu değerin hangi aralıkta bulunduğu tespit edilir. Garanti Fonu katkı payı yükümlülükleri her gün sonu itibariyle güncellenir. Bir üst aralığa geçen takas üyeleri belirlenir ve bu üyelerin Garanti Fonundaki katkı payları kontrol edilerek, gerekli durumlarda Takasbank tarafından elektronik ortamda Garanti Fonu tamamlama çağrısı yapılır. Genel Takas Üyelerinin Garanti Fonu katkı payları hesaplanırken, takasını garanti ettikleri Borsa üyelerinin durumu da dikkate alınır. Asgari katkı payı tutarı hesaplanırken, takası garanti edilen diğer üyelerin sayısına, takas üyesinin kendi takas garantisi de dikkate alınarak 1 (bir) eklenir ve bulunan rakam ile asgari katkı payı tutarı çarpılır. Değişken katkı payı hesaplanırken, takası garanti edilen üyelerin açık pozisyonları ile takas üyesinin açık pozisyonları toplamı dikkate alınır. Vadeli işlem teminatlarında olduğu gibi, Garanti Fonu teminatlarında da hesapta bulunan teminat tutarı, piyasa koşulları nedeniyle bulunması gereken teminat seviyesinin altına düşebilir. Takas üyelerinin Garanti Fonu Katkı Payı olarak yatırdıkları teminatları sürdürme teminat seviyesine eşit veya sürdürme seviyesinin altına düştüğü takdirde takas üyesine garanti fonu teminat tamamlama çağrısı yapılır. Garanti Fonu teminatı sürdürme oranı %90’dır. Garanti Fonu katkı payları aşağıdaki sebeplerle sürdürme seviyesine veya daha altına düşebilir: - Teminat değer düşüklüğü, 34 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR - Garanti Fonu katkı payının kullanılması, - Bulunması gereken teminat seviyesinin yükselmesi. Takas üyesinin teminatta oluşabilecek eksik tutarın 3 işgünü içinde tamamlanması istenir. Süresinde tamamlanmayan eksik teminatlar nedeniyle üyeye, İMKB Repo Ters Repo Pazarında veya Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası İnterbank Para Piyasasında oluşan bir gecelik ağırlıklı ortalama faiz oranlarından en yüksek olanın iki katı ceza tahakkuk ettirilir. Ayrıca güvence karşılığı hesabının eksik olduğu VOB’a bildirilir ve gerekli görülürse Borsa işlemleri durdurulabilir, takas üyeliği dondurulabilir. Garanti Fonu İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. tarafından yönetilir. Garanti Fonuna ilişkin hükümler tüm üyelere uygulanır ve Garanti Fonunda oluşan fonlar Borsada açılan tüm piyasalarda ve işlem gören tüm sözleşmelerde oluşan temerrütler için ve Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’nin 2005/7 no.lu genelgesinde ve ilgili mevzuatta yer alan esaslara uygun olarak kullanılır. TCMB’ye ilişkin istisnalar saklıdır. 3.6 Üyelik Esasları 3.6.1 Borsaya Üye Olabilecekler Borsaya, Sermaye Piyasası Kurulundan türev araçların alım satımına aracılık yetki belgesi almış aracı kurumlar, bankalar ve vadeli işlem aracılık şirketleri üye olarak kabul edilebilir. 3.6.2 Piyasalar Borsada dört ayrı piyasa mevcuttur: 1. 2. 3. 4. Hisse Senedi, Döviz, Faiz Emtia+ Hisse senedi piyasasında; hisse senedi endekslerine ve hisse senetlerine dayalı, Döviz piyasasında; yabancı paralara dayalı, Faiz piyasasında; hazine bonosu, devlet tahvili veya diğer kısa veya uzun vadeli faiz oranlarına, Emtia+ piyasasında ise sayılanların dışında kalan emtia ve diğer dayanak varlıklara dayalı vadeli işlem sözleşmelerinde işlem yapılabilir. Borsa belirtilen piyasalar dışında yeni piyasalar oluşturabilir. Mevcut piyasalara yeni sözleşmeler ilave edebilir veya çıkarabilir. Opsiyon sözleşmelerinin Borsada işlem görmeye başlaması durumunda bu sözleşmeler ilgili dayanak varlığın işlem gördüğü mevcut piyasalar içerisinde işlem görebileceği gibi bu sözleşmeler için ayrı piyasalar tesis edilebilir. 35 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR 3.6.3 Borsa Payı Tarifesi Borsa Yönetmeliği uyarınca üyeler tarafından gerçekleştirilen alım satım üzerinden hesaplanan bir ücret Borsa tarafından “Borsa payı” olarak tahsil edilir. işlemleri Tablo 1’de yer alan tarifeye göre aylık işlem hacmi üzerinden hesaplanan tutar üyenin o ay ödemesi gereken Borsa payı olarak belirlenir. 2008/71 sayılı “Piyasa Yapıcılığı Esas Genelge’sindeki Borsa payına ilişkin hükümler saklıdır. Tablo 1 Sözleşme Adı Borsa Payı VOB-Egepamuk Yüzbinde bir VOB-Anadolu Kırmızı Buğday Yüzbinde bir VOB-TLDolar Yüzbinde dört VOB-TLEuro Yüzbinde dört VOB-İMKB 30 Yüzbinde dört VOB-İMKB 100 Yüzbinde dört VOB-Altın Yüzbinde bir VOB-G-DİBS Yüzbinde bir Bir sözleşmenin vade sonunda Borsa tarafından sonlandırılması da ayrı bir işlem olarak dikkate alınır. Yukarıda belirtildiği şekilde hesaplanan Borsa payları Mali İşlere İlişkin Esaslar Genelgesinde belirlenen usul ve sürelere göre Borsaya ödenir. 3.6.4 Üyelerin Müşterilerine Uygulayacakları Kurtaj Tarifesi Üyeler, Genel Yönetmelik uyarınca Borsada yapacakları işlemler nedeniyle müşterilerine uygulayacakları kurtaj oranını %1'den fazla olmamak koşuluyla serbestçe belirleyebilir. 3.6.5 Üyelerle İlişkiler Komitesi Komite 15 üyeden oluşur. Komite üyeleri aşağıdaki yönteme göre belirlenir; Borsa Üyelerinin Borsada gerçekleştirdikleri işlem hacimlerinin parasal toplamları esas alınarak, bir takvim yılı içerisinde toplam olarak en çok işlem yapan ilk 15 üye Komite üyeliğine seçilir. 36 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Bu madde uyarınca Komiteye temsilci gönderecek Borsa Üyesi, Komite üyesi olarak seçildiğinin kendisine Borsa tarafından tebliğ edilmesinden itibaren 7 gün içerisinde Borsaya Komitede görevlendirdiği temsilcisini bildirir. Komite üyesi olarak seçilen üyelerden herhangi birisinin komiteye temsilci göndermek istememesi veya herhangi bir Üyenin mazeretsiz olarak üst üste 3 toplantıya gelmemesi durumunda VOB Genel Müdürünün belirlediği bir üye Komiteye dahil edilir. Borsa üyeleri komiteye atadıkları temsilciyi yazılı olarak Borsaya bildirmek şartıyla diledikleri zaman değiştirebilirler. Komite üyeleri her yılın Ocak ayı içerisinde bu madde uyarınca belirlenir ve bir sonraki komite seçimine kadar görevde kalırlar. 3.7 VOB’da İşlem Gören Sözleşmeler Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’de işlem görmekte olan sözleşmeler, • “VOB-İMKB 30” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-İMKB 100” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-TLDolar” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-TLEuro” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-G-DİBS” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-Anadolu Kırmızı Buğday” Vadeli İşlem Sözleşmesi • “VOB-Egepamuk” Vadeli İşlem Sözleşmesi ve • “VOB-Altın” Vadeli İşlem Sözleşmesidir. 3.7.1 Sözleşme Detay Örneği “VOB-İMKB 30” Vadeli İşlem Sözleşmesi Dayanak Varlık İMKB-30 ulusal hisse senedi fiyat endeksinin hesaplama yöntemi kullanılarak bu endekse dahil olan firmaların hisse senedi fiyatlarından oluşan değer Sözleşme Büyüklüğü (1 Adet Sözleşme) Endeksin bine bölündükten sonra 100 TL ile çarpılması sonucu bulunan değer (İMKB-30 Endeksi /1.000)*100 TL (Örnek: 70,425*100 = 7.042,5 TL gibi) Fiyat Kotasyonu İMKB-30 Endeksi'nin 1.000'e bölünmüş değeri virgülden sonra üç basamak halinde kote edilir (örneğin 70,525 veya 70,550). Minimum Fiyat Adımı 0,025 (25 İMKB-30 Endeks Puanı) Minimum fiyat adımının değeri 2,5 TL’ye karşılık gelmektedir. Vade Ayları Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim ve Aralık 37 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Başlangıç Teminatı (1 Adet Sözleşme İçin) (Aynı anda içinde bulunulan aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür. Bu üç vade ayından biri Aralık ayı değilse, Aralık vade ayı ayrıca işleme açılır.) 600 TL Sürdürme Teminatı Başlangıç teminatının %75’i Fark (Yayılma) Teminatı Fark pozisyonu alınması durumunda teminat başlangıç teminatının yarısıdır Günlük Fiyat Hareket Limiti Farklı vadeli her bir sözleşme için belirlenen Baz Fiyatın ±%15’idir. Uzlaşma Şekli Günlük Uzlaşma Fiyatı Nakdi uzlaşma Seans sonunda günlük uzlaşma fiyatı şu şekilde hesaplanır: 1. Seans sona ermeden önceki son 10 dakika içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin miktarlarına göre ağırlıklı fiyatlarının ortalaması günlük uzlaşma fiyatı olarak belirlenir. 2. Eğer son 10 dakika içerisinde 10’dan az işlem yapıldıysa, seans içerisinde geriye dönük olarak bulunan son 10 işlemin ağırlıklı fiyatlarının ortalaması alınır. yatırılması gereken Seans sonunda yukarıda belirtilen yöntemlere göre günlük uzlaşma fiyatının hesaplanamaması durumunda, aşağıda belirtilen yöntemler tek başına ya da birlikte kullanılarak günlük uzlaşma fiyatı tespit edilebilir. (a) Seans içerisinde gerçekleştirilen tüm işlemlerin ağırlıklı fiyatlarının ortalaması, (b) Bir önceki günün uzlaşma fiyatı, (c) Seans sonundaki en iyi alış ve satış kotasyonlarının ortalaması, (d) Sözleşmenin vadesine kadar olan süre için geçerli olan ve Borsa tarafından belirlenen faiz oranı, dayanak varlığın spot fiyatı veya sözleşmenin diğer vade ayları için geçerli olan günlük uzlaşma fiyatı kullanılarak hesaplanacak “teorik” vadeli fiyatlar. 38 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Son İşlem Günü Son işlem günü Borsada seansının kapanmasından önceki 15 dakika içerisinde, İMKB’de gerçekleşen ve aralarında 30 saniyeden daha az süre olmaksızın rasgele seçilen 10 adet İMKB-30 ulusal hisse senedi fiyat endeks değerinin aritmetik ortalaması vadeli işlem sözleşmesinde vade sonu uzlaşma fiyatı olarak kullanılır. İMKB seansının Borsa seansından önce kapanması durumunda, yöntem aynı kalmak suretiyle hesaplamalar İMKB seansının son 15 dakikalık bölümünde gerçekleşen İMKB-30 ulusal hisse senedi endeks değerleri esas alınarak yapılır. Her vade ayının son iş günü Vade Sonu Her vade ayının son iş günü Pozisyon Limitleri Mutlak pozisyon limiti 20.000, oransal pozisyon %10’dur. Pozisyon limitleri hesap bazında uygulanır. limiti 4. İSTANBUL ALTIN BORSASI Ülkemizde ekonomik ve sosyal açıdan önemli bir yere sahip olan altının finansal piyasalarda bugünkü konuma gelmesi uzun bir süreci yansıtmaktadır. 1993 yılında Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 sayılı Karar'da yapılan değişikliklerle altının fiyatının belirlenmesi ile ithalatı ve ihracı serbestleştirilmiştir. Altının liberalleştirilmesi yönünde alınan kararlarla ithal ve ihraç aşamasında kolaylıklar getirilmiştir. Altın konusundaki bu gelişmeler sonucu sektörde yaşanan hızlı büyüme ekonomik açıdan büyük bir potansiyel taşıyan altın konusunda yeni kararlar alınmasını hızlandırmıştır. İstanbul Altın Borsası, altının finansal sisteme kazandırılmasında, altına dayalı yatırım araçlarının geliştirilmesinde ve uluslararası boyut kazanmasında önemli bir aşama olmuştur. İstanbul Altın Borsası ile birlikte altın fiyatları dünya fiyatlarına paralellik kazanmış, ithal edilen altınların genel kabul gören saflık ve standartta olması zorunluluğu getirilmiş ve altının kayıt altına alınmasıyla sistemin şeffaf bir yapı kazanması sağlanmıştır. 4.1 Altın Borsası'nın Kuruluşu ve Hukuki Yapısı Altın sektöründeki liberalleşme çalışmalarıyla piyasanın kurumsallaşması ve yeni araçların geliştirilmesi yönünde önemli adımlar atılmıştır. İstanbul Altın Borsası'nın kurulması ile birlikte mevcut Kapalıçarşı piyasasının yanısıra altın piyasası teşkilatlı bir yapı ve uluslararası bir boyut kazanmış, rekabetçi fiyatlarla maliyetler gerçekçi bir seviyede oluşmuştur. Altın Borsası'nın kurulması piyasada devam edecek bir gelişim sürecini başlatmış, altına dayalı mali araçların gelişimi için de zemin hazırlamıştır. İstanbul Altın Borsası'nın kurulması yönünde ilk yasal karar, 1992 yılında 3794 sayılı Kanun ile değişik 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’na eklenen 40/A maddesi olmuştur. 40/A maddesi hükmüne göre, kambiyo ve kıymetli madenlerle ilgili borsaları kurmaya, bunların çalışma esaslarını tespite, bu borsalarda faaliyet gösterecek aracılarla ilgili esasları belirleyerek bu borsaların ve aracıların 39 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR izleme ve denetimi ile ilgili düzenlemeleri yapmaya ilgili Bakanlık yetkilidir. Söz konusu 40/A maddesi hükmüne dayanarak Sermaye Piyasası Kurulu tarafından "Kıymetli Madenler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik" 3 Nisan 1993 tarih ve 21541 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır. Genel Yönetmeliğe dayanarak Hazine Müsteşarlığı tarafından "Kıymetli Madenler Borsası Üyelik Belgesi Verilme Esasları ile Kıymetli Madenler Borsası Aracı Kurumlarının Kuruluş ve Faaliyet Şartlarına İlişkin Yönetmelik" 16 Ekim 1993 tarih ve 21730 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır (Söz konusu Yönetmelik 21.5.2007 tarih ve 26528 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Kıymetli Madenler Borsası Aracı Kuruluşlarının Faaliyet Esasları İle Kıymetli Madenler Aracı Kurumlarının Kuruluşu Hakkında Yönetmelik” ile yürürlükten kaldırılmıştır). Kıymetli Madenler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik hükümlerine dayanılarak 1994 yılında çıkarılan İAB Yönetmeliği ile de Borsa'nın çalışma kural ve esasları belirlenmiştir. Kıymetli Madenler Borsası'nda İşlem Görecek Altın Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ ise TC Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından hazırlanarak 29 Mart 1995 tarih ve 22242 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. (Söz konusu Tebliğ, 18/11/2006 tarih ve 26350 Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ ile yürürlükten kaldırılmıştır). 4.2 Borsa'daki Piyasalar Borsa'nın resmi olarak faaliyete geçmesi 26 Temmuz 1995 tarihinde olmuştur. Borsa'nın açılmasıyla üye kuruluşlar tarafından yurtdışından ithal edilen altının alım satımının gerçekleştirildiği Altın Piyasası faaliyete geçmiştir. Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası Yönetmeliği’nin 18.10.1996 tarih ve 22791 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmasını takiben 15 Ağustos 1997 tarihinde işleme açılan Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası ise, 31 Ocak 2006’da kapatılmıştır. 1 Mart 2006 tarihi itibarıyla altın üzerine Vadeli İşlem Sözleşmesi (VOB Altın), Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. (VOB)’de işleme açılarak, Türkiye’deki tüm vadeli işlem sözleşmelerinin Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası Yönetmeliği’ne göre kurulan VOB’da işlem görmesi sağlanmıştır. İstanbul Altın Borsası'nın kıymetli madenlerin fiilen işlem gördüğü bir Borsa konumuna gelmesinde gümüş işlemlerinde uygulanmakta olan % 15 oranındaki Katma Değer Vergisinin, 29 Temmuz 1998 tarihinde 4369 sayılı Vergi Kanunu'nda yapılan değişiklikle kaldırılması önemli bir adım olmuştur. Diğer yandan Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar'da 31 Aralık 1998 tarihinde yapılan değişiklikle gümüş de kıymetli madenler kapsamına alınmıştır. Yapılan bu değişiklikle, işlenmiş ve işlenmemiş gümüş ile platinin tanımı ve saflık derecesi belirlenmiştir. Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar’ın 7’nci maddesine göre, işlenmemiş kıymetli madenlerin (altın, gümüş, platin) ithali, sadece Merkez Bankası ile Borsa üyesi aracı kuruluşlar tarafından yapılır. Borsa üyesi aracı kuruluşlar ithal ettikleri işlenmemiş kıymetli madenleri üç iş günü içinde Borsaya teslim etmek zorundadır. Merkez Bankası ve 40 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR aracı kuruluşlar ithal ettikleri işlenmemiş kıymetli madenlerin yurt içindeki alım satım işlemlerini sadece İstanbul Altın Borsasında yaparlar. Kıymetli Madenler Borsası'nda İşlem Görecek Gümüş ve Platin Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ ise 20 Nisan 1999 tarih ve 23672 sayı ile Resmi Gazete'de yayımlanmış ve Eti Gümüş A.Ş. de ilgili Tebliğ'de belirtilen rafineriler listesinde yer almıştır. (Söz konusu Tebliğ, 18/11/2006 tarih ve 26350 Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ ile yürürlükten kaldırılmıştır). İstanbul Altın Borsası Yönetmeliği’nin ilgili hükümleri, Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar'da yapılan değişikliğe paralel olarak gümüş ve platinin de mevcut Altın Piyasası'nda işlem görmesini sağlayacak şekilde yeniden düzenlenmiş ve yeni İstanbul Altın Borsası Yönetmeliği 30 Haziran 1999 tarih ve 23741 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmış ve Borsa bünyesinde 9 Temmuz 1999 tarihinden itibaren gümüş ve platin alım satım işlemlerine başlanmıştır. 1 Ekim 1999 tarihinde faaliyete geçen Standart Dışı Altın İşlemleri ile, İstanbul Altın Borsası bünyesindeki piyasaların ürün çeşitliliğinin arttırılıp daha etkin çalışabilmesi, Borsa ile ülkemiz sanayi sektörleri arasında yarattığı istihdam ve katma değer açısından önemli bir paya sahip kuyumculuk sektörünün entegrasyonunun sağlanabilmesi, halkın elindeki atıl kıymetli madenlerin daha iyi değerlendirilmesi ve ülke ekonomisine kazandırılması amacıyla Borsa bünyesinde, kıymetli madenler piyasalarında "hurda altın" olarak tanımlanmakta olan standart dışı altınların işlem görebilmesini amaçlanmaktadır. Borsa'daki yatırım ve finansman araçlarının arttırılması yönünde diğer bir adım da Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası'nın kurulmasıdır. Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası Yönetmeliği 29 Ocak 1999 tarihli İstanbul Altın Borsası Genel Kurulu'nda kabul edilmiş ve Sermaye Piyasası Kurulu'nun 8 Nisan 1999 tarih ve 33 sayılı Kararı ile onaylanarak 3 Ağustos 1999 tarih ve 23775 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası 24 Mart 2000 tarihinde açılmıştır. Hazine Müsteşarlığı tarafından “Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri Hakkında 2006/1 Sayılı Tebliğ” 18.11.2006 tarih ve 26350 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. 2006/1 sayılı Tebliğ ile Borsada işlem görecek kıymetli madenlerin saflık ayarları ve taşıması gereken özellikler belirlenmiş, Borsada bar, külçe ve granülleri işlem görecek uluslararası rafinerileri belirleme yetkisi ise Borsaya verilmiştir. Ayrıca 2006/1 sayılı Tebliğ ile daha önce yayımlanmış olan “Kıymetli Madenler Borsasında İşlem Görecek Altın Standardı ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ” ile “Kıymetli Madenler Borsasında İşlem Görecek Gümüş ve Platin Standardı ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ” yürürlükten kaldırılmıştır. 4.3 İstanbul Altın Borsası Üyeliği İstanbul Altın Borsası'na “Bankalar”, “Yetkili Müesseseler”, “Kıymetli Madenler Aracı Kurumları”, “Kıymetli Maden Üretimi veya Ticareti İle İştigal Eden Anonim Şirketler ile “Yurt Dışında Yerleşik Şirketlerin Türkiye’deki Şubeleri üye olabilirler. 41 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR İstanbul Altın Borsası üyeliğini kazanan kuruluşlar doğrudan doğruya kendi mevzuatlarındaki hükümler saklı kalmak kaydı ile kıymetli maden ithalatı yapmaya yetkili olup, İstanbul Altın Borsası Kıymetli Madenler Piyasasında işlem yapma hakkına sahiptir. Borsa üyeliğinin kazanılması için yapılması gereken işlemler : 1. TC Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı'na başvurularak İstanbul Altın Borsası'nda işlem yapabilmek için faaliyet izni alınması, 2. Faaliyet izninin noterden tasdikli bir suretinin eklendiği dilekçe ile faaliyet izin tarihinden itibaren 60 gün içinde İAB Üyelik Belgesi alınmak üzere İAB'ye başvurulması, 3. Aidatın ödenmesi (50.000 ABD Doları giriş ve başvuru tarihinde geçerli olan Genel Kurul tarafından belirlenen yıllık aidat), 4. Üyelik Teminatının tamamlanması (Aracı Kuruşların müşterilerine, diğer üyelere, Borsaya verebilecekleri zararları karşılamak maksadı ile üyelerden 10.000 ABD Doları veya bu tutar karşılığı banka teminat mektubu alınır. Bu teminatı vermeyen üyeler Borsada işleme başlayamaz.), 5. Üye temsilcileri (işlem yapmaya yetkililer) ile takas görevlilerinin belirlenerek bir yazı ile Borsaya bildirilmesi, (Borsa tarafından istenen belgelerin eksiksiz olarak hazırlanması gerekmektedir.) 6. Saklama Sözleşmesinin imzalanması, 7. İAB’nin takas işlemlerini sürdüren Takasbankası nezdinde ilgili hesapların açılması, 8. İstanbul Altın Borsası Yönetim Kurulu tarafından Borsa üyeliğine karar verilmesi ve Borsa Üyelik Belgesi verilmesi. 4.4 Kıymetli Madenler Piyasası Türk finans sektöründe genç bir Borsa olarak faaliyet gösteren İstanbul Altın Borsası, ülkemiz reel ekonomisi açısından gittikçe artan bir öneme sahip altın sektörü ile finans sektörü arasında köprü görevini üstlenmiştir. İAB'nin açılışından günümüze kadar gelinen süreç içerisinde, altının dünya piyasalarına paralel şartlarda işlem gördüğü bir piyasa ortamının yaratılmasının yanında altın sektörüyle işbirliği imkanlarının geliştirilmesi, altının yanında diğer kıymetli madenlerin de işlem göreceği piyasaların ve kıymetli madenlere dayalı finansal ürünlerin oluşturulması yönünde önemli mesafeler alınmıştır. 26 Temmuz 1995 tarihinde Borsa'nın açılmasıyla birlikte faaliyete geçen Altın Piyasası, üye kuruluşlar tarafından yurtdışından ithal edilen altının serbest piyasa şartlarında alım satımının yapıldığı organize bir piyasadır. Yapılan yasal düzenlemeler sonucu gümüş ve platinin de 9 Temmuz 1999 tarihinden itibaren Borsa bünyesinde işlem görmeye başlamasıyla Altın Piyasası fiili olarak kıymetli madenlerin işlem gördüğü bir piyasa konumuna gelmiştir. 4.4.1 Kıymetli Madenler Piyasasına Üyelik 42 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Kıymetli Madenler Piyasası'nda Borsa'ya üye Bankalar, Yetkili Müesseseler, Kıymetli Madenler Aracı Kurumları, Kıymetli Maden Üretimi veya Ticareti İle İştigal Eden Anonim Şirketler ve Yurt Dışında Yerleşik Şirketlerin Türkiye’deki Şubeleri işlem yapabilirler. Üye olmanın ön şartı Hazine Müsteşarlığı'ndan "Faaliyet İzni"nin alınmış olmasıdır. Üyelik için ilgili kuruluşların “Faaliyet İzni” ile birlikte Borsa'ya başvurması ve Borsa Yönetim Kurulu tarafından üyeliğine karar verilmesi gerekmektedir. 4.4.2 Kıymetli Madenler Piyasası İşlem Yöntemi Kıymetli Madenler Piyasası'nda işlemler, üye temsilcileri tarafından, alım/satım emirlerinin üyelerin Borsa seans salonundaki veya Borsa dışındaki merkezlerindeki terminallerine girilmesi ve "otomatik eşleşme" kuralına göre en iyi alım ve en iyi satım emirlerinin birbirini karşılaması suretiyle gerçekleşmektedir. İşlemler, fiyat ve zaman önceliği kurallarına uygun olarak çok fiyat yöntemine göre yürütülmektedir. Bilgisayara girilen alım ve satım emirleri bilgi dağıtım ekranları (Reuters, BDP, Forex) vasıtasıyla aynı anda üyelere ve uluslararası piyasalara ulaştırılmaktadır. 4.4.3 İşlem Saatleri Kıymetli Madenler Piyasası'nda işlemler, seans ve internet seansı olmak üzere 2 seansta gerçekleşir. Seans 09:45 – 17:30 arasında kesintisiz tek bir seansta gerçekleştirilir. İnternet seansı ise akşam 17:45’den ertesi sabah saat 09:40’a kadar (hafta sonu ve resmi tatiller dahil) yapılmaktadır. 4.4.4 Takas Kıymetli Madenler Piyasası'nda takas işlemleri, Takas Merkezi ve Borsa'nın anlaştığı takas bankası aracılığıyla yürütülür. Borsa Takas Merkezi alıcı için satıcı, satıcı için alıcı rolünü üstlenerek kıymetli maden ve nakit alacaklarını tarafları fiziken karşılaştırmadan yerine getirir. Takas Merkezi üstlendiği bu konumu gereği yükümlülüklerin yerine getirilmemesi riskini de üstlenmiş olur. Üstlenilen bu risk dolayısıyla Borsa tarafından üyelerden yapacakları işlemler karşılığında teminat tesis etmeleri istenir. Kıymetli Madenler Piyasası'nda gerçekleşen aynı gün valörlü işlemlerin takası 15:30’da başlar. Bu nedenle T+0 valörlü işlemlerin sona ereceği 15:30 itibarıyla kıymetli maden teslimatının Borsa kasasına yapılmış olması gerekir. Ancak, gerçekleşen işlemlerde alıcının hesabında kıymetli maden bedeli, satıcının Takas Merkezinde kıymetli madeni mevcutsa aynı gün valörlü işlemlerde seans süresince, ileri valörlü işlemlerde teslimat tarihinde saat 15:30 beklenmeksizin, Borsa Takas Merkezince üye talepleri gözönüne alınarak kısmi kıymetli maden teslimatı yapılabilmektedir. Nakit takas işlemleri 15:30-16:45 saatleri arasında gerçekleştirilir. Takas işlemlerinde, kıymetli maden alım işlemi yapan üye kıymetli madenin karşılığı olan tutarı takas işlemlerini yapan bankadaki takas hesabına yatırarak 43 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR kıymetli madeni teslim alır. Kıymetli maden satış işlemi yapan taraf ise teslim etmekle yükümlü olduğu kıymetli maden miktarını Borsa Takas Merkezine teslim eder. Takas hesabına yatırılan kıymetli maden tutarının parasal alacaklı olan üyenin hesabına virman edilmesi ve Takas Merkezi'ne teslim edilen kıymetli maden miktarının kıymetli maden alacaklı üyenin hesabına virman edilmesiyle takas işlemleri tamamlanmış olur. Aynı seansta, aynı kıymetli maden ve günlük işlemler (T+0) bazında yapılan ve takas tarihi aynı güne denk gelen tüm valörlü alım satım işlemleri sonrasında, teminatların serbest bırakılmasına yönelik olarak işlem bazında netleştirme yapılabilmektedir. 4.4.5 Teminat Türleri ve Teminat Olarak Kabul Edilen Kıymetler Üyelerin işlem yapmak için iki tür teminat tesis etmeleri zorunludur. Bunlar: Risk (Üyelik) Teminatı: Üyelerin işlemleri dolayısıyla diğer üyelere ve Borsa'ya karşı yükümlülüklerini yerine getirmemelerine karşı yatırmak zorunda oldukları teminatlardır. İşlem Teminatı: Üyelerin işlem yapabilmeleri için gerekli olan teminattır. İşlem teminatı, üyenin ilgili gündeki işlem limitini belirler. Son yapılan düzenleme ile bir üyenin yapabileceği işlem miktarı ilgili gündeki toplam teminatı ile kasasında bulundurduğu kıymetli maden toplamının, T+0’dan T+5’e kadar olan vadelerde 25 katı, T+9’a kadar olan vadelerde ise 15 katıdır. Teminatlar, Yönetim Kurulu tarafından belirlenen bankaya veya Borsa Takas Merkezi'ne teslim edilen aşağıdaki değerlerden oluşur: - Kıymetli maden, Türk Lirası, Yönetim Kurulu'nca cinsleri belirlenen efektif ve dövizler, Banka teminat mektupları Her türlü Devlet Tahvil ve Hazine Bonoları. Netleştirme Teminatı: Ayrıca, işlem bazında netleştirme yapmak isteyen üyelerin, nakit veya teminat mektubu şeklinde minumum 10.000 ABD Doları tutarında “Netleştirme Teminatı” bulundurmaları gerekmektedir. 4.4.6 Borsa Komisyonu Kıymetli Madenler Piyasası'nda gerçekleşen işlemlerden alıcıdan ve satıcıdan 0.00015 (onbinde bir buçuk) olmak üzere toplam 0.0003 (onbinde üç) komisyon alınır. Bir üyenin kendinden kendine işlem yapması durumunda ise komisyon miktarı altın işlemleri için dört katı oranında 0.00012 (onbinde oniki), gümüş ve platin işlemleri için iki katı oranında 44 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR 0.0006 (onbinde 6) uygulanır. Borsa, alıcı üyeden 0.0004 (onbinde dört) oranında da saklama ücreti tahsil eder. 4.4.7 İşlem Birimi Piyasa'da işlemler TL/kg, ABD Doları/ons ve Euro/ons üzerinden gerçekleşir. 4.4.8 Valör TL/kg ve ABD Doları/ons işlemlerinin valörü aynı günden (T+0) başlamak üzere dokuz iş gününe (T+9) kadardır. Euro/ons işlemlerinin valörü ise aynı gün (T+0) veya ertesi iş günüdür (T+1). 4.4.9 Standart Kıymetli Madenler İşlem Esasları 4.4.9.1 Emir Tipleri Normal Emir: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından 18.11.2006 tarih ve 26350 sayı ile Resmi Gazete'de yayımlanan “Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ” de belirtilen standart kıymetli madenler için verilen emir türüdür. Standart Granül Emir: Söz konusu Tebliğ'de tanımlanan granül gümüşler için verilen emir türüdür. Bu emir türü Borsa tarafından yayımlanan Rafineriler Listesinde yer alan rafinerilere ait en az %99.9 ayar ve granül ambalajında olması, ambalajın üzerinde mühür, ayar, ağırlık ve rafineri ismi ya da amblemi olması gerekmektedir. Resmi Müzayede: Mahkemelerin, İcra Dairelerinin ve diğer Resmi Dairelerin Borsa'da yapılmasını istediği kıymetli maden satım işlemlerini kapsayan bir emir türüdür. Bu tip işlemlerde Borsa Başkanlığı'nca belirlenecek bir sıra ile aracı kuruluşlar müzayedeleri gerçekleştirirler. Başkanlık gerektiğinde re'sen satışa çıkarma işlemi de yapabilir. Bu durumda kurtaj ücretini Borsa alır. 4.4.9.2 Emir Miktarı Standart Altın işlemlerinde minumum emir miktarı 100 gram olup, bu miktarın üzerindeki emirler 100 gram ve katları olarak artar. Her bir altın külçe alım satım emri aynı külçe tipi ile eşleşmekte ve takası bu külçeler bazında yapılmaktadır. 1 kg’lık şekillendirilmiş standart altın külçe dışındaki külçelerin alım satımına ilişkin emirlerde külçe tipi belirtilir. Standart gümüş ve platin işlemlerinde minumum emir miktarı 5 kg olup bu miktarın üzerindeki emirler 1 kg ve katları olarak artar. 4.4.9.3 Fiyat Aralıkları 45 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Standart Altın ve Platin işlemlerinde en küçük fiyat hareketi TL/Kg cinsinden verilen emirlerde 1 kr, ABD Doları/ons ve Euro/ons cinsinden verilen emirlerde 5 cent'dir. Standart Gümüş işlemlerinde ise en küçük fiyat hareketi TL/Kg cinsinden verilen emirlerde 1 kr, ABD Doları/ons ve Euro/ons cinsinden verilen emirlerde 1 cent'dir. 4.4.9.4 Saflık Derecesi Borsada işlem görecek standart kıymetli madenlerin saflık ayarının, altın için en az 995/1000, gümüş için en az 99.9/100, platin için en az 99.95/100 olması zorunludur. 4.4.10 Standart Dışı Kıymetli Madenler İşlem Esasları 4.4.10.1 Emir Tipleri Standart Dışı Emri: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından 18.11.2006 tarih ve 26350 sayı ile Resmi Gazete'de yayımlanan “Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ”de belirtilen standart dışı kıymetli madenler için verilen emir türüdür. Resmi Müzayede: Mahkemelerin, İcra Dairelerinin ve diğer Resmi Dairelerin Borsa'da yapılmasını istediği standart dışı kıymetli maden satım işlemlerini kapsayan bir emir türüdür. Bu tip işlemlerde Borsa Başkanlığı'nca belirlenecek bir sıra ile aracı kuruluşlar müzayedeleri gerçekleştirirler. 4.4.10.2 Emir Miktarı Standart dışı kıymetli maden işlemlerinde, kıymetli madenler piyasasında mevcut emir miktarı kuralları geçmemekte olup, bahse konu kıymetli madenlerin kilogram ve gram katlarıyla işlem görmesi sağlanmaktadır. 4.4.10.3 Fiyat Aralıkları Standart dışı kıymetli maden alım ve satım emirlerinde fiyat aralıkları, Kıymetli Madenler Piyasası standart kıymetli madenler işlemlerinde kullanılan fiyat aralıkları ile aynıdır. Buna göre yapılacak işlemlerin fiyat aralıkları altın ve platin için TL/kg' da 1 kr, ABD Doları/ons ve Euro/ons cinsinden verilen emirlerde 5 cent, gümüş için TL/kg’da 1 kr, ABD Doları/ons ve Euro/ons cinsinden verilen emirlerde 1 cent’dir. 4.4.10.4 Saflık Derecesi Hazine Müsteşarlığı'nın "Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ" de belirtilen, saflık ayarları 585/1000 ve 995/1000 arasında olan altın, 90.0/100 ve 99.9/100 46 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR arasında olan gümüş ve 90.0/100 ve 99.95/100 arasında olan platin külçe, bar, dore bar ve granüller standart dışı kıymetli maden olarak işlem görür. 4.4.11 Cevherden Üretim Kıymetli Madenler İşlem Esasları 4.4.11.1 Emir Tipleri Cevher Emri: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı tarafından 18.11.2006 tarih ve 26350 sayı ile Resmi Gazete'de yayımlanan “Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ”de belirtilen cevherden üretim kıymetli madenler için verilen emir türüdür. Resmi Müzayede: Mahkemelerin, İcra Dairelerinin ve diğer Resmi Dairelerin Borsa'da yapılmasını istediği cevherden üretim kıymetli maden satım işlemlerini kapsayan bir emir türüdür. Bu tip işlemlerde Borsa Başkanlığı'nca belirlenecek bir sıra ile aracı kuruluşlar müzayedeleri gerçekleştirirler. 4.4.11.2 Emir Miktarı Cevherden üretim kıymetli maden işlemlerinde, kıymetli madenler piyasasında mevcut emir miktarı kuralları geçmemekte olup, bahse konu kıymetli madenlerin kilogram ve gram katlarıyla işlem görmesi sağlanmaktadır. 4.4.11.3 Fiyat Aralıkları Cevherden üretim kıymetli maden alım ve satım emirlerinde fiyat aralıkları, Kıymetli Madenler Piyasası standart kıymetli madenler işlemlerinde kullanılan fiyat aralıkları ile aynıdır. Buna göre yapılacak işlemlerin fiyat aralıkları altın ve platin için TL/kg' da 1 kr, ABD Doları/ons ve Euro/ons cinsinden verilen emirlerde 5 cent, gümüş için TL/kg’da 1 kr, ABD Doları/ons ve Euro/ons cinsinden verilen emirlerde 1 cent’dir. 4.4.11.4 Saflık Derecesi Hazine Müsteşarlığı'nın "Kıymetli Maden Standartları ve Rafinerileri Hakkında Tebliğ" de belirtilen, yurt içinde cevherden üretilen dore bar, granül ve diğer şekillerdeki kıymetli madenler, Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü veya bu kurumun belirleyeceği kuruluşlarca düzenlenecek ayar raporunda yer alan miktarlarına göre ayrı ayrı işlem yapılmak suretiyle alım satımı gerçekleştirilir. 4.4.12 Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası altın sektörünün gelişiminde finansman sorununun çözümlenmesine katkıda bulunmak amacıyla kurulmuştur. Altın Sektörünün kısa ve uzun vadeli işletme sermayesi ihtiyacını en uygun şartlarda karşılayabilmesini sağlamak ve 47 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR İstanbul Altın Borsası’nda kıymetli madenlere dayalı finansal enstrüman çeşitliliğini arttırmak da piyasanın diğer hedefleri arasındadır. 4.4.12.1 Piyasa’da Gerçekleştirilen İşlemler Kıymetli madenler ödünç işlemleri Sertifika işlemleridir. Piyasa’da işlemler, üye temsilcilerinin Borsa’ya telefonla veya Borsa’nın belirlediği kurallar çerçevesinde yazılı olarak verdikleri emirlerin Borsa eksperleri aracılığıyla sisteme girilmesi ve sistemde karşılaşması suretiyle gerçekleşir. Piyasada gerçekleşen işlemlerin vadeleri, bir aya kadar olan sürelerde her iş günü, bir aydan sonrası için ise 30 gün aralıklarla 360 güne kadar düzenlenmektedir. Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası’nda Gerçekleşen Ödünç İşlemleri Ödünç işlemi gerçekleştiği gün, ödünç veren taraf, kıymetli madeni Borsa Takas Merkezi’ne teslim eder. Ödünç veren tarafın kıymetli madeni teslim etmesinden sonra Borsa Takas Merkezi tarafından, ödünç alan üyenin hesabına virman yapılır ve kıymetli madeni ödünç alan üyenin hesabına geçmesiyle takas işlemi gerçekleşmiş olur. Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası’nda Gerçekleşecek Sertifika İşlemleri Ödünç işlemlerinin gerçekleştiği seans sonunda sistem tarafından kıymetli madeni ödünç veren taraf için alacaklının, ödünç verilen miktarın, faiz oranının ve vade sonu tarihinin belirtildiği sertifika düzenlenir. Ödünç veren taraf için iki olasılık mevcuttur. Ödünç veren taraf vade sonuna kadar bekleyip kıymetli maden ve faizini Borsa vasıtasıyla tahsil edebilir. Bunun yanında vade sonu alacağını temsil eden sertifikayı, vadesinden önce kendi belirlediği bir faiz oranıyla İstanbul Altın Borsası Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası’nda satışa sunabilecektir. Sertifikanın el değiştirmesi durumunda, ödünç veren taraf, alacak hakkını sertifikayı satın alan tarafa devretmiş olmaktadır. Sertifikayı alan taraf da vade sonuna kadar bekleyebileceği gibi elinde vade sonunda kıymetli maden ve faiz alacağını ifade eden sertifikayı tekrar satabilir. Sertifikaların takası işlem gördüğü günden bir iş günü sonra gerçekleştirilir. Bununla beraber sertifikalar aynı seans içinde birkaç defa alınıp satılabilmektedir. Sertifikaların takasında alıcı taraf ilgili sertifikanın değerini Borsa’nın belirlediği Takas Bankasına yatırır ve sertifikanın sahibi olur. Sertifikayı alan taraf elindeki sertifikayı tekrar satabileceği gibi vade sonunu bekleyerek sertifikanın temsil ettiği kıymetli maden miktarını ve faizini kıymetli maden ödünç alan üyeden Borsa aracılığıyla tahsil edebilir. Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası’nda, her ödünç işlemi sonrasında otomatik olarak üretilen işleme ait sertifikanın el değiştirmesi olasılığı nedeniyle, Piyasa Yönetmeliği’nin 6’ncı maddesinde teslimatların vade sonunda yapılması öngörüldüğünden, teslimatların vade 48 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR tarihinden önce yapılabilmesi için bu işleme ait alacak hakkını elinde bulunduran taraftan işlemin o günkü değerine ilişkin mutabakat da dahil olmak üzere yazılı muvafakatin alınması halinde işlemin vade sonu tarihinin değiştirilebilmesi ve ayrıca ödünç veren üyenin işleme konu kıymetli maden miktarını Borsa Takas Merkezi’ne teslimi halinde, işlemin gerçekleşmesini müteakip ödünç alan üyeye, seans sonu beklenmeksizin teslimatın yapılması mümkündür. Piyasa’da kıymetli maden ödünç alan tarafın yükümlülüğünün bir başka üyeye devredilmesi, ödünç veren üye, işlemden kaynaklanan yükümlülüğü devralacak üye ve yükümlülüğünü devreden üyeden, Borsa tarafından şartları belirlenmiş taahhütnamenin alınması halinde mümkündür. Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası’nda mevcut bir ödünç işleminin vadesinin, aynı üye ile yapılacak bir işlem ile ötelenebilmesi için, öteleme talebinin, işlemi gerçekleştiren üyelerden gelmesi (vade sonu tarihinden bir gün önce taleplerin iletilmesi gerekmektedir), öteleme süresinde herhangi bir sınırlandırma bulunmamaktadır, öteleme işleminin vade sonu tarihinde yapılması ve vade tarihi ile faiz oranı hariç ödünç işleminin hiçbir unsurunda değişiklik yapılmaması gerekmektedir. 4.4.12.2 Teminat Sistemi A) Piyasada kıymetli madeni ödünç alan üye, işlemin gerçekleştiği tarihten vade sonunda yapılacak teslimata kadar geçen sürede geçerli olmak üzere tesis ettiği teminatın %95’i oranında işlem yapabilir. B) Sertifika işlemlerinde her iki işlem tarafından da işlemin % 5’i oranında işlem teminatı istenir. 49 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR 5. TEZGÂHÜSTÜ PİYASALAR Finansal piyasalar teşekkül ettirilmeleri açısından düzenli (organized) piyasalar ve tezgahüstü (over-the-counter) piyasalar şeklinde ikiye ayrılır. Düzenli piyasalar, alıcı ile satıcıyı belli bir fiziksel alanda buluşturan ve işlemlerini gerçekleştirmesi için belli kural ve düzenlemeler içeren piyasalar şeklinde tanımlanabilir. Örneğin, İMKB düzenli bir piyasadır. Çeşitli pazarlardan oluşan borsada işlemler Sermaye Piyasası Kanunu ve SPKurulu tebliğlerinde öngörülen düzenlemeler ve ilgili borsa tarafından hazırlanan ayrıntılı yönetmelikler çerçevesinde gerçekleştirilir. Ayrıca, bu piyasada yalnızca borsa üyeleri işlem yapabilir ve sadece Kurul kaydına alınmış ve Borsaya kote edilmiş menkul kıymetlerin alım satımı yapılabilir. Tezgâhüstü piyasalar ise düzenli bir borsa dışında yapılan işlemleri kapsayan gevşek ve gayri-resmi nitelikteki borsa dışı piyasalardır. Borsaya kote edilmemiş menkul kıymetlerin alım satımı tezgahüstü piyasalarda gerçekleşir. Bununla birlikte, borsaya kote menkul kıymetler de zaman zaman tezgahüstü piyasalarda alım satıma konu olabilir. Tezgahüstü piyasalar bir aracı piyasasıdır. Sermaye piyasalarının en önemli bölümlerinden biri hisse senedi piyasalarıdır. Hisse senedi piyasalarında ikinci el işlemlerin miktarı birinci el işlemleri büyük ölçüde aşmakta ve aynı zamanda ikinci el işlemler birinci el işlemlerin yapılabilmesinin temel dayanağını oluşturmaktadır. Hisse senedi ikinci el piyasaları dünyada iki şekilde gelişmiştir. Bunlar borsalar (düzenli/ organize piyasalar) ve tezgâhüstü piyasalardır. Birçok ülkede borsalar hisse senedi piyasasında en büyük ağırlığı taşımakta, tezgâhüstü piyasada ise, borsaların kotasyon koşullarını karşılayamayan küçük, gelişmekte olan şirketlerin hisse senetleri alınıp satılmaktadır. ABD’nde de tezgâhüstü piyasanın gelişimi bu şekilde olmuş ancak NASDAQ’ın kurulmasıyla bu piyasa borsalara alternatif bir piyasa haline gelmiştir. 2006 ilk çeyreği 50 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR itibariyle de ABD sermaye piyasaları düzenleyici otoritesi SEC’e başvuran NASDAQ, resmi statüsünü düzenli bir borsa olarak tescil ettirmiştir. İkinci el piyasalar birinci el piyasalarda gerçekleşecek işlemler için bir temel oluşturur. İkinci el piyasalar ekonomide mali piyasa tarafları arasında fon transferinin olduğu birinci el piyasalara söz konusu bu fonların gelişini hızlandırırlar. Bu piyasalar kısa vadeli yatırım amacı güdülen fonların çok daha uzun vadeli yatırımlara dönüşmesini sağlar. Bu gelişme en iyi hisse senetleri pazarında kendini gösterir. Modern şirketlerin ömrü sınırsız olarak görüldüğünden, sermaye bu şirketler açısından devamlı bir fon kaynağı olarak görülür. Ancak hiçbir yatırımcı birikimlerini geri dönmeyecek bir şekilde yatırmak istemeyeceğinden, hisse senedi piyasasında ikinci el piyasalar birinci el piyasalar için baş şarttır. Yani aslında ikinci el piyasalar birinci el piyasalara likidite sağlayarak, bu piyasaların işlemesini sağlar. 5.2 Tezgahüstü Hisse Senedi Piyasaları 5.2.1 Amerika Birleşik Devletleri ABD’nde küçük, bölgesel şirketlerin hisse senetleri genelde borsaların kotasyon şartlarını karşılayamadığı için tezgah-üstü piyasada işlem görür. Halka açılan bir şirketin hisse senetleri NYSE’de veya AMEX’de kotasyona kabul edilmiş olsa bile bir süre tezgahüstü piyasa’da işlem görür. Bunun böyle olmasının nedeni bir borsaya yapılan kotasyon başvurusu ile borsada işlem görmeye başlama arasında en az 30 gün geçmesinin gerekmesidir. Bu 1934 tarihli Menkul Kıymet Borsaları Kanunu’na göre belirlenmiş bir kural olup genelde borsaların lehine olan bir işleyişe yol açar. Aşırı talep gören hisse senetlerinde olan spekülatif artışlar bu süre içerisinde dengelenir. 1961 yılında Merkezi Düzenleyici Otorite (SEC), fiilen var olan tezgahüstü piyasaları organize etmek için Aracı Kuruluşlar Birliği’ni (NASD) görevlendirmiştir. Yapılan çalışmalar sonucunda, 1971 yılında elektronik bir işlem platformu olarak NASDAQ faaliyete geçmiştir. Kotasyon koşulları New York Borsası (NYSE) ve Amerikan Borsası’na (AMEX) göre daha hafif olduğundan, zaman içinde hızlı bir gelişim göstermiştir. 2000 yılında, tamamına Aracı Kuruluşlar Birliği’nin sahip olduğu bir şirket haline gelmiştir. 2002 yılına kadar süren yeniden yapılanma çalışmaları sonucunda, NASDAQ’ın kendi hisse senetleri tezgahüstü piyasada işlem görür hale gelmiş ve ortaklık yapısı genişlemiştir. Fakat yönetim çoğunluğu, imtiyazlı hisseler yolu ile NASD’dedir. Piyasa koşulları uygun olduğunda, kendisinde kote olmak üzere halka arzı planlanmaktadır. NASDAQ’ta 3.200 civarında şirketin 3.500 civarında menkul kıymeti işlem görmektedir. Toplam piyasa değeri 1,8 trilyon $’dır. 1.000 kadar aracı kurum NASDAQ’ta işlem 51 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR yapmaktadır. Toplam piyasa yapıcısı sayısı 450 olup 250 kurum aktif olarak piyasa yapıcılığı yapmaktadır. Yıllık işlem hacmi 2004 yılında 8,8 trilyon $’dır. Şirket olarak NASDAQ’ın 2004 yılında toplam gelirleri 540 milyon $, net karı ise 11 milyon $ olarak gerçekleşmiştir. NASDAQ, sadece teknoloji ya da KOBİ borsası olmayıp, her sektörden, her boyuttan şirketin kote olduğu bir borsadır. İşlem sistemi, elektronik uzaktan erişimli, rekabetçi piyasa yapıcılığı modelidir. Sürekli çift taraflı kotasyon verilmesi zorunludur. Bir hissede ortalama piyasa yapıcısı sayısı 10, piyasa yapıcısı başına düşen ortalama hisse senedi 20’dir. 83 ülkede, 2 milyon kullanıcı ve 350.000 terminalden NASDAQ’a erişim mümkündür. NASDAQ’ın bugün ulaştığı piyasa büyüklüğü ve başarısı, diğer borsaların da dikkatini çekmiş ve benzer modeller kurulmaya çalışılmıştır. Fakat, NASDAQ’ın kendisi dahi diğer piyasalardaki deneyimlerinde başarı sağlayamamıştır. NASDAQ, 1999 yılında NASDAQ Japonya’yı kurmak için Japon Softbank ile ortaklık yapmıştır. Fakat, beklenen gelişme sağlanamadığı için 2002 yılında NASDAQ Japonya, Osaka Borsası’na devredilmiştir. 2001 yılında EASDAQ’ın %68,2’sini 12,5 milyon $ karşılığında almış ve ismini NASDAQ Europe olarak değiştirmiştir. NASDAQ Europe da beklenen gelişimi gösteremeyerek 2003 yılında kapanmıştır. 2003 yılının ortalarına doğru ise NASDAQ Almanya faaliyete geçmiştir. NASDAQ Almanya 6 ay boyunca faaliyet göstermeye çalışmış ancak hiç kotasyon olmaması nedeniyle kapanmıştır. Sonuç olarak NASDAQ, ABD piyasalarında var olan aktif tezgahüstü piyasanın yaklaşık on yıllık süreçte organize bir piyasa haline getirilmesiyle oluşmuştur. Piyasanın önemli bir ihtiyacına cevap vermek üzere kurulmuştur. Piyasa büyüklükleri itibarı ile de çok önemli bir boyuta ulaşmıştır. Bununla beraber, kendi koşulları içinde çok başarılı bir gelişim gösteren NASDAQ modeli, başka ülkelerde aynı başarıya ulaşamamıştır. 5.2.2 İngiltere İngiltere’de de diğer ülkelerde olduğu gibi tezgah-üstü piyasa borsaya kote olmayan hisse senetlerinin alınıp satıldığı piyasadır. İngiltere’de tezgah-üstü piyasada lisanslı aracılar piyasa yapmaktadırlar. Aracılar lisanslarını Ticaret ve Sanayi Bakanlığı’ndan alırlar. İngiltere’de ilk tezgah-üstü piyasa işlemlerini başlatan Granville Co (eski adı MJH Nightingale and Co) dışında tezgah-üstü piyasa’da işlem yapan diğer lisanslı aracılar borsalarda kote olmayan hisse senetlerinde devamlı bir piyasa yaratarak kendi portföylerine alım yaparlar. LSE (Londra Stock Exchange)’de bulunan “Jobber” adı verilen aracılar gibi bir 52 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR komisyoncuya gerek kalmaksızın yatırımcılardan direkt olarak emir alırlar. ABD’nde olduğu gibi alım ve satım arasındaki fiyat farkı dışında ayrıca komisyon almazlar. 5.2.3 Almanya Almanya’da sekiz adet borsa bulunmaktadır. Bunlardan Düseldorf ve Frankfurt borsalarında toplam işlem hacminin dörtte üçü gerçekleşmektedir. Almanya’da borsalara kote hisse senetlerinin alım satımı sadece borsalarda yapılmamaktadır. Bankalar genelde müşterilerden gelen emirleri borsa da gerçekleştirseler de müşterinin isteği üzerine borsa dışında da gerçekleştirebilirler. Bu borsa dışı piyasa işlemler, bankerler, kredi kuruluşları ve özel müşteriler arasında telefon aracılığıyla gerçekleştirilmekte olup, işlem hacmi resmi piyasadan yüksektir. Alman Borsasındaki hisse senetlerinin işlem gördüğü piyasalar resmi (Amtlicher Markt), organize (Geregelter Markt) ve resmi olmayan organize (Freiverkehr Markt) piyasalardır. Küçük ve orta boy işletmelerin işlem görmesi için oluşturulmuş bir pazar olan Neuer Markt, 2003 yılından itibaren kaldırılmıştır. Neuer Markt’ta kotasyon koşulları, normal pazara göre daha hafif koşullar içermekteydi. Bu sebeple 2000 yılına kadar, yeni kurulan ve ağırlıklı olarak teknoloji şirketlerinin ilgi gösterdiği bir borsa olmuştur. Fakat, 2000 yılı sonrasında internet ve teknoloji şirketlerinde ortaya çıkan kriz, en çok Neuer Markt’taki şirketleri etkilemiştir. Bu pazardaki kotasyon, denetim ve kamuyu aydınlatma kurallarındaki esneklikten dolayı yatırımcılar, krizin ardından da Neuer Markt’ta işlem gören şirketlerin hisse senetlerine ilgi göstermemişlerdir. Bunun üzerine Deutsche Börse, yatırımcı güvenini yeniden kazanmak için pazarlarında yeni bir yapılanmaya giderek kotasyon koşullarını, işlem kurallarını ve pazar tanımlarını değiştirmiştir. Buna rağmen, yatırımcı ilgisi bu şirketlere çekilemeyince Neuer Markt tamamen kapatılmıştır. Mevcut yapılanmada, resmi piyasada kote olabilmek için: Şirketin en az 3 yıldır faaliyette olması, Halka açılan hisse senetlerinin öngörülen piyasa değerinin veya tahmin yapılamıyorsa şirket sermayesinin en az 1,25 milyon avro olması, İtibari değeri olmayan hisseler için en az ihraç tutarının 10.000 adet hisse olması, Halka açıklığın en az %25 olması, Son üç yılın mali tablolarını ve son yılın yönetim raporunu içeren prospektüsün yayınlanması, gerekmektedir. Organize piyasada kote olabilmek için gereken şartlar daha hafiftir: Şirketin en az 3 yıldır faaliyette olması, İtibari değeri olmayan hisseler için en az ihraç tutarının 10.000 adet hisse olması, 53 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Son üç yılın mali tablolarını ve son yılın yönetim raporunu içeren prospektüsün yayınlanması, gerekmektedir. Organize piyasa öncelikle, resmi piyasanın koşullarını yerine getiremeyen küçük ve orta ölçekli şirketler için, resmi piyasaya kote olmadan önceki adım olarak öngörülmüştür. Ancak, halihazırda böyle bir sınırlama bulunmamaktadır. Resmi veya organize piyasada işlem gören hisse senetleri iki bölüm (segment) arasında seçim yapabilmektedir; Genel (general) Standart ve Ana (prime) Standart. Genel Standart bölümünde işlem gören senetler, Alman yatırımcıları hedefleyen şirketlere hizmet sunmaktadır. Burada kote olan şirketler, yıllık ve ara dönem mali raporlarını ve sermaye piyasası kanununda öngörülen diğer açıklamaları yapmakla yükümlüdür. Ana Standart bölümünde işlem gören senetlerin yükümlülüğü daha fazladır. Burada kote olan şirketler, Genel Standartta yer alan yükümlülüklerin yanı sıra, üç ayda bir rapor yayınlamak, UFRS’ye uygun mali tablo düzenlemek, yılda en az bir kez analist konferansı düzenlemek ve sermaye piyasası kanununda öngörülen açıklamaları Almanca ve İngilizce olarak yapmakla yükümlüdür. Özetle Deutche Börse, yapılanmasını resmi ve organize piyasa olarak yenilemiş ve kamuyu aydınlatma yükümlülüklerindeki farklılıkları da Genel ve Ana Standart pazarlarıyla ayrıştırmıştır. 5.2.4 Japonya Diğer ülkelerde olduğu gibi Japonya’da da tezgahüstü işlemler borsalarda gerçekleşen işlemlerden daha az resmiyet taşımakta ve genellikle alım satım yapan taraflar arasında telefonda yapılan pazarlıklar yoluyla işlemler gerçekleştirilmektedir. Tezgahüstü piyasalar resmi borsaların getirdiği sıkı kota alma şartlarını yerine getiremeyen şirketlerin hisse senetlerine bir piyasa yaratarak resmi borsaların işlevini tamamlamaktadır. Tezgahüstü piyasada işlem gören hisse senetleri arasında JSDA tarafından belirlenen yarı kayıtlı hisse senetleri ve kote olmayan hisse senetleri mevcuttur. Jasdaq, 1976 yılında küçük ölçekli şirketlerin işlem gördüğü tezgahüstü piyasa olarak kurulmuştur. Japon Aracı Kuruluşlar Birliği’nin denetimindeki bir departman tarafından yönetilmiştir. 13 Aralık 2004 tarihinde ise tezgahüstü piyasa statüsünden çıkarak bir borsa olarak yapılanmış ve tanınmıştır. Tezgahüstü piyasadaki şirketlerin tamamına yakını yeni kurulan borsaya kote olmuştur. 54 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR İşlem sistemi olarak sürekli müzayede ve piyasa yapıcılığı bir arada kullanılmaktadır. 5.2.5 Güney Kore Güney Kore’deki Kosdaq borsası, 1996 yılında bilgi teknolojisi ve yüksek teknoloji şirketleri ile küçük ve orta ölçekli şirketlerin finansman sağlamasını kolaylaştırmak amacıyla kurulmuştur. Kosdaq, Kore Borsası’na göre daha basit olan kotasyon şartları ve yüksek teknoloji şirketlerinin pazarı olarak tanınması nedeniyle tercih edilmektedir. Vizyonu ise, Asya’da önde gelen yüksek teknoloji şirketlerinin borsası olmaktır. Kosdaq işlem hacminin %75’i uzaktan erişim yolu ile gerçekleşmektedir. 2000 yılında Kore’deki tüm halka arzlar Kosdaq Borsası’nda gerçekleşmiştir. Kore’de ilk teşkilatlanmış menkul kıymet borsası 1953 yılında Kore Borsası adıyla kurulmuştur. 1987 yılına kadar Kore Borsası ve teşkilatlanmamış tezgahüstü piyasa, faaliyetlerine devam etmiştir. 1987 yılında devlet, durgun olan tezgahüstü piyasayı canlandırmak için bu piyasayı organize hale getirme kararı almış, Kore Aracı Kuruluşlar Birliği’ni de (KSDA) bu piyasayı düzenlemekle görevlendirmiştir. 1991 yılında Kosdaq sistemi (tezgahüstü menkul kıymet ticareti) hayata geçmiştir. 1996 yılında Kosdaq Menkul Kıymetler Şirketi kurulmuş, 1997 yılında da Kosdaq Borsası faaliyete geçmiştir. Aynı yıl Kosdaq endeksi ve borsa yönetmeliği oluşturulmuştur. 1998 yılında Kosdaq Komitesi kurulmuştur. 1999 yılında, adı Kosdaq Borsası olmuş ve şirketleşmiştir. 2000 yılında Kosdaq Gözetim ve İnceleme Bölümü kurulmuştur. Aynı yıl OTCBB (Over-theCounter Bond Transactions) tezgahüstü bono piyasası faaliyete geçmiştir. 2005 yılına gelindiğinde Kosdaq, Kore Aracı Kuruluşlar Birliği’nden ayrılarak Kore Borsası bünyesinde faaliyet göstermeye başlamıştır. 5.2.6 Türkiye Tezgahüstü piyasalar Türkiye’de uygulamasını işlem sırası kapalı hisse senetleri üzerinde aracı kuruluşlar vasıtasıyla Borsa dışında gerçekleştirilen işlemler ile bulmaktadır. Borsa dışı pazara ilişkin bazı hususlar ise şöyledir: Yaşanan olağandışı gelişmeler neticesinde Borsa’da işlem gören hisse senetlerinin değerini değiştirebilecek ve yatırımcıların yatırım kararlarını etkileyebilecek önemde bilgilerin kamuya tam, doğru ve eşit olarak duyurulamaması ve sağlıklı bir piyasa teşekkül etmesini engelleyen belirsizliklerin oluşması nedeniyle işlem sıraları kapatılan hisse senetleri 55 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR üzerinde, Sermaye Piyasası Kurulu’nun “İMKB’de işlem sırası kapatılan şirket hisse senetlerinin Borsa-dışında alış/satışına ilişkin esaslar” hakkındaki 19 Temmuz 2002 tarihli düzenlemesine göre: Sırası kapatılan şirketin durumu 5 işgünü içerisinde İMKB tarafından değerlendirilmekte ve bilgileri yeterli görülmeyen şirketlerden sırasının kapatılma nedenine bağlı olarak “Kamuyu Aydınlatma Bilgi Formu (KABF)” istenebilmektedir. İMKB tarafından yeterli görülen KABF’ları kamuya duyurulmakta ve takip eden 5’inci işgünü, şirketlerin hisse senetlerinin işlem sırası, İMKB’ce belirlenecek esaslar çerçevesinde açılmaktadır. İMKB tarafından KABF istenmeyen şirketlerin işlem sıralarının kapalılık halinin devam etmesine karar verilmesi durumunda veya KABF istenilen şirketlerin süresi içerisinde bu formu göndermemeleri sonucunda ise gerekli duyuruların İMKB tarafından yapılmasının ardından sözkonusu şirketler Borsa dışında işlem görmeye başlamaktadır. İşleyiş Esasları: Sözkonusu şirketlerin hisse senetleri ile ilgili olarak aracı kuruluşlar müşteri emirlerini kabul etmekte, Borsa dışında eşleştirmekte ve işlemlerin İMKB’de tescilini teminen Borsa’ya bildirmektedirler. Bu işlemlerin uygulanması ile ilgili kurallar aşağıdadır: İşlem sırası kapalı hisse senedini bu düzenleme kapsamında almak ya da satmak isteyen yatırımcılar, aracı kuruluşlara müracaat ederek “Beyan” ile “Müşteri Emri” vermek zorundadırlar. Müşteri emrinin ekinde gerçek kişiler için kimlik belgesi örneği, tüzel kişiler için imza sirküleri örneği yer alır. Yazılı müşteri emrinin bir örneğinin yatırımcıya verilmesi şarttır. Bu belgeler olmaksızın işlem gerçekleştirilemez. İletilecek müşteri emirlerinde fiyatın serbestçe belirlenmesi ilkesi geçerlidir. Bu işlemler sadece aracı kuruluşa gelen emirlerin eşlenmesi suretiyle gerçekleştirilir (aracı kuruluşlar müşterilerinden portföye alış ve satış yapamazlar). Fiyatı uyuşan talepler, zaman önceliği bakımından karşılaştırılır. Aracı kuruluşlar bazında alış ve satışta, fiyat ve miktarda ayrı ayrı beklemekte olan ve gerçekleşmemiş en iyi asgari 3 emir ile toplam alım satım emirlerine ilişkin miktar bilgileri Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği’nin anlaşma yaptığı veri dağıtım kanalı aracılığıyla elektronik ortamda yayımlanarak kamuya duyurulur. İşlemlerin taraflar arasında takası Borsa’ya tescil işlemi beklenmeksizin aynı gün gerçekleştirilir. Borsa dışında yatırımcılar tarafından gerçekleştirilecek işlemlere aracılık faaliyetinde uygulanacak kurtaj mevcut düzenlemeler paralelinde ilgili aracı kuruluş tarafından belirlenir. Borsa dışında yatırımcılar tarafından gerçekleştirilen alış/satış işlemleri, tescil tarihinde Günlük Bülten’de İMKB’ce belirlenecek esaslar çerçevesinde ilan edilerek kamuya açıklanır. Bu kapsamda gerçekleştirilen işlemlerin tutarı üzerinden Hisse Senetleri Piyasası’nda uygulanan tarife esas alınarak hesaplanan tutarın % 25’i oranında Borsa payı, ilgili aracı kurumlara mevcut uygulama esasları çerçevesinde tahakkuk ettirilir. 56 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Hisse Senetleri dışında aşağıda yer alan piyasalarda gerçekleştirilen işlemler de diğer tezgahüstü piyasa işlemleridir. 5.3 5.4 5.5 5.6 Bankalararası Bankalararası Bankalararası Bankalararası TL Piyasası Repo Piyasası Tahvil Piyasası Döviz Piyasası konularına; ikinci başlık olan Bankalararası Piyasalar bölümünde değinilmişitr. 5.7 Serbest Döviz Piyasası Serbest efektif piyasası olarak da adlandırabileceğimiz bu piyasada işlemler bankalar ve yetkili müesselerce gerçekleşmekte fiyatlar efektif talep ve arzına göre değişmektedir. Bu piyasada işlem hacmi toplam döviz işlem hacminin %10'u kadar olduğu tahmin edilmektedir. Bu piyasada fiyatlar yerel piyasalarda yaşanan olaylardan oldukça fazla etkilenmektedir. Örneğin, vergi ödeme günleri, hazine ihale ödemesinin yapılacağı günler, piyasalarda likiditenin sıkışık olduğu günlerde efektif döviz fiyatı düşmekte, piyasalarda likiditenin yüksek, ihale itfasının yapıldığı ve borsanın düştüğü günlerde efektif fiyatları yükselmektedir. Döviz piyasalarının temel işlevi, uluslararası ticaret ve sermaye akımlarının gerçekleşmesidir. Müşterileri arasında ithalatçı ve ihracatçı gibi ticaret adamları ile dış fon sağlamak ya da dış yatırım yapmak isteyen kişiler, şirketler ve kamu kuruluşları yer alır. Diğer yandan spekülatörler, arbitrajcılar ve döviz pozisyonlarını denkleştirmek isteyen banka ve diğer mali kuruluşlar da bu piyasaya alıcı ve satıcı olarak girebilirler. Merkez Bankası da döviz kurlarına müdahale etme gereği duyduğunda, zaman zaman bu piyasada alım ve satım işlemi yapabilir. Döviz piyasasında işlemlerin çoğu anında teslim (spot) işlemlerden oluşur. Daha sınırlı bir bölümü de vadeli işlemleri kapsar. Spot ve vadeli işlem piyasalarında kurlar birbirinden farklı olarak oluşur. Döviz piyasasını başlıca özelliklerini şu şekilde özetleyebiliriz: 1-) Döviz piyasaları, alıcı ve satıcıların karşılaştıkları piyasalar değildir. İşlemler, banka vb. aracı kurumlar vasıtasıyla yürütülür. 2-) Döviz piyasaları, belirli bir borsa içinde örgütlenmiş piyasalar değildir. Serbest piyasa kuralları geçerlidir. 3-) Döviz piyasaları evrensel nitelikteki piyasalardır. Dünyanın neresinde bulunulursa bulunulsun, döviz işlemi yapan bankaların ve diğer mali kurumların dealer ve brokerleri faks, teleks, telefon ve internet ağlarıyla birbirlerine bağlanmış durumdadırlar. 57 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR 4-) Döviz piyasaları tam rekabet piyasasına oldukça yakın piyasalardır. Örneğin; alıcı ve satıcılar çok sayıdadır, piyasaya giriş ve çıkışlar serbesttir, döviz homojen bir ekonomik varlıktır, ayrıca işlem yapanlar her an piyasa koşulları hakkında oldukça iyi bir bilgiye sahiptir. Hükümet müdahalesi olmadığı takdirde döviz piyasası bu koşullara oldukça yaklaşır. 5.7.1 Kapalıçarşı Efektif Piyasası Kapalıçarşı Efektif Piyasası Türkiye’deki nakit para arz ve talebinin serbest rekabet koşullarında karşılaştığı ve gerçek efektif fiyatlarını yansıtan bir piyasadır. Bu piyasadaki fiyat dalgalanmaları halkın ve ağırlıklı olarak da ticaretle uğraşan kesimin nakit paraya olan arz ve talebini göstermektedir. Yabancı paraların özellikle de ABD Doları ve Euro’nun kredibilitesinin yüksek olması, halkın ve esnaf kesiminin bu para birimlerini enflasyona karşı korunma aracı olarak görmeleri ve ticaretle uğraşan kesimin bu para birimleriyle işlem yapması sonucunda Kapalıçarşı’da efektif işlemler yoğun şekilde gerçekleşmektedir. Kapalıçarşı’da genellikle yetkili müesseseler işlem yapmaktadır. Bu sistem diğer piyasalardan izole bir yapıda olmayıp bankaların, Merkez Bankası’nın ve yetkili müesseselerin birbiriyle ilişkide olduğu entegre bir yapıdan oluşmuştur. Yetkili müesseseler hem Merkez Bankası Efektif Piyasası’nda bankalar ve aracı kuruluşlarla hem de Kapalıçarşı’da diğer aracı kuruluşlarla işlem yapma imkanına sahiptir. Sistem, Anadolu’dan ve İstanbul içindeki diğer yetkili müesseseler tarafından toplanan efektifler ile Merkez Bankası Efektif Piyasası’ndan veya bankalardan satın alınan efektiflerin arz ve talebe göre belirlenen kurlar üzerinden işlem görmesi ve satın alınan efektiflerin Merkez Bankası ve Bankalara satılmasından oluşmuştur. Piyasada işlem yapan yetkili müesseseler, piyasalarda gerçekleştirdikleri alım satım işlemleriyle arbitraj yaparak para kazanmaya çalışmaktadırlar. Alım satım işlemlerinin takası işlemden hemen sonra gerçekleşmektedir. Bu kuruluşların kendilerine ait zırhlı araç, güvenlik görevlisi, veznedar gibi donanımları mevcuttur. Bir piyasada daha düşük fiyata satın aldıkları efektifleri çok kısa bir zaman diliminde diğer piyasaya fiziken ulaştırarak satabilmektedirler. Bu açıdan bakılınca Kapalıçarşı ve Merkez Bankası Efektif Piyasası’ndaki işlemlerin nakit para hareketleri olmaları sebebiyle hareket serbestisinin ve fiziki donanımın piyasanın işlemesi için hayati öneme sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Piyasa organize bir piyasa olmadığı için standart kuralları yoktur. Bu sebeple aşağıda Piyasa’daki uygulanan genel kurallar özetlenmiştir: İşlemler nakit para üzerinden yapılmakta olduğu için işlemlerin takası hemen gerçekleştirilmektedir. Piyasada işlem yapan kuruluşlar arasında herhangi bir teminat alınması söz konusu olmayıp ilişkiler karşılıklı güven üzerine kurulmuştur. İşlemler sözlü olarak yapılmaktadır. 58 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Yapılan işlemlerin alt sınırı 10,000 ABD Doları’ndan başlayıp bir seferde gerçekleştirilen işlemler yüzbin Dolarlarla ifade edilebilmektedir. Piyasanın günlük işlem hacmi maksimum 100,000,000 (yüz milyon) ABD Doları ile ifade edilmektedir. Piyasanın sınırlı bir işlem saati yoktur. Ancak sabah işlemler başlarken bir önceki günün akşamında Merkez Bankası tarafından açıklanan TRL paritesi referans fiyat olarak alınmaktadır. İşlemler akşam 18:00’e kadar sürmektedir. İşlemlerde kullanılan para birimleri genellikle US $ ve EUR olup bunlar kadar yoğun olmamakla birlikte İsviçre Frangı ve İngiliz Sterlini de işlem görmektedir. Gün boyunca fiyatlar fiziki arz ve talebe göre şekillenmekte ancak Merkez Bankası Efektif Piyasası da aracı kuruluşlar tarafından takip edilmekte ve bu kurlar, verilen tekliflerde referans alınıp işlem fiyatlarını etkilemektedir. Merkez Bankası Efektif Piyasası’nda yapılan alım satım işlemlerinde muhatap Merkez Bankası’dır. Gerçekleşen işlemlerin takası Merkez Bankası tarafından işlem yapıldıktan bir süre sonra gerçekleştirilmektedir. 5.8 Serbest Altın Piyasası Altın, ülkeler arasında mal fiyatlarının ve döviz kurlarının belirlenmesinde bir değer ölçüsü olarak kullanılmaktadır. Döviz kurları hesaplanırken, öncelikle her iki para birimi de altın cinsinden ifade edilir ve bu değerler oranlanarak, kur tespit edilir. Günümüzde altın, bir çok ülkede Merkez Bankalarının uluslararası rezervlerinin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Piyasada arz ve talebe bağlı olmaksızın bir malın fiyatını değişmesi söz konusu değildir. Dolayısıyla altın fiyatının oluşumunda da altına olan arz ve talep dengesinin gözlenmesi gerekir. Bununla birlikte altının fiyatı, piyasada bulunan bir çok mala göre farklı biçimde oluşmaktadır. Altın fiyatlarını etkileyen önemli gelişmeler şöyle sıralanabilir: 1-) Altın arz ve talebi, 2-) Üretim maliyeti, 3-) Kültürel ve sosyal yapı, 4-) Faiz oranları, 5-) Döviz kurları, 6-) Enflasyon, 7-) Ekonomik büyüme hızı, 8-) Para arzı, 9-) Merkez Bankaları tarafından yapılan müdahaleler, 10-) Petrol fiyatları, 11-) Diğer yatırım araçları, piyasalar, madenler. Şimdi bu etkilerin bazılarını daha ayrıntılı olarak inceleyelim. 59 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR Faiz oranları ve altın: Ülkede hükümetin alacağı ekonomik tedbirlerin başarılı olması ve uygulanan sıkı para politikaları, bireylerin ulusal paraya olan güvenlerini artıracak, ulusal paranın değer kazanmasıyla birlikte faiz oranlarının düşmesine neden olacaktır. Böylelikle faiz, parasının değerini korumak ve/veya artırmak isteyen yatırımcı için cazibesini kaybedecektir. Böyle bir ortamda altın, yatırımcının karşısına bir alternatif olarak çıkar. Çünkü altın değerini her zaman koruyan ve her yerde geçerli bir yatırım aracıdır. Sonuç olarak altına yönelen talep artışı, altın fiyatlarının yükselmesine yol açacaktır. Döviz kurları ve altın: Altın, para piyasalarındaki ve paranın değerindeki belirsizliklere karşı da alternatif bir yatırım aracıdır. Günümüzde yatırımcıların çoğu Amerikan Dolarını ve altını, belirsizliğin arttığı dönemlerde güvenilir birer yatırım aracı olarak görmektedir. Küçük tasarruf sahiplerinin tek amacı ellerindeki paranın değerini korumak iken, uluslararası yatırımcılar yatırım yaparken altın ve döviz arasındaki ilişkiye dikkat etmek zorundadırlar. Altın ve dolar arasındaki ters ilişki günümüzde gözlenen genel bir durumdur. Rezerv para niteliğindeki dolarda meydana gelecek değer kaybı, alternatif varlıklara talebi artırır. Altın bu varlıkların önde gelenidir ve doların değer kaybetmesiyle birlikte fiyatında yükselme gözlenir. Enflasyon ve altın: Enflasyon ortamında bir ekonomide ulusal paranın değeri düşeceğinden, alternatif yatırım araçlarına talep artar. Dolayısıyla enflasyon beklentisi içinde olunan bir ekonomide bireyler varlıklarının değerini korumak için parayı elden çıkartacak, altın, faiz, gayrimenkul gibi fiziki olarak var olan araçlara yöneleceklerdir. Bu varlıkların talebinde meydana gelecek artışla birlikte değerlerinin de yükseldiğini görmek mümkün olur. Süregelen enflasyon ortamında bireyler, alım güçlerinin azalmasına paralel olarak ellerindeki mevcut altınları satarak paraya çevirmek yoluna giderlerse bu, altın fiyatlarını düşürücü bir etki yaratır. Fakat ekonomiye yön veren kesimin, sermayelerinin değerini artırmak için bir yatırım aracı olan altına yönelmeleri, yine altın fiyatlarını yükseltecektir. Kamu müdahalesi ve altın: Hükümetler enflasyon beklentisi durumunda bir tedbir olarak para arzını kısarlarsa, faizlerin yükselmesine neden olurlar ve paranın değerini korumak ve artırmak konusunda faizlerin cazibesi artar. Hükümetlerin faizleri yükseltici politikalar izlemesiyle yatırımcıların yönelimi altından faize kayar ve altın fiyatları düşer. Altın almak veya satmak isteyenler bu işlemlerini İstanbul Altın Borsası veya serbest altın piyasasında yapabilmektedirler. Istanbul Altın Borsası'nda en az işlem yapma büyüklüğü olduğundan bu miktarın altında kalan küçük montanlı işlemler serbest altın piyasasında gerçekleşmektedir. Serbest Altın Piyasası herhangi bir düzenlemeye tabi değildir ve işlemler pazarlık usulüyle gerçekleşmektedir. Elde kesin istatistiki bilgiler olmamasına rağmen toplam altın ticaretinin 1/3'ünün serbest altın piyasasında gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Serbest altın piyasasında işlemler efektif karşılığı Istanbul Altın Borsası'nda işlemler döviz karşılığı yapıldığından efektif kur döviz kurundan düşük kaldığında altının fiyatı Türk Lirası 60 TSPAKB DİĞER TEŞKİLATLANMIŞ PİYASA VE BORSALAR karşılığında daha ucuz olacağından altın serbest altın piyasasında işlemler artış göstermektedir. Altın fiyatları yurt dışındaki altın piyasalarında altının dolar karşısındaki fiyatı ve yurt içinde doların Türk Lirası karşılığındaki değerine bağlı olarak değişmektedir. İşlem miktarı mevsimsel etkilerle değişmekte turizmin çok olduğu aylarda artmakta diğer aylarda azalmaktadır. 61 TSPAKB
