0. içindekiler.indd

ÖABT
KPSS
2016
Pegem Akademi
Sınav Komisyonu;
2015 KPSS’ye
Pegem Yayınları
ile hazırlanan adayların,
40'ın üzerinde soruyu
kolaylıkla
çözebildiğini
açıkladı.
BİYOLOJİ
Alan Bilgisi
Alan Eğitimi
Eğitimde
29. yıl
KOMİSYON
ÖABT Biyoloji Öğretmenliği
ISBN 978-605-318-191-0
Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
5. Baskı: 2015, Ankara
Proje-Yayın Yönetmeni: Neslihan Gürsoy
Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Koza Yayın Dağıtım A.Ş.
Cevat Dündar Cad. No. 139
Ostim/ANKARA
Tel : 0312 385 91 91
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 12385
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: [email protected]
ÖN SÖZ
Sevgili Öğretmen Adayları,
Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Biyoloji Öğretmenliği
Alan Bilgisi Testi (ÖABT-Biyoloji) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli
bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen
adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.
Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı
alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki
meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı
niteliğinde olması hedeflenmiştir.
Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı
açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü
test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm
tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir.
Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve
önerilerinizi [email protected] adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz.
Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi
ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle...
Başarılar...
BİYOLOJİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER
BİYOLOJİ ÖABT, 50 sorudan oluşmakta ve Biyoloji Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Hücre ve Metabolizma, Bitki
Biyolojisi, İnsan ve Hayvan Biyolojisi, Ekoloji, Canlıların Sınıflandırılması, Genetik ve Evrim) ile Alan Eğitimi alanlarındaki
bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.
Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Biyoloji Öğretmenlik Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere
paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.
Genel Yüzde
Alan Bilgisi Testi
Yaklaşık Yüzde
% 80
1 - 40
a. Hücre ve Metabolizma
% 16
b. Bitki Biyolojisi
% 10
c. İnsan ve Hayvan Biyolojisi
% 20
d. Ekoloji
% 10
e. Canlıların Sınıflandırılması
%8
% 16
f. Genetik ve Evrim
Alan Eğitimi Testi
Soru Sayısı
% 20
41 - 50
Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili
verilen bu bilgiler 2013 - 2014 - 2015 BİYOLOJİ ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek
olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.
İÇİNDEKİLER
ALAN BİLGİSİ
1. BÖLÜM: CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ
Canlıların Ortak Özellikleri ............................................................................................................................................. 5
1. Hücresel Yapı .................................................................................................................................................... 5
2. Beslenme ........................................................................................................................................................... 5
3. Solunum ve ATP Üretimi.................................................................................................................................... 5
4. Metabolizma ...................................................................................................................................................... 5
5. Organizasyon..................................................................................................................................................... 5
6. Hareket .............................................................................................................................................................. 6
7. Çevresel Uyarılara Tepki.................................................................................................................................... 6
8. Üreme ................................................................................................................................................................ 6
9. Boşaltım ............................................................................................................................................................. 6
10. Büyüme............................................................................................................................................................ 6
11. Kimyasal Yapı .................................................................................................................................................. 6
12. Homeostasi (İç Denge) .................................................................................................................................... 6
Çözümlü Test .............................................................................................................................................................. 8
Çözümler .................................................................................................................................................................... 9
2. BÖLÜM: CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ
Canlıların Temel Bileşenleri ......................................................................................................................................... 13
A. İnorganik Bileşikler ............................................................................................................................................... 14
B. Organik Bileşikler ................................................................................................................................................. 16
1. Karbonhidratlar (Şekerler) ............................................................................................................................... 17
2. Yağlar (Lipitler)................................................................................................................................................. 19
3. Proteinler ......................................................................................................................................................... 22
4. Vitaminler ......................................................................................................................................................... 25
C. Metabolizma ve Kimyasal Enerji .......................................................................................................................... 27
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................ 30
Çözümler .................................................................................................................................................................. 32
D. Enzimler ............................................................................................................................................................... 33
1. Basit Enzimler .................................................................................................................................................. 33
vi
2. Bileşik (Konjuge) Enzimler ............................................................................................................................... 34
3. Enzimlerin Sınıflandırılması ............................................................................................................................. 34
4. Enzimlerin Çalışması ....................................................................................................................................... 34
5. Enzimlerin Çalışmasına Etki Eden Faktörler ................................................................................................... 36
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................ 39
Çözümler .................................................................................................................................................................. 41
E. Nükleik Asitler ...................................................................................................................................................... 42
1. DNA (Deoksiribonükleik asit) ........................................................................................................................... 44
2. RNA (Ribonükleik asit)..................................................................................................................................... 47
F. Genetik Şifre ve Protein Sentezi ........................................................................................................................... 48
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................ 54
Çözümler .................................................................................................................................................................. 55
3. BÖLÜM: CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE SINIFLANDIRILMASI
Canlıların Sınıflandırılması ve Canlılar Âlemi ............................................................................................................ 59
A. Canlıların Sınıflandırılması................................................................................................................................... 59
1. Amprik (Yapay) Sınıflandırma ......................................................................................................................... 59
2. Doğal Sınıflandırma ........................................................................................................................................ 59
3. Filogenetik Sınıflandırma ................................................................................................................................ 59
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................ 64
Çözümler .................................................................................................................................................................. 66
B. Virüsler ................................................................................................................................................................. 67
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................ 69
Çözümler .................................................................................................................................................................. 70
C. Canlılar Âlemi....................................................................................................................................................... 71
1. Bakteri Âlemi ................................................................................................................................................... 72
2. Archae Âlemi .................................................................................................................................................. 76
3. Protista Âlemi .................................................................................................................................................. 76
4. Mantarlar (Fungi) ............................................................................................................................................ 79
5. Bitkiler Âlemi (Plantae) ................................................................................................................................... 80
6. Hayvanlar Âlemi (Animalae) ........................................................................................................................... 82
D. Biyolojik Çeşitlilik.................................................................................................................................................. 90
Çözümlü Test ............................................................................................................................................................ 92
Çözümler .................................................................................................................................................................. 94
vii
4. BÖLÜM: EKOLOJİ
Ekoloji ............................................................................................................................................................................ 97
A. Ekolojik Kavramlar ............................................................................................................................................... 97
B. Biyomlar ............................................................................................................................................................... 99
1. Karasal Biyomlar ............................................................................................................................................. 99
2. Sucul Biyomlar .............................................................................................................................................. 100
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 102
Çözümler ................................................................................................................................................................ 103
C. Populasyon ve Hayvan Topluluğu ...................................................................................................................... 105
1. Populasyonun Büyüklüğü ............................................................................................................................. 105
2. Populasyon Yoğunluğu ................................................................................................................................. 105
3. Doğum ve Ölüm Oranı .................................................................................................................................. 106
4. Yaş Dağılımı ................................................................................................................................................. 106
5. Büyüme Eğrileri ............................................................................................................................................ 106
6. Rekabet ........................................................................................................................................................ 107
7. Av - Avcı İlişkisi ............................................................................................................................................. 108
8. Populasyon Dağılımı ..................................................................................................................................... 108
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 109
Çözümler ................................................................................................................................................................ 110
D. Besin Zinciri ve Enerji Piramidi ...........................................................................................................................111
1. Predatör Zincir ..............................................................................................................................................111
2. Parazit Zincir ................................................................................................................................................ 113
3. Saprofit Zincir ............................................................................................................................................... 113
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 114
Çözümler ................................................................................................................................................................ 115
E. Doğadaki Madde Döngüsü................................................................................................................................. 116
1. Karbon Döngüsü .......................................................................................................................................... 116
2. Oksijen Döngüsü ......................................................................................................................................... 116
3. Azot Döngüsü .............................................................................................................................................. 116
4. Su Döngüsü ................................................................................................................................................. 117
5. Fosfor Döngüsü ........................................................................................................................................... 118
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 119
Çözümler ................................................................................................................................................................ 120
F. Beslenme Şekilleri ve Etkileşim .......................................................................................................................... 121
1. Ototrof Canlılar ............................................................................................................................................ 121
2. Hem Ototrof Hem de Heterotrof Canlılar ..................................................................................................... 122
3. Heterotrof Canlılar ....................................................................................................................................... 122
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 125
Çözümler ................................................................................................................................................................ 126
viii
5. BÖLÜM: HÜCRE
Hücre ........................................................................................................................................................................... 129
A. Hücre Zarının Yapısı .......................................................................................................................................... 130
B. Hücre Zarından Madde Geçişleri ....................................................................................................................... 133
1. Pasif Taşıma ................................................................................................................................................. 133
2. Aktif Taşıma .................................................................................................................................................. 136
3. Porlardan Geçemeyen Moleküllerin Taşınması ............................................................................................ 137
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 139
Çözümler ................................................................................................................................................................ 141
C. Sitoplazma ve Organeller................................................................................................................................... 142
1. Mitokondri ..................................................................................................................................................... 142
2. Ribozom ........................................................................................................................................................ 143
3. Endoplazmik Retikulum ................................................................................................................................ 143
4. Golgi Aygıtı ................................................................................................................................................... 144
5. Lizozom ........................................................................................................................................................ 144
6. Peroksizom ................................................................................................................................................... 145
7. Koful (Vokuol) ............................................................................................................................................... 145
8. Plastidler ....................................................................................................................................................... 146
9. Sentrozom .................................................................................................................................................... 147
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 148
Çözümler ................................................................................................................................................................ 150
D. Çekirdek ............................................................................................................................................................. 151
E. Kalıtım Materyali ................................................................................................................................................ 152
F. İnsan Karyotipi .................................................................................................................................................... 154
G. Mutasyonlar ....................................................................................................................................................... 155
1. Kromozom Mutasyonları .............................................................................................................................. 155
2. Kromozom Sayısındaki Değişmeler ............................................................................................................. 156
3. Gen Mutasyonları (Nokta Mutasyonları) ...................................................................................................... 157
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 159
Çözümler ................................................................................................................................................................ 160
H. Hücre Bölünmesi................................................................................................................................................ 161
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 170
Çözümler ................................................................................................................................................................ 172
ix
6. BÖLÜM: FOTOSENTEZ
Fotosentez................................................................................................................................................................... 175
A. Işığa Bağlı (Aydınlık) Evre ................................................................................................................................. 177
1. Devirli Fotofosforilasyon ............................................................................................................................... 178
2. Devirsiz Fotofosforilasyon ............................................................................................................................. 178
B. Işıktan Bağımsız (Karanlık) Evre (Calwin Devri) ............................................................................................... 179
C. Fotosentez Hızını Etkileyen Faktörler ............................................................................................................... 183
1. Çevresel Faktörler ........................................................................................................................................ 183
2. Kalıtsal Faktörler ........................................................................................................................................... 184
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 185
Çözümler ................................................................................................................................................................ 187
7. BÖLÜM: HÜCRESEL SOLUNUM
Hücresel Solunum ...................................................................................................................................................... 191
A. Oksijenli (Aerob) Solunum ................................................................................................................................. 191
1. Glikoz (Glikolitik) Reaksiyonlar ..................................................................................................................... 191
2. Krebs Çemberi Reaksiyonları (Sitrik Asit Devri) ........................................................................................... 192
3. E.T.S (Hidrojen yolu) Reaksiyonları .............................................................................................................. 192
B. Oksijensiz (Anaerob) Solunum ......................................................................................................................... 196
C. Fermantasyon (Mayalanma) .............................................................................................................................. 196
1. Glikoliz Evresi ............................................................................................................................................... 196
2. Son Ürün Evresi............................................................................................................................................. 196
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 199
Çözümler ................................................................................................................................................................ 201
x
8. BÖLÜM: BİTKİSEL DOKULAR
Bitkisel Dokular .......................................................................................................................................................... 205
A. Meristem (Bölünür = Sürgen) Doku ................................................................................................................... 205
1. Primer (Birincil) Meristem ............................................................................................................................. 206
2. Sekonder (İkincil) Meristem .......................................................................................................................... 206
B. Temel Doku ....................................................................................................................................................... 207
1. Parankima (Özerk) Doku .............................................................................................................................. 207
2. Kollenkima (Pek Doku) .................................................................................................................................. 207
3. Sklerankima (Sert Doku)................................................................................................................................ 208
C. İletim Doku ........................................................................................................................................................ 208
1. Ksilem (Odun) Borusu ................................................................................................................................. 208
2. Floem (Soymuk) Borusu ................................................................................................................................ 209
D. Örtü Doku .......................................................................................................................................................... 209
1. Epidermis ..................................................................................................................................................... 209
2. Periderm (Mantar Doku) ................................................................................................................................ 210
E. Bitkinin Kısımları ............................................................................................................................................... 211
1. Kök ............................................................................................................................................................... 211
2. Gövde ............................................................................................................................................................ 212
3. Yaprak............................................................................................................................................................ 213
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 214
Çözümler ................................................................................................................................................................ 216
xi
9. BÖLÜM: BİTKİLERDE TAŞIMA SİSTEMİ
Bitkilerde Taşıma Sistemi .......................................................................................................................................... 219
A. Ksilemde Taşıma ............................................................................................................................................... 221
1. Kılcallık ......................................................................................................................................................... 221
2. Kök Basıncı ................................................................................................................................................... 221
3. Terleme (Transpirasyon) Çekim Teorisi ve Kohezyon .................................................................................. 222
B. Terlemeye Etki Eden Faktörler .......................................................................................................................... 223
1. Çevresel Faktörler ........................................................................................................................................ 223
2. Genetik Faktörler ........................................................................................................................................... 224
C. Floemde Taşıma ............................................................................................................................................... 224
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 225
Çözümler ................................................................................................................................................................ 227
10. BÖLÜM: BİTKİLERDE BESLENME, BÜYÜME VE HAREKET
Bitkilerde Beslenme, Büyüme ve Hareket ................................................................................................................ 231
A. Makroelementler ............................................................................................................................................... 231
B. Mikroelementler ................................................................................................................................................ 231
C. Minimum Kuralı ................................................................................................................................................. 231
D. Bitkilerde Büyüme ............................................................................................................................................. 232
1. Dış Faktörler ................................................................................................................................................ 232
2. Hormonlar ..................................................................................................................................................... 233
E. Fotoperyodizm .................................................................................................................................................. 235
F. Bitkilerde Hareket .............................................................................................................................................. 236
1. Tropizma (Yönelim) ..................................................................................................................................... 236
2. Nasti (Irganım) .............................................................................................................................................. 237
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 238
Çözümler ................................................................................................................................................................ 240
xii
11. BÖLÜM: BİTKİLERDE ÜREME VE GELİŞME
Bitkilerde Üreme ve Gelişme ..................................................................................................................................... 243
A. Tohumsuz Bitkilerde Üreme .............................................................................................................................. 243
1. Karayosunlarında Üreme ............................................................................................................................. 243
2. Eğrelti Otlarında Üreme ................................................................................................................................ 243
B. Tohumlu Bitkilerde Eşeysiz Üreme ................................................................................................................... 245
1. Çelikle Üreme .............................................................................................................................................. 245
2. Yumru İle Üreme .......................................................................................................................................... 245
3. Sürünücü Gövde İle Üreme ......................................................................................................................... 245
4. Soğan İle Üreme ........................................................................................................................................... 245
C. Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme ...................................................................................................................... 245
1. Kapalı Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme ...................................................................................................... 245
2. Açık Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme ......................................................................................................... 249
D. Tohum ............................................................................................................................................................... 250
E. Meyve ................................................................................................................................................................ 252
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 254
Çözümler ................................................................................................................................................................ 256
xiii
12. BÖLÜM CANLILARDA ÜREME VE GELİŞME
Canlılarda Üreme ve Gelişme .................................................................................................................................... 259
A. Eşeysiz Üreme .................................................................................................................................................. 259
1. Bölünerek Üreme ......................................................................................................................................... 259
2. Tomurcuklanma ile Üreme ............................................................................................................................ 259
3. Sporla Üreme ................................................................................................................................................ 259
4. Vejetatif Üreme ............................................................................................................................................. 259
5. Rejenerasyon ................................................................................................................................................ 260
B. Eşeyli Üreme ..................................................................................................................................................... 260
1. Konjugasyon (Kavuşma) .............................................................................................................................. 261
2. Partenogenez .............................................................................................................................................. 261
3. Hermafroditizm ............................................................................................................................................ 262
4. Metagenez (Döl Alması) ............................................................................................................................... 262
C. Hayvanlarda Eşeyli Üreme ............................................................................................................................... 263
1. Dış Döllenme ............................................................................................................................................... 263
2. İç Döllenme .................................................................................................................................................. 263
D. Yumurtanın Yapısı ............................................................................................................................................. 264
1. Yumurta Kabuğu .......................................................................................................................................... 264
2. Koryon Zarı .................................................................................................................................................. 264
3. Amnion Zarı .................................................................................................................................................. 264
4. Allontoyis Kesesi .......................................................................................................................................... 264
5. Vitellus Kesesi ............................................................................................................................................. 264
E. İnsanda Üreme .................................................................................................................................................. 265
1. Erkek Üreme Sistemi ................................................................................................................................... 265
2. Dişi Üreme Sistemi ...................................................................................................................................... 266
F. Hayvanlarda Gelişme ve Büyüme ..................................................................................................................... 269
1. Segmentasyon ............................................................................................................................................. 269
2. Blastula Evresi ............................................................................................................................................. 269
3. Gastrula Evresi ............................................................................................................................................ 270
G. Başkalaşım (Metamorfoz) ................................................................................................................................. 272
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 274
Çözümler ................................................................................................................................................................ 275
xiv
13. BÖLÜM: KALITIM
Kalıtım.......................................................................................................................................................................... 279
A. Kalıtımla İlgili Kavramlar ................................................................................................................................... 279
B. Kalıtım ve Çevre ............................................................................................................................................... 280
C. Genetik ve Olasılık ............................................................................................................................................ 281
D. Eksik Baskınlık .................................................................................................................................................. 286
E. Genotipin Araştırılması (Kontrol = Geri Çaprazlama) ....................................................................................... 287
F. Çok Alellik (Multiple Alellik) ................................................................................................................................ 288
G. Kan Grupları ..................................................................................................................................................... 289
1. ABO Sistemi ................................................................................................................................................ 289
2. Rh Sistemi ................................................................................................................................................... 291
3. MN Sistemi .................................................................................................................................................. 293
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 303
Çözümler ................................................................................................................................................................ 304
14. BÖLÜM: POPULASYON GENETİĞİ
Populasyon Genetiği .................................................................................................................................................. 307
1. Populasyon .................................................................................................................................................. 307
2. Gen Havuzu ................................................................................................................................................. 307
3. Gen Frekansı ............................................................................................................................................... 307
4. Kararlı ve Kararsız Populasyon ................................................................................................................... 307
A. Hardy - Weinberg Kuralı ................................................................................................................................... 308
B. Akraba Evlilikleri ................................................................................................................................................ 310
C. Genetik Islah ..................................................................................................................................................... 310
D. Populasyonun Gen Frenkasını Değiştiren Etkenler .......................................................................................... 311
1. Göçler .......................................................................................................................................................... 311
2. İzolasyon (Ayrılma) ...................................................................................................................................... 311
3. Mutasyon ..................................................................................................................................................... 312
4. Doğal Seleksiyon (Seçilim) .......................................................................................................................... 312
5. Genetik Sürüklenme .................................................................................................................................... 312
6. Eş Seçimi ..................................................................................................................................................... 313
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 314
Çözümler ................................................................................................................................................................ 316
xv
15. BÖLÜM: BİYOTEKNOLOJİ VE GENETİK MÜHENDİSLİĞİ
Biyoteknoloji ve Genetik Mühendisliği ..................................................................................................................... 319
A. Biyoteknolojik Yöntemler ................................................................................................................................... 319
B. Genetik Mühendisliği ......................................................................................................................................... 320
C. Hayvanlarda Klonlama ...................................................................................................................................... 321
D. DNA İzolasyonu ................................................................................................................................................ 322
E. DNA'nın Aktarımı .............................................................................................................................................. 322
1. Transformasyon ........................................................................................................................................... 322
2. Mikroenjeksiyon ........................................................................................................................................... 322
3. Biyolistik Yöntem ......................................................................................................................................... 322
4. Elektroporasyon Yöntemi ............................................................................................................................. 322
F. DNA Parmak İzi ................................................................................................................................................. 323
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 324
Çözümler ................................................................................................................................................................ 326
xvi
16. BÖLÜM: CANLILARIN OLUŞUMU VE EVRİM
Canlıların Oluşumu ve Evrim..................................................................................................................................... 329
A. Abiyogenez (Kendiliğinden Oluş Hipotezi) ........................................................................................................ 329
B. Biyogenez (Canlıdan Oluş) Hipotezi ................................................................................................................. 329
1. Panspermia Hipotezi .................................................................................................................................... 329
2. Ototrof Hipotezi ............................................................................................................................................ 330
3. Heterotrof Hipotezi ....................................................................................................................................... 330
C. LAMARCK'ın Evrimle İlgili Görüşü .................................................................................................................... 331
1. Kullanma ve Kullanmama Hipotezi .............................................................................................................. 331
2. Kazanılan Karakterlerin Kalıtımı .................................................................................................................. 331
D. DARWİN'İN Evrimle İlgili Görüşü ...................................................................................................................... 331
E. Yaratılış Görüşü ................................................................................................................................................ 333
F. Ekolojik ve Evrimsel Kurallar ............................................................................................................................. 333
1. Coppe Kuralı ................................................................................................................................................ 333
2. Dollo Kuralı .................................................................................................................................................. 333
3. Gloger Kuralı ................................................................................................................................................ 334
4. Allen Kuralı .................................................................................................................................................. 334
5. Bergman Kuralı ............................................................................................................................................ 334
G. Evrimi Destekleyen Kanıtlar .............................................................................................................................. 334
1. Embriyolojiden Elde Edilen Kanıtlar ............................................................................................................. 334
2. Paleantolojik Kanıtlar ................................................................................................................................... 334
3. Sınıflandırmadan Elde Edilen Kanıtlar ......................................................................................................... 334
4. Morfolojiden Elde Edilen Kanıtlar ................................................................................................................. 334
5. Fizyoloji ve Biyokimyadan Elde Edilen Kanıtlar ........................................................................................... 334
6. Sitoloji ve Genetikten Elde Edilen Kanıtlar .................................................................................................. 334
7. Biyocoğrafyadan Elde Edilen Kanıtlar ......................................................................................................... 334
8. Körelmiş Organlar ........................................................................................................................................ 334
9. Parazitlerden Elde Edilen Kanıtlar ............................................................................................................... 334
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 336
Çözümler ................................................................................................................................................................ 337
xvii
17. BÖLÜM: CANLILARDA DAVRANIŞ
Canlılarda Davranış .................................................................................................................................................... 341
A. Doğal Davranış ................................................................................................................................................. 341
1. İçgüdü .......................................................................................................................................................... 341
2. Refleksler ..................................................................................................................................................... 341
B. Sosyal Davranış ................................................................................................................................................ 342
C. Sonradan Kazanılan Davranış .......................................................................................................................... 342
1. İzleme ile Öğrenme ...................................................................................................................................... 342
2. Alışkanlık Yoluyla Öğrenme ......................................................................................................................... 343
3. Şartlanma Yoluyla Öğrenme ........................................................................................................................ 343
4. Deneme-Yanılma Yoluyla Öğrenme ............................................................................................................. 343
D. Biyolojik Saat (Biyoritm) .................................................................................................................................... 343
E. Hayvanlarda Savunma Davranışları ................................................................................................................. 343
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 345
Çözümler ................................................................................................................................................................ 346
18. BÖLÜM: HAYVANSAL DOKULAR
Hayvansal Dokular ..................................................................................................................................................... 349
A. Epitel Doku ........................................................................................................................................................ 349
1. Örtü Epiteli ................................................................................................................................................... 349
2. Bez (Salgı) Epiteli ........................................................................................................................................ 350
3. Duyu Epiteli .................................................................................................................................................. 351
B. Bağ ve Destek Doku ......................................................................................................................................... 351
1. Temel Bağ Doku ........................................................................................................................................... 351
2. Kıkırdak Doku ............................................................................................................................................... 352
3. Kemik Doku .................................................................................................................................................. 353
4. Yağ Doku ...................................................................................................................................................... 353
5. Kan Doku ...................................................................................................................................................... 354
C. Kas Doku .......................................................................................................................................................... 356
1. Düz Kas ....................................................................................................................................................... 356
2. Çizgili Kas ..................................................................................................................................................... 357
3. Kalp Kası ..................................................................................................................................................... 357
D. Sinir Doku ......................................................................................................................................................... 357
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 359
Çözümler ................................................................................................................................................................ 361
xviii
19. BÖLÜM: SİNİR SİSTEMİ
Sinir Sistemi ................................................................................................................................................................ 365
A. Omurgasız Hayvanlarda Sinir Sistemi .............................................................................................................. 365
B. Omurgalılarda Sinir Sistemi .............................................................................................................................. 366
1. Sinir Hücreleri ve Çeşitleri ........................................................................................................................... 366
2. Bir Nöronun Yapısı ve Kısımları ................................................................................................................... 367
3. Bir Nörondan Başka Bir Nörona İmpuls Geçişi ............................................................................................ 368
C. İnsanda Sinir Sistemi ........................................................................................................................................ 370
I. Merkezî Sinir Sistemi .................................................................................................................................... 370
1. Beyin ............................................................................................................................................................ 370
2. Omurilik (Medulla Spinalis) .......................................................................................................................... 374
II. Çevresel Sinir Sistemi .................................................................................................................................. 375
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 377
Çözümler ................................................................................................................................................................ 379
20. BÖLÜM: DUYU ORGANLARI
Duyu Organları............................................................................................................................................................ 383
A. Göz ve Görme Duyusu ..................................................................................................................................... 383
1. Sert Tabaka (Sklera) .................................................................................................................................... 384
2. Damar Tabaka (Koroid) ................................................................................................................................ 384
3. Ağ Tabaka (Retina) ...................................................................................................................................... 384
B. Kulak ve İşitme Duyusu .................................................................................................................................... 386
1. Dış Kulak ...................................................................................................................................................... 386
2. Orta Kulak .................................................................................................................................................... 386
3. İç Kulak ........................................................................................................................................................ 386
C. Burun ve Koku Duyusu ..................................................................................................................................... 388
D. Dil ve Tat Alma Duyusu ..................................................................................................................................... 388
E. Deri ve Dokunma Duyusu ................................................................................................................................. 389
1. Üst Deri (Epidermis) ..................................................................................................................................... 389
2. Alt Deri (Dermis) .......................................................................................................................................... 390
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 392
Çözümler ................................................................................................................................................................ 393
xix
21. BÖLÜM: HORMONLAR VE ENDOKRİN SİSTEM
Hormonlar ve Endokrin Sistemi ................................................................................................................................ 397
A. Hipofiz Bezi ....................................................................................................................................................... 398
1. Ön lop (Anterior) .......................................................................................................................................... 398
2. Ara lop (Median) .......................................................................................................................................... 399
3. Arka lop (Posterior) ...................................................................................................................................... 399
B. Tiroid ve Paratiroid Bezi .................................................................................................................................... 399
1. Tiroksin Hormonu ......................................................................................................................................... 400
2. Kalsitonin (Tirokalsitonin) Hormonu ............................................................................................................. 400
C. Paratroid Bezi ................................................................................................................................................... 400
D. Böbrek Üstü Bezler (Adrenal Bezleri) ............................................................................................................... 401
1. Adrenal Korteks Hormonları ......................................................................................................................... 401
2. Adrenal Medulla (Öz) Hormonları ................................................................................................................ 402
E. Pankreas ............................................................................................................................................................ 403
1. İnsülin Hormonu ............................................................................................................................................ 403
2. Glukagon Hormonu ...................................................................................................................................... 404
F. Eşeysel Bezler (Gonad Hormonları) ................................................................................................................... 404
1. Östrojen Hormonu ........................................................................................................................................ 404
2. Progesteron Hormonu ................................................................................................................................. 404
3. Testosteron Hormonu .................................................................................................................................. 404
G. Timus Bezi ......................................................................................................................................................... 404
H. Epifiz Bezi .......................................................................................................................................................... 404
İ. Plasenta............................................................................................................................................................... 405
1. Koriyonik Gonatotropin ................................................................................................................................. 405
2. Plasental Laktojen ....................................................................................................................................... 405
K. Sindirim Hormonları ........................................................................................................................................... 406
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 408
Çözümler ................................................................................................................................................................ 410
xx
22. BÖLÜM: DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ
Destek ve Hareket Sistemi ......................................................................................................................................... 413
A. Bir Hücrelilerde Destek ve Hareket ................................................................................................................... 413
B. Omurgasızlarda Destek ve Hareket .................................................................................................................. 413
1. Hidrostatik İskelet ......................................................................................................................................... 413
2. Dış İskelet ................................................................................................................................................... 414
3. İç İskelet ...................................................................................................................................................... 414
C. Omurgalı Hayvanlarda Destek ve Hareket ....................................................................................................... 414
D. İnsanda İskelet Sistemi ..................................................................................................................................... 414
1. Şekillerine Göre Kemik Çeşitleri ................................................................................................................... 415
2. Eklem Yapısı ve Çeşitleri ............................................................................................................................. 418
E. Kas Sistemi ........................................................................................................................................................ 419
1. İskelet Kasları ............................................................................................................................................... 419
2. Kalp Kası ..................................................................................................................................................... 419
3. Düz Kas ....................................................................................................................................................... 419
F. Çizgili Kasların Çalışma Mekanizması................................................................................................................ 420
G. Kasılmanın Kimyası ........................................................................................................................................... 422
H. Kas ve İskelet İlişkisi .......................................................................................................................................... 424
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 425
Çözümler ................................................................................................................................................................ 426
xxi
23. BÖLÜM: SİNDİRİM SİSTEMİ
Sindirim Sistemi ......................................................................................................................................................... 429
A. Sindirim Basamakları ........................................................................................................................................ 429
1. Mekanik (Fiziksel) Sindirim ........................................................................................................................... 429
2. Kimyasal Sindirim ....................................................................................................................................... 429
3. Emilim ......................................................................................................................................................... 429
B. Sindirim Çeşitleri .............................................................................................................................................. 429
1. Hücre İçi Sindirim .......................................................................................................................................... 429
2. Hücre Dışı Sindirim ..................................................................................................................................... 429
C. Canlılarda Sindirim ............................................................................................................................................ 429
1. Saprofitlerde Sindirim ................................................................................................................................... 429
2. Bitkilerde Sindirim ....................................................................................................................................... 429
3. Süngerlerde (Porifera) Sindirim .................................................................................................................. 430
4. Hidrada Sindirim ........................................................................................................................................... 430
5. Toprak Solucanında Sindirim ...................................................................................................................... 430
6. Eklem Bacaklılarda Sindirim ........................................................................................................................ 430
7. Kuşlarda Sindirim ........................................................................................................................................ 431
8. Memelilerde Sindirim ................................................................................................................................... 431
D. İnsanda Sindirim Sistemi ................................................................................................................................... 432
1. Ağız ................................................................................................................................................................ 432
2. Yutak ............................................................................................................................................................ 432
3. Yemek Borusu .............................................................................................................................................. 432
4. Mide ............................................................................................................................................................ 433
5. İnce Bağırsak .............................................................................................................................................. 433
6. Kalın Bağırsak .............................................................................................................................................. 434
7. Karaciğer ...................................................................................................................................................... 435
8. Pankreas ...................................................................................................................................................... 436
E. Besinlerin Kimyasal Sindirimi ............................................................................................................................. 437
1. Proteinlerin Kimyasal Sindirimi ..................................................................................................................... 437
2. Karbonhidratların Kimyasal Sindirimi ........................................................................................................... 437
3. Yağların Kimyasal Sindirimi ......................................................................................................................... 437
F. Besinlerin Emilimi ............................................................................................................................................... 437
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 439
Çözümler ................................................................................................................................................................ 441
xxii
24. BÖLÜM: HAYVANLARDA DOLAŞIM SİSTEMİ
Hayvanlarda Dolaşım Sistemi ................................................................................................................................... 445
A. Omurgalılarda Dolaşım Sistemi ........................................................................................................................ 446
1. Balıklarda Dolaşım ........................................................................................................................................ 446
2. Kurbağalarda Dolaşım ................................................................................................................................ 446
3. Sürüngenlerde Dolaşım .............................................................................................................................. 447
4. Kuş ve Memelilerde Dolaşım ...................................................................................................................... 448
B. Hayvanlarda Isı Düzenlenmesi ......................................................................................................................... 448
C. İnsanda Dolaşım Sistemi .................................................................................................................................. 448
1. Kalbin Yapısı ve Çalışması ........................................................................................................................... 449
2. Kalbin Çalışma Mekanizması
..................................................................................................................... 450
D. Kan Damarlarının Yapısı ve Özellikleri ............................................................................................................. 452
1. Atardamarlar (Arterier) ................................................................................................................................... 452
2. Kılcaldamar (Kapiller) .................................................................................................................................. 452
3. Toplardamarlar (Venler) ................................................................................................................................ 452
E. Kan ile Hücreler Arasında Madde Alışverişi (STARLİNG Hipotezi).................................................................... 454
F. Lenf Dolaşımı...................................................................................................................................................... 455
G. Vücut Savunması............................................................................................................................................... 457
1. Bağışıklık Sistemi ......................................................................................................................................... 458
2. Bağışıklığın Kazanılması ............................................................................................................................ 459
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 461
Çözümler ................................................................................................................................................................ 462
25. BÖLÜM: SOLUNUM SİSTEMİ
Solunum Sistemi ........................................................................................................................................................ 465
A. Hayvanlarda Solunum Sistemi .......................................................................................................................... 465
1. Hücre Yüzeyi ve Deri Solunumu ................................................................................................................... 465
2. Solungaç Solunumu .................................................................................................................................... 465
3. Trake Solunumu ............................................................................................................................................ 466
4. Akciğer Solunumu ........................................................................................................................................ 467
B. İnsanda Solunum Sistemi ................................................................................................................................. 468
1. Burun (Nasus) ............................................................................................................................................... 468
2. Yutak ve Gırtlak (Farinks ve Larinks) .......................................................................................................... 468
3. Soluk Borusu (Trakea) .................................................................................................................................. 468
4. Akciğer ........................................................................................................................................................ 468
C. Soluk Alıp Verme Mekanizması ........................................................................................................................ 469
D. Solunum Gazlarının Taşınması ......................................................................................................................... 470
1. Oksijenin Taşınması....................................................................................................................................... 470
2. Karbondioksitin Taşınması ........................................................................................................................... 470
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 472
Çözümler ................................................................................................................................................................ 474
xxiii
26. BÖLÜM: BOŞALTIM SİSTEMİ
Boşaltım Sistemi......................................................................................................................................................... 477
A. Tek Hücrelilerde Boşaltım ................................................................................................................................. 478
B. Omurgasız Hayvanlarda Boşaltım .................................................................................................................... 478
1. Sünger ve Sölenterler ................................................................................................................................... 478
2. Yassı Solucan ............................................................................................................................................. 478
3. Halkalı Solucan ............................................................................................................................................. 479
4. Eklem Bacaklılar ........................................................................................................................................... 479
C. Omurgalılarda Boşaltım Organı ........................................................................................................................ 480
1. Pronefroz Böbrek .......................................................................................................................................... 480
2. Mezonefroz Böbrek ..................................................................................................................................... 480
3. Metanefroz Böbrek ........................................................................................................................................ 480
D. İnsanda Boşaltım Sistemi ................................................................................................................................. 481
E. İdrar Oluşumu ................................................................................................................................................... 483
1. Süzülme (Filtrasyon) ..................................................................................................................................... 483
2. Geri Emilim (Rezorpsiyon) ........................................................................................................................... 484
3. Salgılama (Sekresyon) ................................................................................................................................. 485
F. Böbreğin Görevleri ............................................................................................................................................. 487
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 489
Çözümler ................................................................................................................................................................ 490
KAYNAKÇA ................................................................................................................................................................. 493
xxiv
ALAN EĞİTİMİ
Biyoloji Öğretim Programı ......................................................................................................................................... 497
A. Öğretim Programında Yer Alan Kazanımlar ...................................................................................................... 498
B. Öğretim Programındaki Öğrenme - Öğretme Anlayışı ...................................................................................... 503
C. Öğretim Programındaki Ölçme Değerlendirme Anlayışı ................................................................................... 503
Öğretim Programının Ögeleri .................................................................................................................................... 503
A. Kazanımlar ........................................................................................................................................................ 503
B. İçerik (Ne Öğretelim?) ....................................................................................................................................... 507
1. Giriş Etkinlikleri ............................................................................................................................................. 509
2. Gelişme Etkinlikleri ....................................................................................................................................... 509
C. Bugünkü Öğrenme Anlayışımızda Önemli Yere Sahip Bilim Adamlarının Teorileri .......................................... 512
1. J. PIAGET: Bilişsel Yapılandırmacılık ........................................................................................................... 512
2. L. VYGOTSKY: Sosyal Yapılandırmacılık ..................................................................................................... 513
3. J. BRUNNER: Buluş Yoluyla Öğrenme ......................................................................................................... 513
4. R. GAGNE: Öğrenme Koşulları .................................................................................................................... 514
5. D. AUSUBEL: Anlamlı Öğrenme .................................................................................................................. 514
6. H. GARDNER: Çoklu Zekâ Kuramı .............................................................................................................. 515
D. Yapılandırmacı Teoriye Dayalı Öğretim Modelleri ............................................................................................. 515
Öğrenme Halkası .............................................................................................................................................. 515
E. Öğretim Strateji, Yöntem ve Teknikleri .............................................................................................................. 517
1. Öğretim Stratejileri ........................................................................................................................................ 517
2. Öğretim Yöntemleri ....................................................................................................................................... 517
3. Dersin Sonuç Etkinlikleri ve Ölçme Değerlendirme ...................................................................................... 536
Çözümlü Test .......................................................................................................................................................... 541
Çözümler ................................................................................................................................................................ 544
KAYNAKÇA ................................................................................................................................................................. 548
ALAN BİLGİSİ
CANLILARIN ORTAK
ÖZELLİKLERİ
5
CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ
En ilkel canlılar olan bakteri ve archaelerden omurgalılara kadar canlıların tamamında görülen ortak özellikler
vardır. Bu özellikler canlılığın varlığı ve canlı hayatının
devamlılığı için gereklidir.
3. Solunum ve ATP Üretimi
Bütün canlılar aldıkları besinleri hücresel solunumla yıkarak metabolik ATP üretirler. Solunum bir canlıda kesintisiz devam etmelidir. Tüm canlıların kullandığı ortak
enerji ATP'dir. ATP üretimi ve tüketimi canlılık göstergesidir.
1. Hücresel Yapı
Solunum üç şekilde meydana gelir:
Bütün canlılar hücre veya hücrelerden meydana gelir.
I.
Aerobik solunum: Oksijen ETS'de en son indirgeyici
Canlılar yapısal ve işlevsel bakımdan en temel birim olan
olarak görev yapar. Glikoliz, kreps ve ETS tepkime-
hücrelerden oluşmuştur. Bazı canlılar tek hücrelidir. Ör-
lerinden meydana gelir. Prokaryotlarda stoplazma
neğin, bakteri, amip ve paramesyum gibi. Bazı canlılar
ve mezozomda, ökaryotlarda ise stoplazma ve mi-
ise çok hücrelidir. Örneğin, bitki, mantar ve hayvan gibi.
tokondride meydana gelir.
Hücresel yapıya göre prokaryot ve ökaryot olmak üzere
II.
Anaerobik Solunum: Oksijenden başka moleküller
ikiye ayrılır.
(azot, kükürt gibi) ETS'de en son indirgenen mo-
•
Prokaryot hücre: Zarla çevrili çekirdek ve organel-
leküldür. Tepkimeleri aerobik solunuma benzerlik
leri olmayan hücrelerdir. Organel olarak yalnızca
gösterir.
ribozom organelini bulundurur. Bakteri ve archae
III.
âleminde bulunan canlılar prokaryottur.
•
Fermantasyon: Glukozun sitoplazmada parçalanmasıdır. Önceleri etil alkol için kullanılırken sonra-
Ökaryot hücre: Yönetici molekül olan DNA çekirdek
ları tüm ökaryotlarda sitoplazmada meydana ge-
içerisinde bulunur. Zarla çevrili organelleri vardır.
len tepkimeler için kullanılmaktadır. Aynı zamanda
Hücre organizasyonu bu organeller arasında koordi-
prokaryotlarda sitoplazmada meydana gelen 4 ATP
neli olarak yapılır. Protista, mantar, bitki ve hayvanlar
sentezlenen tepkimeler için de kullanılmaktadır.
âleminde yer alan canlılar ökaryot hücre yapısında-
Son ürüne göre adlandırılır. Örnek; Laktik asit, etil
dır.
alkol, bütrik asit gibi.
Bütün hücrelerde hücre zarı sitoplazma, DNA, RNA, ribozom ve enzim bulunur.
4. Metabolizma
Hücrede meydana gelen anabolik (yapım) ve katabolik
2. Beslenme
(yıkım) tepkimelerinin tamamına metabolizma denir.
Bütün canlılar yaşamlarını sürdürebilmek ve metabolik
•
Anabolizma (özümleme = asimilayon): Basit mole-
aktivitelerini devam ettirebilmek için beslenmeye ihtiyaç
küllerin birleştirilerek karmaşık moleküller sentezlen-
duyarlar. Beslenme canlıların enerji eldesi ve kütlesel ar-
mesidir. Bu olayda ATP harcanır. Reaksiyon ender-
tışı için mutlaka gereklidir. Bütün canlılar su ve mineral
goniktir. Fotosentez, protein sentezi ve yağ sentezi
madde gibi inorganik besinleri mutlaka dışarıdan hazır
anabolik olaylardır.
olarak alır.
•
Ototrof beslenme: Bu canlılar inorganik maddeleri
kullanarak kendi besinlerini kendi üreten canlılardır.
•
Katabolizma (yadımlama = disimilasyon): Komp-
Bu canlılara üretici ya da ototrof canlı denir. Örne-
leks moleküllerin daha basit moleküllere parçalanma-
ğin fotosentetikler ışığı kullanırken kemosentetikler
sıdır. Sindirim, solunum proteinlerin hidrolizi, katabolik
oksitlenme enerjisini kullanırlar. Bazı bakteri, algler,
olaylardır.
fitoplanktonlar ve bitkiler ototrof beslenir.
•
Heterotrof beslenme: Bu canlılar kendi besinlerini
üretemedikleri için besinlerini dış ortamdan hazır ala-
5. Organizasyon
Her canlı belirli bir organizasyona sahiptir. Tek hücreli
rak beslenirler. Bu canlılara tüketici ya da heterotrof
canlılarda organizasyon hücrenin farklı kısımlarında fark-
canlı denir. Heterotrof canlılar diğer canlıları besin
lı görevleri üstlenmesiyle olur. Çok hücreli canlılarda be-
olarak kullanır. Örneğin, mantarlar, hayvanlar bazı
lirli bir görev için özelleşmiş dokular ve organlar bulunur.
protistler, heterotrof beslenirler.
Atom → Molekül → Organel → Hücre → Doku → Organ
→ Sistem → Organizma
6
Bir hücrelilerde organizasyon hücre düzeyindedir. Bundan dolayı hücresel organizasyona kadarki kısım canlıların ortak özelliğidir.
9. Boşaltım
Hücrelerde metabolik faaliyetler sonucunda meydana
gelen atıkların ya da beslenme ile alınan bazı gereksiz
Doku → Organ → Sistem → Organizma şeklinde organi-
zararlı madde ve yan ürünlerin dışarı atılmasına boşal-
zasyon ise çok hücreli canlılarda ortaktır.
tım denir. Canlılar boşaltım yaparak kararlı bir iç denge
(homeostasi) sağlamış olur.
6. Hareket
Hareket üreme, korunma, beslenme veya uygun ortam
bulma için yapılır. Bütün canlılarda görülen hareket iki
şekildedir. Birinci hareket tipi daha çok bitki, sünger ve
bazı sölenterlerde meydana gelir. Bu hareket tipine durum değiştirme hareketi denir. Hayvanların tamamına
yakınında ve sil, kamçı, yalancı ayak gibi yapılara sahip
canlılarda ise yer değiştirme hareketi görülür.
Ayrıca bundan başka hareket esnasında enerji harcanıyor ise buna aktif hareket, harcanmıyor ise pasif hareket
denir.
7. Çevresel Uyarılara Tepki
Bütün canlılar dışarıdan gelen değişimleri ve uyartıları algılayarak onlara karşı tepki gösterirler. Dışarıdan
canlılara fiziksel, kimyasal ve mekaniksel uyarılar gelir.
Örneğin öglenanın ışığına doğru hareketi fiziksel tepki,
bitki köklerinin gübreye yönelmesi kimyasal tepki, kedinin sese doğru yönelmesi mekaniksel bir tepkidir. Uyarı
şiddeti arttıkça tepkinin dereceside artabilir.
Bakterilerde boşaltım yüzeyden difüzyonla gerçekleşirken protistlerde kontraktil kofullarla, omurgasızlarda ise
nefridyum ve protonefridyum denilen yapılarla boşaltım
sağlanır. Omurgalılarda aktif bir boşaltım vardır. Memeliler terleme yaparak, nefes vererek ve böbreklerden idrar
atarak boşaltımı sağlar. Bitkiler de hayvanlarda olduğu
gibi aktif bir boşaltım yoktur. Atıklar yıl boyu kofulda
birikir. Yaprak dökümüylede atıklar bitkiden uzaklaşır.
Ayrıca bitkilerde stoma, lentiseller ve hidatodlardan da
boşaltım yapılır.
10. Büyüme
Canlılar dışardan aldıkları besinleri yapılarına katarak
hacimsel ve kütlesel artış sağlayarak büyürler. Bitkilerde meristem dokunun varlığı sayesinde sınırsız büyüme
görünür. Hayvanlarda ise bölünen dokuların zamanla
bölünme özelliklerini yitirmesiyle sınırlı bir büyüme görülür. Bitki ve hayvanların büyümesi hücre bölünmesiyle
olur. Fakat tek hücrelilerde bölünme üreme demektir. Bu
nedenle tek hücreliler hacimsel artış sağlayarak büyürler. Gelişme hücrenin bölünmeye hazır oluncaya kadarki
Canlılar değişen ortam şartlarına tepki göstererek ortama adaptasyonu sağlamış olur. Böylece hayatta kalma
şansları artar.
son bulur. Büyüme ise geri dönüşümsüz olarak meydana
8. Üreme
hücre organ ve dokuların görevlerini tam olarak yapması
Canlıların nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine
benzer bireyler meydana getirme olayına üreme denir.
Üreme yaşam için değil populasyonların devamı için gereklidir.
•
•
Eşeysiz üreme: Tek bir canlının çeşitli yollarla kendisiyle aynı özellikte yeni bireyler oluşturmasıdır.
Bölünme, tomurcuklanma, sporla üreme ve vejetatif
üreme gibi çeşitleri vardır. Eşeysiz üremeyle oluşan
calıların genetik yapıları ata canlı ile aynıdır. Bakterilerin bölünmesi, hidranın tomurcuklanması, eşeysiz
üremedir.
Eşeyli üreme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin
(sperm ve yumurta) birleşmesiyle yeni bir canlının
oluşturulmasına eşeyli üreme denir. Eşeyli üremeyle
oluşan canlıların genetik yapıları ata canlıdan farklı
olur. Böylece tür içi çeşitlilik sağlanmış olur. Eşeyli
üremenin temeli mayoz bölünme ve döllenmedir. Mayoz bölünme ile gametler oluşur. Döllenme ile gametler birleşir. Oluşan canlı ata bireyden daha dirençli
olabilir.
dönemi kapsar. Bölünecek kıvama geldiğinde gelişme
gelen sitoplazma artışıdır. Büyümeyle birlikte canlıdaki
anlamına gelen olgunlaşmaya da gelişme denir.
11. Kimyasal Yapı
Bütün canlı hücrelerin yapısında kimyasal maddeler
bulunur. Bu kimyasal maddelere örnek DNA, RNA, su,
karbonhidratlar, proteinler ve yağlar verilir. Bütün canlılarda protein sentezi evrenseldir. Ayrıca canlılarda DNA
ve RNA bulunduğu için mutasyona uğrayabilir.
12. Homeostasi (İç denge)
Sağlıklı her hücrenin kendine ait kararlı bir iç dengesi
vardır. Bu denge asidik ve bazik karakterli çeşitli kimyasallarla sağlanır. Homeostasinin korunmasında sinir
sistemi ve endokrin sistem önemlidir. Ayrıca solunum ve
boşaltım sistemleri de homeostasinin sağlanmasında birinci dereceden sorumlu yapılardır.
7
ÖABT Çıkmış Soru
1. Aşağıdakilerden hangisi bütün canlılarda ortak
değildir?
A) Subsrat düzeyinde fosforilasyon
B) Kompleks organik bileşiklerden basit organik
bileşik oluşturma
C) Mutasyona uğrayarak kalıtsal farklılık oluşturma
D) Ribozom organelinin büyük ve küçük alt birimlerinin birleşip ayrılması
E) Neslini devam ettirerek adaptasyonu yüksek
bireyler oluşturma
Çözüm:
Üreme sırasında adaptasyonu yüksek bireyler oluşturma eşeyli üremedir. Eşeyli üreme bütün canlılarda ortak
değildir. Substrat düzeyde fosforilasyon solunum tiplerinin tamamında görülen bir olaydır. Kompleks organik
bileşiklerden basit organik bileşik oluşturma sindirim
olayıdır. Mutasyon DNA'da meydana gelen değişimdir.
DNA canlılarda ortak olduğundan mutasyon ortaktır.
Ribozomun aktifleşmesi, protein sentezinde gerçekleşir
ve protein sentezi de ortaktır.
Cevap E
8
ÇÖZÜMLÜ TEST
1. Tüm canlılar tarafından gerçekleştirilebilen
temel hayatsal olaylarla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
5. Aşağıdakilerden hangisi bireyin hayatını devam
ettirebilmesi için metabolik ATP'nin üretildiği
olaydır?
A) Hücresel solunumla ATP üretme
A) Beslenme
B) Hücreye özgü kompleks organik besinleri sentezleme
B) Sindirim
D) Boşaltım
C) Üreme
E) Solunum
C) Bütün metabolik olaylarda ATP enerjisi kullanma
D) Hücrelerde oluşan metabolik atıkları dışarı atma
E) Hücreye alınan besinleri yapıya katma
6.
2. Aşağıda verilen canlıların özellikleri ile ilgili açıklamalardan hangisi yanlıştır?
A) Çok hücreli canlılarda doku ve organ düzeyinde
organizasyon görülür.
B) Bütün canlılar eşeyli üreyerek nesillerini devam
ettirir.
I.
Kendine özgü moleküller sentezleme
II. Kompleks organik molekülleri monomerlerine
dönüştürme
III. İnorganik maddelerden organik madde sentezleme
IV. Anaerob solunumla ATP sentezleme
C) Canlılar çevresel uyaranlara karşı tepki gösterirler.
Yukarıda verilenlerden hangileri bütün canlılarda
görülebilecek ortak özelliklerdendir?
D) Canlılar biyolojik olaylarda enzim kullanır.
A) I ve II
E) Tek hücreli ve çok hücreli canlılarda kendi besinini üreten türler bulunur.
B) II ve III
D) I, II ve III
C) III ve IV
E) II, III ve IV
3. Aşağıdakilerden hangisi beslenmenin amacı
değildir?
A) Canlıların yapısına katılacak moleküllerin temin
edilmesi
B) Hücresel solunum için besin temini
C) Hücrede düzenleyici görev alacak besinlerin
sentezi
7. Aşağıdaki canlılardan hangisi yer değiştirme
hareketi yapamaz?
A) Paramesyum
B) Mantarlar
D) Amip
C) Öglena
E) Balık
D) Canlıya özgü kompleks besinlerin üretimi
E) Canlının ihtiyaç duyduğu enzimleri sağlama
4. Aşağıda verilen hücresel yapılardan hangisi
bütün canlılarda gözlenmez?
A) Hücre zarı
B) Çekirdek
D) Ribozom
C) Sitoplazma
E) Yönetici molekül
8. Aşağıdakilerden hangisi canlılarda homeostasiyi
sağlamaz?
A) Solunum
B) Boşaltım
D) Metabolizma
C) Beslenme
E) Adaptasyon