Bilimsel Makale Değerlendirmesinde Hakem Seçimi

Bilimsel Makale Değerlendirilmesinde
Hakem Seçimi
Prof.Dr.Zekiye SULUDERE
Gazi Üniversitesi,
Fen Edb. Fak.Biyoloji Bölümü
http://websitem.gazi.edu.tr/zekiyes
Bilimsel araştırmaların yayın sürecinde basılması istenen
araştırma sonuçları gönderildiği dergilerin editörleri
tarafından incelenmek ve değerlendirilmek üzere iki,
bazen üç ayrı hakeme gönderilir.
Hakem, bir makaleyi değerlendirmesi için kendisine
gönderilen ve o konuda görüşünü veren kişidir.
Hakemin görüşü tavsiye niteliğindedir, karar verici
değildir.
Uzun yıllardır yayın hayatında olan dergilerin belirli
alanlarda özelleşmiş, yayınları olan ve aktif olarak
araştırmalarına devam eden bilim adamlarından oluşan
bir hakem havuzlarının bulunduğu bilinir.
Dünyada çok sayıda bilimsel dergiyi çıkaran bazı
yayınevlerinin kendi çıkardıkları dergilerde yayınlanacak
makaleler için bu havuzu kullanmaları olağandır.
Zaman zaman bu hakem havuzuna o alanda yayınları olan
yeni isimlerin ilave edilmesi de mümkündür.
Yayın hayatına yeni başlayan ve büyük şirketler veya
yayınevlerinin desteğine sahip olmayan bilimsel dergiler
bu aşamada biraz daha fazla zorluk çekerler.
Bu süreçten geçen ve Gazi Entomolojik Araştırmalar
Derneği’nin bilimsel bir yayını olan
“Journal of the Entomological Research Society” nin
ilk çıkarıldığı yıllarda uygulanan bilimsel makalelerin
değerlendirilmesi için hakem tespitinde izlenen yollar
zaman içerisinde geliştirilmiş ve bugün özelleşmiş
alanlarda
hakemlik
yapan
uluslararası
düzeyde
yayınlarıyla tanınan hakemlerimiz vardır.
Derginin çıkarılmasına karar verildiğinde ilk yapılan
işlemler;
Dünyanın çeşitli ülkelerinde Entomoloji (Böcek Bilimi)
alanında çalışan,


Dünyada o konuda uzman olduğu bilinen,

Yayınlarından tanınan isimlerin tespiti
ve
Bu alanda bir derginin yayın hayatına başlayacağının
duyurulmasıdır.

Daha sonra bu alanda çıkarılacak dergiye basılmak
üzere gelecek makaleler için hakemlik yapmak
isteyip istemediklerinin sorulmuş ve entomolojinin
hangi alt dalında hakemlik yapabileceklerinin
belirtmeleri istenmiştir.
Kendilerine yazılan bilim adamlarının %90 dan fazlası
olumlu cevapları ile birlikte Entomolojide özelleşmiş
oldukları alanları da belirtmişlerdir.
Gelen makaleler bu bilgiler ışığında, o alanda,
özelleşmiş hakemlere değerlendirilmek üzere
gönderilmiştir.
Dergi,
böcekler
konusunda olduğu
seçiminde,
 Pul Kanatlılar






(Insecta)
için alan
(Lepidoptera)
Kın Kanatlılar (Coleoptera)
Kız Böcekleri (Odonata)
İki Kanatlılar (Diptera)
Düz Kanatlılar (Orthoptera)
Zar Kanatlılar (Hymenoptera)
Sinir Kanatlılar (Neuroptera)
vb. gibi
çeşitli
böcek
takımlarında
özelleşmiş kişiler listelenmiştir.
Hatta bir takımın hangi familyasında özelleşmişse o
familya ile ilgili yayınlar için hakem olarak belirlenmiştir.
İki Kanatlılar (Diptera) nın Tipulidae veya Asilidae
familyası gibi. Bu bilgiler de tekrar gruplandırılmıştır.
O familyanın yayılışı ve türlerinin tanınması ancak o
bölgeleri çalışanlar tarafından daha iyi bilindiği için
dünyanın çalıştığı bölgeleri de gruplandırmaya girmiştir.
Hakemlerin, o böcek takımlarının sistematiği,
moleküler yapısı, morfolojik özellikleri, davranışı
gibi çalışma konuları da seçim sırasında önem
kazanmaktadır.
Bazen birkaç yazarlı makalelerde o tür veya cinse
ait özellikleri incelemek için farklı teknikleri
birarada kullanarak yapılan çalışmalarda hakem
seçiminde zorluk yaşanmaktadır.
Hakem kendi familyasının sistematiği, dağılımı veya
morfolojisine ait bir bilgiye sahip olduğu halde
çalışmanın
moleküler
kısmı
varsa
o
bilgiyi
değerlendiremeyecektir.
Diğer taraftan moleküler biyologun türlerin sistematiği
ile ilgili bilgisi eksik olabileceği için makaleyi bu yönüyle
değerlendiremeyecektir.
Bu tip çok yönlü çalışmalarda hakem sıkıntısı
yaşanmaktadır. Bütün teknikleri ve o konuda alt yapısı
olan hakemi bulmak son derece zor olduğu için her
hakemin makaleyi kendi alanı açısından değerlendirmesi
istenir.
Bilimsel makalelerin değerlendirilmesi için seçilecek
hakemlerin kendilerinin alanlarında yayınlara sahip olması
yeterli değildir. Bir hakemin

İzleyeceği, dikkat edeceği unsurlara önem vermesi,

O alanda altyapısının iyi olması,

Araştırmaları takip ediyor olması,

Çalışmalarına ara vermemiş olması gerekir.
Hakemlerin incelemek için kendisine gönderilen makaleleri
belirli bir zaman dilim içinde cevaplaması arzu edilir.
Bu bir kongre veya konferansta sunulacak çalışma da
olabilir veya bir dergide yayınlanacak makale de olabilir.
Kongre bildirilerinde değerlendirme süresi birkaç gün
veya hafta olabilir, dergilere kabul edilecek makalelerde
ise bu süre daha uzundur. Bazen bir ay veya daha fazla
olabilir.
Birkaç ay makalenin değerlendirilmemesi bu hakemin
hakem olmayı kabul ettiği halde makaleye ayıracak
zamanının olmadığını veya fazla gönüllü olmadığını
düşündürür.
Hakem listesine yeni ilave edilecek isimler o alanda
yayınları
olmasına
rağmen
hakemlik
konusunda
tecrübesiz olabilirler.
Hakemlik konusunda bilim adamlarına herhangi bir
eğitim verilmemektedir.
Ancak değerlendirilecek makale ile birlikte gönderilen
formlardaki bazı sorular hakemin değerlendirmede
dikkat edeceği hususlar için ipucu olmaktadır.
Bu formlardaki cevaplanması istenen kısımlar hakemden
beklentiler konusunda bilgi sağlar:
 İncelediği
makalenin bilimsel açıdan değerli olup
olmadığı
 Çalışmanın doğruluğu
 İlginçliği
 Yeni bir bilgi sağlayıp sağlamadığı
 Eski bir bilgi veya tekniğin yeni uygulaması olup
olmadığı
 Güzel sunulup sunulmadığı
 Diğer yayınlar arasında bu çalışmanın önemi
 Üzerinde düzeltilmesi veya eklenmesi gereken bilgiler
HAKEM GÖRÜŞÜ FARKLILIKLARI
Zaman zaman aynı makale için iki farklı hakemden çok
farklı iki görüş gelebilmektedir.
Bir hakem için çok önemli görülen bir husus diğer hakem
için ikinci derecede önemli olmaktadır.
Değerlendirmek üzere makale gönderilen hakemlerden
birinin olumlu görüş verdiği bir makalede diğer hakemin
hem yazara verilecek cevapta ve hem de editörlere gizli
olarak yazılanlarda taraflı, önyargılı açıklamaları olabilir.
Bu durum hakem ve yazarlar arasında daha önceden
yaşanmış bir olayın varlığını veya rekabet olduğu
düşündürebilir.
Editör tenkit edilen kısımları kendisi de ayrıca dikkatle
inceledikten sonra hakemin taraflı olup olmadığına ve
hakem listesinde kalıp kalmamasına karar verir.
Bazı hakemlerin ciddiyeti konusunda şüphe uyandıracak
durum ortaya çıkarsa hakem listesinden çıkarılmakta ve
incelemek üzere başka bir makale gönderilmemektedir.
Bir makalenin değerlendirmesi için kendisine gönderilen
hakemin sonuç olarak;

Evet, bu makale kabul edilsin

Hayır, reddedilsin
veya
Cevapları hakemin makaleyi değerlendirmesi hakkında
şüphe uyandırır.
Böyle cevaplar hakemin makaleyi önemsemediği, yeterli
zaman ayırmadığı, dikkatli incelemediği endişesini
doğurur.
Değerlendirme sonucunda olumlu verilen görüşte niçin bu
makalenin kabul edilmesi gerektiği hakkında bir açıklama
olmalıdır.
 Çalışmanın kalitesi,
 Ne tip yeni bilgi sağladığı,
 Nasıl sunulduğu,
 Diğer araştırmalar arasındaki yeri, önemi
gibi bazı açıklamaları olmalıdır.
Ne kadar mükemmel olursa olsun her yazılan makalede
dikkatten kaçan bir kısım veya hakemin tavsiye edeceği bir
bilgi bulunabilir.
Olumsuz görüş verildiğinde, bu cevabın da bir açıklaması
olmalıdır.
Çalışma çok özensiz, kurallara uygun yazılmamışsa genelde
editörler bu çalışmayı hakeme göndermeden kendileri bu
hususları açıklayarak yazara geri gönderirler.
Hakemin ret gerekçe veya gerekçelerini
yazara verilecek cevap açısından önem taşır.
açıklaması,
Her iki durumda da hakem seçiminde bu hakemler tercih
edilmez.
Hakemlerden alınan görüşte,
Sadece bu makale düzeltilmelidir yazan makalenin
hangi kısmının hatalı veya karışık olduğunu
belirtmeyen hakemden bu açıklamalar istenir.
Aynı durum tekrarlanıyorsa bu hakem tekrar makale
gönderilmesi için seçilmez.
Hakemlik teklif edilen kişilerin hakemliği kabul etme
konusundaki tereddütlerinden biri postayla ilgili
sorunlardı.
Bugün pek çok derginin kağıtsız, ağ tabanlı hakem
değerlendirme sistemine geçmesiyle bu konudaki
endişeler ortadan kalkmıştır.
Yazarlar sisteme internet ortamında makaleleri ile ilgili
bilgi girişi ve müracatlarını yaptıkları gibi hakemlere
teklif de aynı sistem aracılığı ile yapılmakta,
değerlendirme de aynı yolla yapılmaktadır.
Son
yıllarda
dergilerin
editörleri
yazarlardan
makalesini değerlendirebilecek kendi ülkesi ve diğer
ülkelerden 2-5 arası hakem ismi istemektedir.
Bu istek bu makalenin kesinlikle yazılan hakemlere
gönderileceği anlamını taşımaz.
Bu istekler editörün hakem ismi bulmakta sıkıntı
yaşadığı durumlarda editöre yardımcı olma anlamını
taşıdığı gibi yazarın alanındaki çalışmaları takip edip
etmediği ve diğer araştırıcılar ve araştırmaları
konusunda bilgi sahibi olup olmadığını da gösterir.
Dikkatli, titiz hakem seçimi ve makalelerin objektif
değerlendirilmesi, derginin zamanında çıkıyor olması,
sürekliliği ve dergide çıkan makalelerin değerli
bulunarak atıfların yapılması çıkarmakta olduğumuz
“Journal of the Entomological Research Society”
( http://www.entomol.org/ )
dergisinin çeşitli tarama programlarına alınmasına ve
Science Citation Index (SCISearch/Journal Citation
Reports/Science Edition) tarafından da taranmasına
kadar olan süreci beraberinde getirmiştir.
TEŞEKKÜRLER