Monopol Piyasasının Oluşumunu Sağlayan Faktörler

Doç. Dr. Mahmut BİLEN
ENDÜSTRİEL EKONOMİ
Bu konuyu çalıştıktan sonra:
FARKLI ENDÜSTRİ YAPILARINDA FİRMALAR: MONOPOL MODELİ
2
ENDÜSTRİ YAPISINI BELİRLEMEK İÇİN KULLANILAN YÖNTEMLER: TALEP VE
MALİYET ile ÖLÇEK EKONOMİLERİ YÖNTEMİ
* FARKLI ENDÜSTRİ YAPILARINDA FİRMALAR
* 3.2. MONOPOL MODELİ
* 3.2.1. Monopol Piyasasının Oluşumunu Sağlayan Faktörler
* 3.2.2. Monopolcü Firmanın Çıktı Kararı
* 3.2.3. Göz Kararı veya Pratik Fiyatlama
* 3.2.4. Monopolcü Gücün Ölçülmesi
* 3.3. MONOPSON
* 3.4. MONOPOLCÜ REKABET PİYASASI
* 3.4.1. Monopolcü Rekabet Piyasasının Oluşumu
* 3.4.2. Monopolcü Rekabet Piyasasında Kısa ve Uzun Dönem
* Denge
* 3.4.3. Monopolcü Rekabet ve Ekonomik Etkinlik
3
*
*Monopol, belirli bir malın piyasasında üreticiler kesiminde
rekabetin olmadığı ve tek bir üreticisinin bulunduğu bir
piyasa türünü ifade eder. Kısaca, bir malın arzının tamamını
kontrol etmektir. Monopolcü fiyatı belirlemede serbesttir; ne
var ki bu fiyattan satın alınacak miktarları belirleme
olanağına sahip değildir.
*Bu durumda mal diğer bütün mallardan farklı ve ikamesi
mümkün olmayan bir nesne olarak düşünülmelidir.
4
*
*Düşük Talep Esnekliği
*Bir malın monopolleşmesi için talep esnekliğinin düşük
olması, ideal olarak sıfır olması gerekmektedir.
*Talebin fiyat esnekliği aslında zaman içerisinde artma
eğilimindedir. Çünkü yeni malların piyasaya girişi, yeni
firmaların piyasaya girişi, zaman içerisinde olasıdır.
*talep esnekliğinin zamanla artmasının başlıca nedenleri
piyasaya yeni firmaların girmesi ve bireylerin yeni ikame
mallara yönelmesi olarak sıralanabilir.
*Fiyat yükseldiğinde esneklik değeri de yükselecektir çünkü,
ekonomik birimler fiyatı yükselen malı daha az miktarda
talep edecekler, o malın alternatiflerine yöneleceklerdir.
5
*
* İkame mallarının arz esnekliği yüksek ise monopolcünün gücü daha az
olur.
* Yine ikame mallarının arz esnekliği hızlı bir şekilde yükseliyorsa
monopolcü kendi gücünden kaybeder.
*Monopolleşme Maliyetlerinin Düşük Olması
* Monopolleşme maliyetleri birçok firmanın birleşmesi veya birçok üyeli
kartelin oluşmasında açık bir şekilde belirlenebilir.
* Hükümetlerin monopolleşme için çaba sarf etmesi özel kesime nazaran
daha etkili olur. Yine hükümetin desteklediği kartellerin daha güçlü
olduğu söylenebilir.
6
*
* Monopolleşmeyi uyaran diğer bir neden ise ilgili endüstriye
girişlerin düşük düzeyde olmasıdır.
*Farklılaştırılmış Mal Piyasaları Oluşabilmesi
* Genelde en sık kullanılan fiyat farklılaştırması farklı mal miktarına
göre farklı fiyat uygulamasıdır.
* Örneğin, belediye otobüslerinde öğrenci ve tam bilet, hava
taşımacılığında da ekonomik sınıf ve birinci sınıf uygulamaları gibi.
7
*Bir endüstri yukarı doğru eğimli arz eğrisi olan girdiyi satın alabilir.
Örneğin Alüminyum, çelik, petrol ve bazı kimyasal endüstrilerde
olduğu gibi.
*Değerli Bir Malın Düşük Maliyetle Üretilmesi
*Bazen çok uzun bir süreci gerektirse de monopole ulaşmak yeterli
değildir. Amaç çok kârlı monopolleşmeye ulaşmaktır.
*Az Bir Masrafla Rakiplere Yüksek Maliyet
Yükleyebilme
8
*
* Standartlaştırılmış ürünler sayesinde karteldeki firmalardan
anlaşmalara aykırı davrananlar kolaylıkla tesbit edilir. Yine
standarda uymayan üretimler gerçekleştirilemez, yasal engeller
konulabilir. Dolayısıyla monopolleşme teşvik edilir.
*Monopolleşmeyi Teşvik Eden Diğer Nedenler
*Bunlar içerisinde doğal nedenlerden dolayı; yani bir
hammadde kaynağına tek bir firmanın sahip olması, yine tek
bir firmanın yüksek bilgi ile donatılmış olması nedeniyle
monopolleşme oluşabilir.
9
*
* Monopolcünün kârını maksimize ettiği üretim düzeyi: Marjinal
hasılatın marjinal maliyetine eşit olduğu üretim düzeyidir.
* MR ve MC eğrileri Q* üretim düzeyinde eşitlenmiştir. Bu üretim
düzeyini talep fonksiyonuyla ilişkilendirdiğimizde P* fiyat düzeyine
ulaşmış oluruz.
* Bu fonksiyonla temsil edilen toplam kârın maksimum değere
ulaştığı üretim düzeyini belirlemek için, bu fonksiyonun Q’ya göre
türevini alıp sıfıra eşitlememiz gerekir. Bu nu yaparsak;
* Olgu şekil üzerinde analiz edilebilir.
10
*
P
MC
P1
AC
P*
P2
D = AR
MR
Q1
Q*
Q2
Q
* Dolayısıyla kâr maksimizasyonu koşulu;
 (Q) TR(Q) TC (Q)


0
Q
Q
Q
* yani, MR = MC olmalıdır.
12
TR,
TC
TC
B
A
TR
q1
AR =P,
AC,
MC,
MR
q2
q3
q4
q5
q6
q7
a
MC
P
C
E
D
AC
P =a -bQ
q1
q2
q3
a/2b
q5
MR
q6
a/b
Q
*
* Benzer şekilde firmanın marjinal maliyetini belli bir çıktı aralığı için
bilmektedirler. Bu nedenle MR = MC koşulu pratikte nasıl
sağlanacaktır. Bunu görebilmek için marjinal hasılat fonksiyonunu
yeniden yazalım.
TR ( P.Q)
MR 

Q
Q
* Bu şekliyle ya da toplam hasılat fonksiyonunun türevi alınarak
ulaşılacak marjinal hasıla fonksiyonu
P
Q P
MR  P  Q
MR

P

P
(
)
Q
P Q
P  P(
1
)  MC
Ed
1
MR  P  P ( )
Ed
P Ed  P  MC Ed P  MC   1
14
P
Ed
MC
P
1
1
Ed
*
* Örneğin bir malın talep esnekliği -5 ise ve marjinal maliyet 100TL
ise fiyatın ne olacağı sorusunu kolayca çözümleyebiliriz.
100
100
P

 125
1
0.8
1
5
* Eğer talep esnekliği -2 olsaydı
100
100
P

 200
1
0.5
1
2
15
*1934 yılında Abba Lerner tarafından açıklanan ve Lerner
İndeksi olarak bilinen monopolcü gücün derecesini
belirlemede, pratik fiyatlamada elde edilen formül
kullanılmaktadır.
P  MC
L
P
*Lerner indeksi 0 ile 1 arasında bir değer alır. Örneğin tam
rekabet piyasasında P = MC olduğundan indeksin değeri sıfırdır.
L’nin değeri büyüdükçe monopolcü güç yükselir.
*Lerner indeksi aynı zamanda esneklik biçiminde de
açıklanabilir.
1
L
Ed
16
*
MC
P
P
P*
MC
P*-MC
AR
P*
P*-MC
MR
MR
AR
Q
a. Yüksek Talep Esnekliği
Q
b. Düşük Talep Esnekliği
* Monopol piyasası için bulduğumuz bu değerleri rekabet piyasası ile
karşılaştırırsak şu sonuçlarına ulaşmış oluruz.
* Pc < Pm Monopol piyasası için fiyat daha yüksektir.
* Qc > Qm Monopol piyasası için miktar daha düşüktür.
* πc = 0 < πm Monopol piyasasında kâr pozitiftir.
18
*
* Bir piyasada çok sayıda satıcı karşısında tek bir alıcının bulunduğu
durumu ifade eden monopson ve az sayıda alıcıların bulunduğu
piyasayı tanımlayan oligopson, pek fazla analizlere konu
oluşturmamıştır. Bunun nedeni Richard A. Posner tarafından çok az
olmalarına bağlanır. Diğer bir neden ise monopsonun analizinin
karmaşık oluşudur.
19
*Son olarak bir firmanın monopson gücünün en önemli
belirleyicileri
*Piyasa arz eğrisinin esnekliğinin düşük olması: Piyasa arz eğrisi
monopsoncu firma için ortalama satın alma maliyetini yansıtır.
Firmanın marjinal maliyeti ise bunun üzerinde yer alır. Arz
esnekliği azaldıkça marjinal maliyet ile ortalama satın alma
maliyeti arasındaki fark büyür dolayısıyla alıcı firma için
monopsoncu güç artar.
*Monopsoncu gücün diğer bir belirteni ise piyasadaki alıcıların
sayısıdır. Eğer bu sayı sınırlıysa veya düşükse monopsoncu
gücü fazla olacaktır.
*
Yine alıcılar arasındaki ilişki bu gücü belirlemede önemli
rol oynar. İki veya üç alıcının bulunduğu bir piyasada bu
alıcılar arasında açık veya gizli işbirliği varsa (örneğin alıcı
karteli) monopsoncu güç fazla olacaktır.
20
*
W
MC = a + 2bL
w (L) = a + bL
Ters Arz Fonksiyonu
MR = MC
wREKABET
w*
a
MR = P. MPL
L*
L
*
* Rekabetçi piyasada olduğu gibi bu piyasada da firma sayısı
fazladır, piyasaya girişler sınırlandırılmamıştır. Ancak rekabetçi
piyasadan farklı olarak ürün farklılaştırılmıştır, her firma bir
markayı satmaktadır yada ürünün farklı kalitedeki bir çeşidini arz
etmektedir.
* Monopolcü Rekabet Piyasasında Kısa ve Uzun Dönem Denge
22
P
P
MC
AC
PSR
MC
AC
PLR
DSR
DLR
MRSR
QSR
a. Kısa Dönem Denge
MRLR
Q
QLR
b. Uzun Dönem Denge
Q
P
P
MC
AC
AC
MC
PCOMP
D = MR
D
MR
QCOMP
a. Tam Rekabet
Q
QMCOMP
b. Monopolcü Rekabet
Q
*
*Şimdi rakamsal örneği, bu bölümde incelediğimiz Monopol için
çözelim.
P  310  Q
*Piyasa ters talep fonksiyonunun
* ve üretim maliyetlerinin
C (Q)  10Q
* ile temsil edildiği piyasalarda piyasa denge fiyatı, üretim
miktarlarını, ve karlılığı hesaplayalım;
25
TRM
 310  2Q
Q
TRM  PQ  (310  Q)Q
TRM
 310  2Q  10  C '(Q)
Q
QM  150
 M
 310  2Q  10  0
Q
 M  (310  Q)Q  10Q
QM  150
PM  160
 M  ( P  C '(Q))QM  (160  10)150
 M  22 500
26