1) FİNANSAL YÖNETİMİN GENEL ESASLARI 1.1) Finansal Amaçlar
advertisement
1) FİNANSAL YÖNETİMİN GENEL ESASLARI 1.1) Finansal Amaçlar Firmaların en temel finansal amaçlarından birisi parasal amaçlar diğeri parasal olmayan amaçlardır. Finasman kararlarının verilmesinde finansal yöneticiye yol gösterici olan unsur, yatırım için gereken fonları nereden temin edeceği sorusunun cevabındadır. İfade ettiğimiz iki amaçtan biri olan parasal amaçlardan kastedilen beş unsur söz konusudur. İlki gelire dönük amaçlardır. Daha açık şekliyle, burada yapılması gerekenler, toplam gelirin büyüme oranının ençoklanması, mutlak gelirin ençoklanması, belirli bir satış düzeyine ulaşılması ve finansman giderleri ve olağanüstü amortismanların çıkarılmasından önceki dönem karının ençoklanmasıdır. İkinci unsur, nakit akımına dönük amaçlardır. Kısaca anlatılmak istenen, belli düzeyde bir nakit akımına ulaşılması, hisse başına nakit akımının ençoklanması, iskonto edilmiş nakit akımlarının ençoklanmasıdır. Bir diğer parasal amaç, likiditeye dönük amaçlardır. Bunlar da, sürekli ödeyebilme olanağının var olması, ödemelerin vadeleri ile uyumlu gerçekleştirilmesi ve genel bir finansman dengesinin tutturulmasıdır. Burada denebilir ki, en temel finans kanunun geçerliği gözden kaçırılmamalıdır. Uzun vadeli projeler uzun vadeli kaynaklarla, kısa vadeli projeler kısa vadeli kaynaklarla yapılmalıdır. Dördüncüsü, varlığa dönük amaçlardır. Firmanın defter değerinin ençoklanması, özsermayenin piyasa değerinin ençoklanması, özsermayenin tabanın genişletilmesi ve tasfiye değerinin ençoklanması gibi. Beşinci ve son parasal amaç, karlılığa dönük amaçlardır. Açıkçası, öz sermaye karlılığı, kar marjı gibi değerlerin ençoklanması, belli bir satış karlılığına ulaşılması, toplam varlık karlılığının ençoklanması ve bunların yanında sermaye maliyetinin ise en aza indirgenebilmesidir. Finansal amaçların ikinci ayağı ise, parasal olmayan amaçlardır. Bu ayırım ise kendi içinde altı kısımı içerir. Birincisi, firmanın çeşitli çıkar grupları ve ona fon sağlayacak en önemli kaynak olan bankalarla düzenli ilişkiler içinde bulunmasıdır. Yanı sıra firmanın kredi değerliği ve emisyon yeteneği artırılmalıdır. Yine kendisi için en uygun koşullarda kredi sağlayabilmesi gereklidir. Oluşturmayı başardığı en uygun sermaye yapısını koruması gerekliliği de parasal olmayan amaçlar içerisinde yer almaktadır. 1.2) Finansman Yöneticisinin Görevleri Finansman yöneticisinin en temel amacı firmanın piyasa değerini ençoklamaktır. Bu, kesinlikle kar maksimizasyonu demek değildir. Modern bir firma yöneticisi, finansal analiz ve kontrol, finansal planlama, dönen ve duran varlık yönetimi, sermaye maliyeti ve kar dağıtımı, fon kaynakları bulma ve politikaları oluşturma, uluslararası finans boyutlarında faaliyet göstermelidir. 1 Finans yönetiminin işlevleri günümüz dünyasında oldukça değişmiş ve şu üç noktada toparlanmıştır. İlki, firma varlıklarının bileşiminin belirlenmesi. Daha açık şekli ile, dönen ve duran varlıklar ile bağlı değerlere aktarılacak fonların saptanması; diğeri, firma sermaye yapısının belirlenmesi. Bir başka ifade ile, fon kaynaklarının saptanması; sonuncu ise, kar dağıtımının belirlenmesidir. Bu üç unsur, firmanın devamlılığı ve rekabet üstünlüğü açısından finans yöneticisinin sırtında bulunan çok önemli ağırlıklardandır. 1.3) Finansman Kararlarının Firma Açısından Önemi Firma yöneticisinin kararları firma pazar değerinin en çoklanması amacını taşır. Bu amaca ait hemen hemen tüm finansal kararlar, firmanın gelirleri, karlılığı ve risk düzeyinin tahminine yöneliktir. Finans yöneticisi alacağı karalarda tamamen bağımsız değildir. Belli kısıtlar altında karar vermek durumundadır. Elbetteki bu kısıtların en önemlisi yasaların çizdiği çerçevedir. Bunun yanı sıra bir üretim işletmesi için başka bir kısıt da çevre korumaya ilişkin unsurlardır. Ayrıca sosyal sorumluluk kavramı da bir tür kısıt oluşturmaktadır. Yöneticinin kararlarını ise şunlar oluşturmaktadır: firmanın endüstri kolu, firmanın büyüklüğü, mevcut teknoloji düzeyi, sermaye yapısı likidite durumu ve geleceğe dönük projeler vs. Finans yöneticisinin kararlarının, firmanın pazar değeri maksimizasyonu açısından taşıdığı önem açıktır. Dolayısıyla yatırımcının serveti üzerinde de etkili olduğu görülmektedir. Bir firmanın pazar değeri, firmanın gelecekte sağlayacağı nakit akımları ile, nakdin elde edilmesindeki risk derecesine bağlıdır. Firma içinde karlılığı artırmak amacıyla alınan kararlar riski de artırmaktadır. Finansal yönetici alacağı kararlarda, firmanın pazar değerini ençoklayacak biçimde karlılık ve risk arasında denge kurmalıdır. 1.4) Finansman ve Firmanın Genel Yönetimi Firmanın finans yönetimi bölümü örgüt içindeki diğer bölümlerle yakın ilişki içerisinde olmalıdır. Örneğin muhasebe bölümünden sağlanan bilgiler finansal planlamanın temelini oluşturacaktır. Elde edilen veriler yardımı ile uzun vadeli planlamalar, proforma tablolar, nakit bütçeleri ve konsolide bütçeler hazırlanabilecektir. Herhangi bir firmada alınacak yatırım karalarının tümü, finans yönetiminin görüş ve önerilerinden yararlanılarak hazırlanır. Belli bir büyüklükte olan firmaların nakit akışlarının takibi ve kontrolü, fonların kullanılacağı yerlerin belirlenmesi, kredi sağlanabilecek kurumlarla ilişkiler, finansman bölümünün görevleri arasında yer alır. Finansman bölümünün firma örgütü içerisindeki yeri, firmanın uğraş alanının büyüklüğüne bağlı olarak belirlenmektedir. 2 1.5) Finansal Analiz ve Kontrol Finansal analiz, finansal tablolarda yer alan hesaplar arasındaki bağlantının kurulması, ölçümlerin yapılması ve yorumlanması faaliyetlerini kapsar. Firmanın geçmiş ve içinde bulunulan dönem performansının incelenmesi ilegeleceğe dönük tahminlerin yapılması sağlanır. Finansal analizin iki türü söz konusudur. Eğer işletme bahsedilen inceleme faaliyetini kendisi yapıyorsa “iç finansal analiz”, firma dışındaki kişi ya da kuruluşlara yaptırıyorsa “dış finansal analiz” söz konusudur.İlk analizin bilgilerinden faydalanan kesim daha çok işletme yönetimi olurken, dış finansal analizin kullanıcıları, firma ortakları, yatırımcılar, alacaklılar, rakipler vs. olacaktır. Finansal konrolün cevap aradığı sorulara örnek olarak, proforma belgelerin ne derece doğruyu yansıttığı, proforma tablolardaki sonuçlara nasıl ulaşıldığı, faaliyetlerde meydana gelecek değişikliklerin proforma belgelerdeki rakamları nasıl etkilediği gösterilebilir. Bunun gibi soruların yanıtlanması için finansal kontrol yapılması gereklidir. Finansal kontrol, finansal planların uygulanması, tahminlerin gelen bilgiler ışığında tekrar değerlendirilmesi ve hedeflenen amaca ulaşmak için gereken yenilemelerin yapılması konularını kapsar. Firmanın finansal kontrol politikası firmanın faaliyetlerini ve ürünlerini kapsayan bütçeler yardımı ile sürdürülür. 1.5.1) Oran Analizi Oran analizi mali tablolarda yer alan tutarların nisbi ilişkileri incelenerek işletmenin mali durumu konusunda bilgi edinilir. Mali tablolarda çok sayıda oran hesaplamak mümkündür. Ancak oran hesaplamaktaki amaç yorumlanabilir bilgiler elde etmektir. Hesaplanan oranlar tek başlarına bir anlam ifade etmekten uzaktır. Ancak diğer ilgili oranlar, geçmiş yıllara ilişkin oranlar ve sektör ortalamaları ile karşılaştırılmaslari ile anlam ifade etmeye başlarlar. Oran Analizinde Dikkat Edilmesi Gereken Unsurlar aşağıdaki gibidir. • Oran analizinde oranlar doğru ve amaçlara uygun bir biçimde yorumlanmalıdır. • Oranlar üzerindeki mevsimlik ve konjonktür hareketlerinin etkileri yorumda dikkate alınmalıdır. • Oranlardaki değişikliklerin nedenleri ve işletme açısından taşıdığı önem doğru belirlenmelidir. • Oranlardaki değişimler ek bilgilerle desteklenerek yorumlanmalıdır. • Oranlar değerlendirilirken işletmenin kendi geçmişi ve sektörel bilgilerde dikkate alınmalıdır. Oranlar işletme faaliyet sonuçları ile mali durumunu değerlemedeki kullanılış amaçları dikkate alınmak suretiyle sınıflandırılır. Buna göre oranlar aşağıdaki gibi gruplara ayrılır. 3 A.Likidite Oranları B. Mali Yapı Oranları C. Faaliyet Oranları D. Karlılık Oranları 1.5.1.1) Likidite Oranları Likidite durumunun analizinde kulanılan oranlar, işletmenin dönen varlıkları ile kısa vadeli yabancı kaynakları arasındaki ilişkilerin analiz edilmesinde kullanılırlar. Bu oranlar işletmenin kısa vadeli borçlarını ödeyebilme yeteneğinin ölçülmesinde ve çalışma sermayesinin yeterli olup olmadığının belirlenmesinde kulanılırlar. Temel likidite oranları, cari oran, asit-test oranı ve nakit oranıdır. a. Cari Oran : Dönen varlıklar ile kısa vadeli yabancı kaynaklar arasındaki ilişkiyi gösteren bir orandır. Dönen Varlıklar Cari Oran = -----------------------------------------Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar Cari oran sonucunun 2 olması yeterli olarak kabul edilir. Kısaca, işletmenin sahip oldukları dönen varlıklar toplamının, kısa vadeli yabancı kaynaklardan 2 katına ulaşacak şekilde fazla olması arzu edilmektedir. b. Asit-Test Oranı ( Likidite Oranı) : Bu oranlar stoklar olmaksızın dönen varlıkların kısa vadeli yabancı kaynaklara oaranını göstermektedir. Stok kalemlerinin satılarak paraya çevrilmesi diğer dönen varlıklara nazaran daha fazla bir zaman gerektirdiğinden bu oranın hesaplanmasında stoklar göz ardı edilmektedir. Dönen Varlıklar- Stoklar Asit-Test Oranı = ------------------------------------Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar Asit test oranının sonucunun 1 olması yeterli kabul edilmektedir. Yani işletmenin stoklarını satmadan dönen varlıkların, kısa vadeli borçları ödeyebilecek bir düzeyde olması istenmektedir c. Nakit Oranı ( Disponibilite Oranı): Nakit oranı işletmenin hazır değerlerinin, kısa vadeli borçarının ne kadarını karşılayabileceğini gösteren bir orandır. 4 Hazır Değerler (Kasa +bankalar ve Nakde eşdeğer Varlıklar) Nakit Oranı = ---------------------------------------------------------------------------------Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar Nakit oranının 0.20’nin altına düşmemesi arzu edilmektedir. Aksi bir durumda işletmeyi nakit sıkıntısına sokarken, oranın büyük olması da işletmenin nakitlerini iyi planlamadığı ve kullanamadığının bir göstergesi olmaktadır. d. Net İşletme (Çalışma) Sermayesi Net İşletme Sermayesi işletmenin dönen varlıklarından kısa vadeli borçlarının düşülmesiyle bulunur. İşletmenin likidite sorunu yaşamaması için bu oranın 0’dan büyük olması arzu edilir. Net İşletme Sermayesi = Dönen Varlıklar – Kısa Vadeli Borçlar 1.5.1.2) Mali Yapı Analizinde Kullanılan Oranlar İşletmenin kaynak yapısının ve uzun vadeli borç ödeme gücünün ölçülmesinde kullanılan oranlar bu grupta toplanmaktadır. Başka bir anlatımla, işletmenin öz kaynağının yeterli olup olmadığı, kaynak yapısı içinde borç ve özkaynağın dengesi ve özkaynak olarak yaratılan fonların ne tür dönen varlık yada duran varlıklara kullanıldığının ölçülmesinde kullanılan oranlardır. Bu oranlar kısaca işletmenin uzun vadeli borçlarını ödeme gücünü gösteren oranlardır. a. Borçların Aktif Toplamına Oranı (Finansal Kaldıraç Oranı) : Bu oran kısa ve uzun vadeki yabancı kaynakların, aktif toplamına (veya pasif toplamı) bölünmesi ile elde edilir. Yabancı Kaynaklar Toplamı Finansal Kaldıraç Oranı = ------------------------------------Aktif Toplamı Bu oran varlıkların ne kadarlık bir kısmının yabancı kaynaklar ile ne kadarlık bir düzeyinin ise öz kaynaklar ile finanse edildiğini göstermektedir. b. Özkaynakların, Aktif Toplamına Oranı, Bu oran özkaynakların aktif toplamına bölünmesi ile elde edilir. Özkaynaklar = ……………………… Aktif Toplamı Bu oran varlıkların yüzde kaçının işletme sahip ve ortakları tarafından finanse edildiğini ortaya koyar. 5 c. Kısa Vadeli Yabancı Kaynakların, Toplam Kaynaklara Oranı: Kısa vadeli yabancı kaynakların toplam kaynaklara oranı, işletmenin varlıklarının ne kadarlık kısmının kısa vadeli yabancı kaynaklarla finanse edildiğini gösterir. Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar Oran = ---------------------------------------------Toplam Kaynaklar (Pasif Toplamı) d. Uzun Vadeli Yabancı Kaynakların Toplam Kaynaklara Oranı : Uzun vadeli yabancı kaynakların toplam kaynaklara oranı, işletmenin varlıklarının yüzde kaçının uzun vadeli yabancı kaynaklarla finanse edildiğini gösterir. Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar Oran = ---------------------------------------------Toplam Kaynaklar (Pasif Toplamı) e. Borçların, Maddi Öz Varlığa Oranı : Maddi öz varlık, özkaynaklardan maddi olmayan duran varlıkların çıkarılmasıyla bulunur. Yabancı Kaynaklar Toplamı Oran = ---------------------------------------------Maddi Öz Varlık Oranın, 1’den küçük olması istenir. Yani, işletmenin maddi öz varlığının, yabancı kaynaklarından daha fazla olması arzulanır. f. Otofinansman Oranı : İşletmelerin oto finansman yoluyla yaratmış oldukları kaynakların ölçülmesinde bu orandan yararlanılır. Normal şartlar altında bu oran ne kadar büyük çıkarsa işletmenin durumu o kadar iyi sayılır. Kar Yedekleri - Birikmiş Zararlar Oran = ---------------------------------------------Ödenmiş Sermaye g. Duran Varlıkların, Özkaynaklara Oranı Duran varlıkların özkaynaklara oranı, aktifteki duran varlıkların ne kadarlık kısmının özkaynaklara finanse edildiğini gösterir. 6 Duran Varlıklar Oran= -------------------------------Özkaynaklar h. Duran Varlıkların, Devamlı Sermayeye Oranı Duran varlıkların devamlı sermayeye (Özkaynaklar + Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar) oranı, işletmenin duran varlıklarının ne kadarlık kısmının uzun vadeli borçlarla ve özkaynaklarla finanse edildiğini gösterir. Duran Varlıklar Oran= --------------------------------------------------------Devamlı Sermaye (Özkaynaklar + Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar) Oranın, birden küçük olması istenir. Oranın birden büyük olması duran varlıkların bir kısmının kısa vadeli yabancı kaynaklarla finanse edildiğini gösterir. i. Maddi Duran Varlıkların Özkaynaklara Oranı (Yatırım Oranı) Maddi duran varlıkların özkaynaklara oranı, işletmenin maddi duran varlıklarının ne kadarlık kısmının özkaynaklarla finanse edildiğini gösterir. Orandaki maddi duran varlıklar birikmiş amortismanlar çıktıktan sonra kalan net değerleri ifade eder. Maddi Duran Varlıklar (Net) Oran= -------------------------------Özkaynaklar Oranın bir’den küçük olması istenir. 1.5.1.3) Çalışma Durumunun Analizinde Kullanılan Oranlar (Faaliyet Oranları) Faaliyet oranları; işletmenin varlıklarını verimli kullanıp kullanmadığını ölçmede kullanılan oranlardır. a. Stok Devir Hızı Oranı Stok devir hızı oranı, işletmenin stoklarını ne kadarlık bir süre içinde sattığını gösterir. Başka bir anlatımla, işletmenin stoklarının bir dönemde kaç defa yenildiğini gösterir. 7 Satılan Ticari Malların Maliyeti Stok Devir Hızı Oranı = ------------------------------------Ortalama Ticari Mal Stok Ortalama stok rakamı ise aşağıdaki şekilde hesaplanır. Dönembaşı Stok + Dönemsonu Stok Ortalama Stok = ------------------------------------------2 Oranın sonucu, stokların bir dönemde kaç defa yenilendiğini gösterir. Eğer sonuç 360’a bölünürse, stokların bir yılda kaç günde bir yenilendiği bulunabilir.Stok devir hızının saptanmasında bazen satılan malların maliyeti yerine net satışlar alındığı ve net satışlara ortalama stokun bölündüğünü görülmektedir. b. Alacakların Devir Hızı Oranı Alacakların devir hızı oranı, işletmenin alacaklarını ne kadarlık bir süre içinde tahsil ettiğini gösterir. Bu oran, alacakların bir dönemde kaç defa tahsil edildiğini ifade eder. Kredili Net Satışlar Alacakların Devir Hızı Oranı = -------------------------------Ortalama Ticari Alacak Oranın sonucu 360’a bölündüğünde, alacakların bir yılda kaç günde bir tahsil edildiği bulunabilir. Alacakların devir hızının artışı işletmenin lehine yorumlanan bir durumdur ve işletme sermayesinin alacaklara nispeten az miktarda bağlandığını gösterir. Tersine devir hızının azalması işletme sermayesinin büyük bir bölümünün alacaklara tahsis edildiğini belirtir. c. Hazır Değerler Devir Hızı Oranı Hazır değerler devir hızı oranı, işletmenin kasa, banka vb. hazır değerlerinin satışlar ile kaç ayda karşılandığını gösterir. Net Satışlar Hazır Değerler Devir Hızı Oranı = -------------------------------Ortalama Hazır Değerler 8 d. Net Çalışma (İşletme) Sermayesi Devir Hızı Oranı Net çalışma sermayesi devir hızı oranı, işletmenin net çalışma sermayesinin bir dönemde kaç defa devrettiğini, net çalışma sermayesinin yeterli olup olmadığını gösterir. Net Satışlar Net Çalışma Sermayesi Devir Hızı Oranı = ----------------------------------------Ortalama Net İşletme Sermayesi (Net İşletme Sermayesi = Dönen Varlıklar – Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar) Bu oranın düşük olması ise, işletmenin aşırı net çalışma sermayesine sahip olduğunu stok ve alacakların devir hızının yavaş olduğunu işletmenin gereksiniminden fazla nakdi değerlere sahip olduğunu gösterebilir. Oranın yüksek olması net çalışma sermayesinin verimliliğinin yüksek olduğunu ortaya koyar. e. Dönen Varlıklar Devir Hızı Oranı Dönen varlıklar devir hızı oranı, işletmenin dönen varlıklarının verimliliğini ölçmede kullanılır.Oranın sonucunun yüksek olması, işletmenin dönen varlıkların işletmenin ihtiyacından az olduğunu, oranın sonucunun düşük olması ise işletmenin dönen varlıklarının gerekenden çok fazla olduğunu gösterir. Oranın her işletme açısından geçerli olabilecek standart bir sonucu yoktur. Bu sebeble her işletmenin özelliğine göre oranın sonucu değişik yorumlanabilir. Net Satışlar Dönen Varlıklar Deviz Hızı Oranı = -------------------------------Ortalama Dönen Varlıklar f. Duran Varlıklar Devir Hızı Oranı Duran varlıklar devir hızı oranı, işletmenin duran varlıklarının verimliliğini ölçmede kullanılır. Oranın sonucunun yüksek olması, işletmenin duran varlıklarının kapasitelerinin üzerinde kullanıldığını, oranın sonucunun düşük olması ise işletmenin duran varlıklarını yeterince verimli kullanmadığını gösterir. Oranın sonucu, her işletmenin özelliğine göre farklı yorumlanabilir. Bu nedenle oranın standart bir sonucu yoktur. Net Satışlar Duran Varlıklar Deviz Hızı Oranı = -------------------------------Ortalama Duran Varlıklar 9 g. Toplam Aktifler Devir Hızı Oranı Toplam aktifler devir hızı oranı, işletmenin tüm aktiflerinin verimliliğini ölçmede kullanılır. Oranın sonucunun düşük olması, işletmenin aktiflerini verimli bir şekilde kullanmadığını gösterir. Net Satışlar Toplam Aktifler Deviz Hızı Oranı = -------------------------------Ortalama Toplam Aktif Oranın düşük olması işletmenin tam kapasite ile çalışmadığını göstermektedir. h. Özkaynaklar Devir Hızı Oranı Özkaynaklar devir hızı oranı, işletmenin özkaynaklarının verimli kullanılıp kullanılmadığını gösteren bir orandır. Oranın standart bir sonucu yoktur. İşletmenin faaliyet konusu, geçmiş yıl verileri vb. faktörler, oranın sonucunun yorumlanmasını etkilerler. Net Satışlar Özkaynaklar Devir Hızı Oranı = -------------------------------Ortalama Özkaynaklar ı. Nakit Frekansı (Etkinlik Oranı veya Süresi) Malın stoklara konmasından, kasaya parası girene kadar geçen süreye denir. Oran = AOTS + SETS (Alacakları ortalama tahsil süresi + Stokları elde tutma süresi) 1.5.1.4) Karlılık Oranları Karlılık oranları, işletmenin karlı bir şekilde çalışıp çalışmadığını ölçmede kullanılan oranlardır. a. Kar ile Satışlar Arasındaki İlişkiyi Gösteren Oranlar 1- Brüt Satış Karı / Net Satışlar Oranı İşletmenin net satışlarının yüzde kaçının brüt satış karı olduğunu gösteren orandır. Başka bir anlatımla, her yüz liralık satışın içindeki brüt satış karı tutarını veren orandır. 2- Faaliyet Karı / Net Satışlar Oranı İşletmenin net satışlarının yüzde kaçının faaliyet karı olduğunu yani esas faaliyetlerinden ne ölçüde kar elde edildiğini gösterir. 10 3- Olağan Kar / Net Satışlar Oranı İşletmenin olağan karının, net satışlarının yüzde kaçını oluşturduğunu gösteren orandır. Oran, işletmenin olağan faaliyetleri sonucunda elde edilen karın yeterli olup olmadığını gösterir. 4- Dönem Karı / Net Satışlar Oranı İşletmenin net satışlarının yüzde kaçının dönem karı olduğunu gösteren orandır. 5- Dönem Net Karı / Net Satışlar Oranı İşletmenin dönem net karının yeterli olup olmadığını ölçmede kullanılan orandır. 6- Hisse Senedi Başına Kar Net Dönem Karı Oran = …………………………… Dolaşımdaki Hisse Senedi Sayısı b. Mali Rantabilite Oranı (Özsermayenin Karlılığı Oranı) Mali rahtabilite oranı, işletme sahibi veya ortaklarının işletmeye sağlamış oldukları kaynaklarının verimli kullanılıp kullanılmadığının ölçülmesinde kullanılır. Oran, işletme sahipleri tarafından sağlanan kaynağın bir birimine düşen kar payını gösterir. Net Kar Mali Rantabilite Oranı = -------------------------------Özkaynak Toplamı c. Ekonomik Rantabilite Oranı Ekonomik rantabilite oranı, işletmenin toplam kaynaklarının ne ölçüde karlı kullanıldığını gösterir. Oran, işletmeye yatırılan fonların getirisini ölçmede kullanılır. Vergiden Önceki Kar + Faiz Gid. Ekonomik Rantabilite Oranı = ---------------------------------Toplam Kaynaklar (Pasif) Ekonomik rahtabilite oranının payına, özkaynağın getirisi olan “vergiden önceki kar” ile yabancı kaynağın götürüsü olan “faiz giderleri” toplanarak yazılmakta ve bu toplam işletmenin toplam varlıklarına bölünmektedir. Ekonomik rantabile oranının mali karlılık oranından düşük olması gereklidir. Aksi durumda yabancı kaynaktan yararlanma maliyetinin normalin üzerinde olduğu düşünülür. 11 d. Faizleri Karşılama Oranı Faizleri karşılama oranı, işletmenin ödemek zorunda olduğu faiz giderlerini bir dönemde kaç kere kazandığını gösterir. İşletmenin ödemesi gereken faizleri, kolaylıkla ödeyip ödeyemeyeceğini gösteren orandır. Vergiden Önceki Kar + Faiz Giderleri Faizleri Karşılama Oranı = ----------------------------------------------Faiz Giderleri e. Fiyat Kazanç Oranı Bu oran hisse senedi başına düşen kar payı ile hisse senedinin borsa fiyatı arasındaki ilişkiyi ortaya koyar. Hisse Senedinin Borsa Fiyatı Fiyat Kazanç Oranı = ----------------------------------------------Hisse Senedi Başına Düşen Kar Payı Bu oran işletmeye yatırım yapacak olan yatırımcıları öncelikle ilgilendiren bir orandır. f. PD/DD Oranı (Piyasa Değeri – Defter Değeri) Defter Değeri = Özsermaye/Hisse Senedi Sayısı Hisse Senedi Sayısı = Ödenmiş Sermaye/Hisse Senedinin Nominal Değeri g. Kar Dağıtım Oranı Oran = Dağıtılan Kar Payı/Net Kar 12 1) FAIZ KAVRAMI VE PARANIN ZAMAN DEĞERI 1.1) Paranın Zaman Değeri – Finansın Birinci Temel Prensibi Bugün elinizde bulunan 1,000 YTL bundan bir yıl sonra elinize geçecek 1,000 YTL’ndan daha değerlidir. Finansın birinci temel prensibi aşağıdaki şekilde ifade edilebilir. • “Bugünkü bir YTL yarınki bir YTL’ndan daha değerlidir.” Yukarıdaki ifadede, YTL’nı istediğiniz para birimi ile değiştirebilirsiniz. Finansın temel prensibi dünyanın her yerinde ve her türlü makroekonomik koşul altında geçerlidir. Bugün elinizde bulunan 1,000 YTL’nın bundan bir yıl sonra elinize geçecek 1,000 YTL’ndan daha değerli olmasının nedeni, bugünkü 1,000 YTL’nın, yatırıma dönüştürüldüğü takdirde, hemen faiz kazanabilecek olmasıdır. En basit ifadeyle, bugün 1,000 YTL’nı bankaya yatırdığınızda, faiz oranları ne mertebede olursa olsun, bir yıl sonra elinize geçecek meblağ 1,000 YTL’ndan daha fazla olacaktır. 1.2) Faiz Kavramı 1.2.1) Faizin Tanımı ve Faizi Etkileyen Faktörler Faiz “paranın kirası”dır. Paranızı ödünç verdiğinizde, anaparanın üzerinde elinize geçen her türlü meblağ faiz olarak adlandırılır. Sermayenin bir süre için ödünç verilmesi karşılığı ödenen faiz bir fiyat niteliği taşımaktadır. Faiz, fiyat olarak, ödeme süresinin ve katlanılan riskin bir fonksiyonu şeklinde düşünülebilir. Ödeme süresi ve/veya katlanılan riskin derecesi arttıkça, paranın kira değeri ya da faiz artar. Faiz oranları beklenen enflasyon için de bir prim ihtiva eder. Enflasyon beklentisi ne kadar yüksekse, faiz oranları da o kadar yüksek olur. Bir an için, enflasyonun olmadığı bir dünya varsayalım. Böyle bir dünyada, faiz oranı, sermayenin arz ve talebini dengeleyen fiyat olacaktır. Sermayenin arzı bireylerin tasarruf yapma, ya da diğer bir deyişle tüketimi erteleme isteğine, sermayenin talebi ise karlı yatırım fırsatlarının varlığına bağlıdır. Karlı yatırım fırsatlarının arttığı bir ortamda, sermayeye olan talep artar. Fazladan sermaye talebini karşılayabilmek için, bireylerin daha fazla tasarrufa yönelmeleri gerekir. Bunu sağlayabilmek için faiz oranları yükselmelidir. Karlı yatırım fırsatları azaldığında ise, faiz oranları düşecektir. 1.2.2) Nominal Faiz – Reel Faiz Oranı Ayrımı Reel faiz oranı enflasyonun etkisinden arındırılmış faiz oranıdır. Örnek olarak, paranızı bankaya bir yıllık mevduat hesabına %50 faizden yatırmış olduğunuzu varsayalım. %50, bir yılın sonunda alacağınız 13 nominal faiz oranıdır. Diyelim ki, bir yılın sonunda, yıllık enflasyon %50 seviyesinde gerçekleşti. Sonuçta, reel kazancınız sıfır olur. Diğer bir deyişle, reel faiz oranı sıfırdır. Reel faiz aşağıdaki şekilde formüle edilir: 1 + Nominal Faiz Oranı Reel Faiz Oranı = ………………………………. - 1 1 + Enflasyon Oranı Bu konuda pratikte en çok yapılan hata, reel faiz oranı hesaplarken nominal faiz oranından enflasyon oranını çıkarmaktır. ABD gibi enflasyonun çok düşük olduğu ülkelerde, reel faiz oranını bu şekilde hesaplamak, doğru şekilde yapılan hesaplamadan çok farklı sonuçlar üretmez. Ancak, Türkiye gibi yüksek enflasyon yaşanan ülkelerde, doğru hesaplama yöntemini kullanmak bir zorunluluktur. Örnek Soru 1.1: Ayşe bir yıl vadeli %75 faizli Hazine bonosu almıştır. Bir yılın sonunda, yıllık enflasyon %45 seviyesinde gerçekleşir. Reel faiz oranını hesaplayınız. Reel faiz oranı, hatalı şekilde, nominal faiz oranı ile enflasyon oranının farkı şeklinde hesaplanırsa, çıkan sonuç %30 olur ki, bu değer gerçek reel faiz oranının yaklaşık %50 üzerindedir. 1.2.3) Basit Faiz Basit faiz verilen ödünç miktarı üzerinden hesaplanır. Faiz oranları, genellikle, yıllık olarak ele alınır. Faiz hesabında, bir yıl 365 gün kabul edilmekle birlikte, Türkiye’deki uygulamalarda, kredi faizlerinin hesabında 360 gün olarak alınmaktadır. Bu uygulama sadece kredi faizlerine özel bir uygulama olup, mevduat ve diğer faiz hesaplarında bir yıl 365 gün kabul edilmektedir. Basit faiz formülü aşağıdaki şekilde ifade edilebilir. Örnek Soru 1.2: 1,000 YTL 6 aylık vadeli mevduat hesabına %50 net (vergi sonrası) faizden yatırıldığı takdirde faiz geliri ne olur? 14 1.2.4) Bileşik Faiz Bileşik faiz tahakkuk etmiş faizlerin ilk ödünç verilen miktara eklenmesiyle hesap edilir. Bileşik faiz oranı, bir yıllık dönem içinde kazanılan faizlerin anaparaya katılmasıyla bulunan toplam faiz gelirini hesap etmek için kullanılır. Bileşik faiz formülü aşağıdaki şekilde ifade edilebilir. 15 Örnek Soru 1.3: 37 günlük (kırık) vadeli mevduat hesabının basit faizi net (vergi sonrası) %40 ise, bileşik faizi nedir? 1.2.5) Şimdiki (Bugünkü) Değer, Net Şimdiki Değer ve Gelecekteki Değer Şimdiki değer, gelecekte gerçekleşmesi beklenen bir nakit akımının, paranın zaman değerini ve katlanılan riskin derecesini yansıtan uygun bir iskonto (faiz) oranı ile, bugüne indirgenmiş halidir. Şimdiki değer kavramını açıklamak için bir örnek verelim. 200,000 YTL değerinde bir arsanız olsun. Bu arsaya apartman inşa ederek satmak istiyorsunuz. Böyle bir inşaatı bugün gerçekleştirmek isteseniz 1 milyon YTL harcayacaksınız. İnşaatı gerçekleştirdiğiniz takdirde, daireleri bir sene sonra (bir sene sonranın fiyatlarıyla) toplam 1.5 milyon YTL’na satabileceğiniz söyleniyor. Bu inşaatın arsa değeri dahil maliyeti 1.2 milyon YTL olduğuna göre, bir sene sonra alacağınız 1.5 milyon YTL’na karşılık bu inşaatı gerçekleştirmek mantıklı mıdır? Eğer, bir sene sonraki 1.5 milyon YTL’nın şimdiki değeri 1.2 milyon YTL’nın üzerindeyse mantıklıdır; altındaysa, değildir. Olayı basite indirgemek için, inşaat yatırımının banka mevduatı ile eşit riske sahip bir yatırım olduğunu varsayalım. Bir sene sonraki 1.5 milyon YTL’nı elde etmek için tek alternatifiniz inşaat yatırımı değildir. Bugün, bir miktar parayı bir yıllık mevduat hesabına yatırarak da aynı sonuca ulaşabilirsiniz. Bir yıllık vadeli mevduat faizi net (vergi sonrası) %55 ise, bir yıl sonra 1.5 milyon YTL elde etmek için bugün bankaya yatırmanız gereken tutar, 967,741.94 YTL, bir sene sonraki 1.5 milyon YTL’nın şimdiki değeridir. Bu değer inşaat yatırımı için başlangıçta yatırmanız gereken 1.2 milyon YTL’nın altında olduğu için inşaat yatırımını gerçekleştirmek mantıklı değildir. 16 Net şimdiki değer, şimdiki değerden başlangıçtaki yatırım tutarının düşülmesiyle bulunur. Net şimdiki değer pozitifse, yatırımı gerçekleştirmek mantıklıdır; negatifse değildir. İnşaat yatırımının net şimdiki değeri, Bu değer negatif olduğu için inşaat yatırımını gerçekleştirmek mantıklı değildir. Aynı sonuca, gelecekteki değer kavramını kullanarak da ulaşabiliriz. Gelecekteki değer, başlangıçtaki yatırım tutarının, paranın zaman değerini ve katlanılan riskin derecesini yansıtan uygun bir iskonto (faiz) oranı ile, geleceğe taşınmış halidir. Örneğimizde, başlangıçtaki yatırım tutarının gelecekteki değeri 1.5 milyon YTL’nın altındaysa inşaat yatırımı mantıklıdır; üzerindeyse, değildir. Bir yıllık vadeli mevduat faizi net (vergi sonrası) %55 olduğuna ise, 1.2 milyon YTL’nın (bir yıl sonraki) gelecekteki değeri, Bu değer inşaat yatırımından bir yıl sonra kazanılacak 1.5 milyon YTL’nın üzerinde olduğu için inşaat yatırımını gerçekleştirmek mantıklı değildir. Yukarıdaki örnekten hareketle, şimdiki değer, net şimdiki değer ve gelecekteki değer formülleri aşağıdaki şekilde ifade edilebilir. 17 1.2.6) Anüiteler Anüite kavramı eşit zaman aralıklarıyla eşit miktarlarda yapılan ödemeler için kullanılmaktadır. Ödemelerin her dönemin (genelde bir yıllık sürenin) sonunda yapıldığı varsayılır. Anüiteler için yukarıdaki formüller kullanılarak şimdiki değer ve gelecekteki değer hesaplanabilir. Örneğin, n dönemli bir anüite için şimdiki değer ve gelecekteki değer formülleri aşağıdaki şekilde ifade edilebilir. Anüite formüllerini çeşitli amaçlar için kullanmak mümkündür. Bu değişik kullanım alanlarına sigorta ve emeklilik ödemeleri ile borç taksitlerinin hesaplanması örnek gösterilebilir. Örnek Soru 1.4: %60 yıllık faizle kullandırılan 100,000 YTL tutarında bir banka kredisi dört sene içinde, sene sonlarında yapılacak eşit ödemelerle, geri ödenecek ise yıllık borç taksidini hesaplayınız. Bu soruyu çözmek için anüite formülünden faydalanabiliriz. 100,000 YTL %60 faizli, 4 dönemli bir anüitenin şimdiki değeridir. Diğer bir deyişle, bankadan bugün aldığınız %60 faizli 100,000 YTL tutarında krediyi, bir yıl sonra başlamak üzere, dört yılda eşit taksitler halinde ödeyecekseniz, herbir borç taksidinin tutarı 70,803.80 YTL olacaktır. 18 Örnek Soru 1.5: Ahmet bir yıl sonra özel okula başlayacaktır. Ahmet’in annesi ve babası, bir yıl sonra 10,000 YTL tutarında olması beklenen okul ücretini ödeyebilmek için, her ay ne kadar parayı banka mevduatında değerlendirmelidir? Ahmet’in annesi ve babasının bir aylık mevduatı tercih ettiğini ve bir aylık mevduat faizinin, aylık bazda, net (vergi sonrası) %3 olduğunu varsayın. 10,000 YTL %3 faizli, 12 dönemli anüitenin gelecekteki değeridir. Diğer bir deyişle, Ahmet’in annesi ve babası, bir yıl boyunca, her ay bankaya 704.62 YTL yatırdıkları takdirde, bir yılın sonunda Ahmet’in 10,000 YTL tutan okul ücretini karşılayabileceklerdir. 1.2.7) Sonsuz Anüiteler Anüite formülünün n sonsuza giderken limit değeri alınırsa, sonsuz anüite formülüne ulaşılır. Bu basit formül, özellikle hisse senedi değerlemelerinde, oldukça sık kullanılır. Bir finansal varlığın sonsuza kadar, eşit zaman aralıklarıyla eşit miktarlarda nakit ürettiği varsayılırsa, bu finansal varlığın değeri yukarıdaki sonsuz anüite formülü ile bulunabilir. Sonsuz anüite formülünün diğer bir versiyonu, anüitenin sabit olmayıp, belirli bir hızda büyüdüğü durumdur. Eğer anüite “g” hızında büyüyorsa, anüite formülü aşağıdaki şekilde değişir. 19 YATIRIM (SERMAYE) BÜTÇELEMESİ ve YATIRIM KARARLARI Firmaların Yatırım Projeleri Hazırlamadaki Amaçları 1. Firmaların kanun veya toplu sözleşmeler gereği yapmak zorunda oldukları yatırım harcamaları 2. Firmanın genel olarak verimliliğini artırmaya yönelik yatırım harcamaları 3. Kar sağlama amacına yönelik yatırım harcamaları a. Yeni üretim ünitelerinin kurulması b. Yenileme yatırım harcamaları (eskimiş makinaların yenilenmesi gibi) c. Genişleme yatırım harcamaları c1. Firmanın mevcut faaliyet dalında üretim kapasitesini genişletmesi c2. Firmanın mevcut faaliyetine ek olarak yeni mal ve hizmetler üretmek yoluyla kapasitesini genişletmesi. d. Modernizasyon yatırım harcamaları (amaç maliyet tasarrufu sağlamak ve/veya üretim kalitesini yükseltmek) e. Stratejik yatırım harcamaları 1. Bağımsız Yatırımlar Bir yatırım projesinin gerektirdiği giderler ve sağlayacağı para girişi, diğer yatırım projelerinin kabul veya reddinden etkilenmiyorsa, bu yatırım projesi bağımsız olarak nitelendirilir. 2. Bağımlı Yatırımlar Bir yatırım projesinin gerektirdiği giderler ve sağlayacağı para girişi, diğer yatırım projelerinin kabul veya reddinden etkileniyorsa, bağımlı olarak nitelendirilir. Bağımlı yatırımlar; tamamlayıcı yatırımlar, ikame yatırımları, almaşık yatırımlar olmak üzere alt bölümlere ayrılır. a. Tamamlayıcı Yatırımlar Eğer bir yatırım kararı, diğer yatırımdan beklenen faydayı artırıyorsa ya da diğer yatırımın sağlayacağı yarar aynı kalmak koşuluyla söz konusu yatırımın maliyetini azaltıyorsa bu yatırım, diğerlerinin tamamlayıcısı olarak nitelendirilir. 20 b. Yerine Koyma (İkame) Yatırımları Eğer bir yatırımın yapılması, başka bir yatırımın sağlayacağı yararı azaltıyor ya da sağlanacak yarar aynı kalmakla beraber söz konusu yatırımın maliyetini yükseltiyorsa, bu durumda ikinc yatırım diğerinin ikamesi olarak nitelendirilir. c. Almaşık Yatırımlar İkame yatırımların ekstrem halidir. İkinci bir yatırım projesi kabul edildiğinde birinci yatırımın sağlayacağı yarar tamamen ortadan kalkıyor ya da yatırım önerisinin kabul edilmesi durumunda, diğer yatırımın teknik olarak gerçekleştirilmesi olanaksız hale geliyorsa, bu iki yatırım almaşık olarak nitelendirilir. Yatırım Projeleri Arasından Seçim Yapmak, Yatırımların Öncelik Sırasını Belirlemek Firmalar sınırlı kaynaklara sahip olduklarından, bir çok yatırım önerisi arasından bir seçim yapmak, bunları önem derecelerine göre sıralamak ve bazı yatırımlardan bir süre için de olsa vazgeçmek zorundadır. Kullanılan Yöntemler A. Geri Ödeme Süresi Yöntemi Bu yöntemde yatırım projelerinin çekiciliği geri ödeme süresi kısaldıkça artmakta, uzadıkça da azalmaktadır. Geri ödeme süresi, bir yatırımın sağlayacağı net para girişinin, yatırım tutarını karşılayabilmesi için geçmesi gerekli olan sürenin uzunluğu veya yıl sayısıdır. Yatırımlarda geri ödeme süresi, yatırımın sağlayacağı net para girişinin, zaman içerisinde dalgalanma gösterip göstermemesine göre iki şekilde hesaplanabilir: 1. Yatırımın sağlayacağı net para girişi yıllar itibariyle değişiklik göstermiyorsa; Yatırım Tutarı Geri Ödeme Süresi = …………………………. Yıllık Net Para Girişi 21 Örnek Soru: Yıllar Proje (A) YTL 1 300 YTL 2 300 YTL 3 300 YTL 4 300 YTL Yatırım Tutarı: 1000 YTL A projesinden yıllar itibariyle beklenen net nakit girişleri ve yatırım tutarı yukarıda gösterilmiştir. Bu verilere göre projenin geri ödeme süresini bulunuz. Geri Ödeme Süresi = 1000/300 =3,33 yıl 2. Yatırımın yaratacağı net para girişi yıllar itibariyle dalgalanma gösteriyorsa; yatırımın her yıl sağlayacağı net para girişleri yatırım tutarına eşit oluncaya değin toplanarak geri ödeme süresi hesaplanır. Örnek Soru: Yıllar Proje (S) Proje (L) 0 -1000 -1000 1 500 100 2 400 400 3 400 600 4 600 700 Yukarıda iki projeye ait yatırım tutarları ve yatırımlardan beklenen net nakit girişleri verilmiştir. Bu verilere göre her iki projenin de geri ödeme sürelerini hesaplayınız. Proje (S) = 500 +400+ 100/400 1.yıl 2. yıl Üçüncü yılda beklenen toplam net para girişi Yatırım Tutarına ulaşmak için gerekli olan tutar (1000-900) 900 =2,25 yıl 22 Proje (L) = 100 + 400 + 500/600 =2 + 500/600 = 2,83 yıl Eğer bir işletme için yatırım projelerinin kabulü için belirlenen en uzun geri ödeme süresi 3 yıl ise, her iki proje de kabul edilebilir.Eğer bu yatırımlar almaşık ise S projesinin geri ödeme süresi daha kısa olduğu için bu proje seçilecektir. Geri Ödeme Süresi Yöntemine Yöneltilen Eleştiriler 1. Yöntem, paranın zaman değerini dikkate almamaktadır. Örnek: Yıllar Proje Y Proje Z 0 -1500 -1500 1 700 300 2 500 500 3 300 700 Y ve Z projelerinin geri ödeme süreleri 3 yıl olmakla beraber, yatırımların çekiciliği eşit değildir. İlk yıl daha fazla para girişi sağlayan Y projesi daha çekicidir. 2. Yöntem, projeler arasında öncelik sırasının saptanmasında, yatırımların ekonomik ömürlerini, özellikle geri ödeme süresinden sonra yatırımların firmaya sağlayacakları para girişlerini dikkate almamaktadır. Örnek: Yıllar Proje Y Proje Z 0 -1000 -1000 1 400 300 2 300 400 3 300 400 4 300 300 5 200 100 6 200 - 7 100 - 23 Geri ödeme süreleri hesaplandığında Z projesi, Y projesine tercih edilecektir. Y projesinin geri ödeme süresi 3 yıl olduğu halde, Z projesinin geri ödeme süresi 2 ¾ yıldır. Ancak Y projesinin ekonomik ömrü hem daha uzun hem de yarattığı fonların toplamı daha fazladır. 2. Geri ödeme süresi yöntemi katı bir şekilde uygulandığı takdirde firmalar açısından stratejik öneme sahip uzun vadeli yatırımlara öncelik verilmesi olasılığı ortadan kalkmaktadır. NET BUGÜNKÜ DEĞER YÖNTEMİ (NET PRESENT VALUE) Bu yöntemin özü, farklı zaman dilimleri içinde elde edilen nakit girişlerinin ve yapılan harcamaların belirli bir iskonto oranı (ki bu oran yatırımdan istenen minimum iç verim oranı diğer bir deyişle sermaye maliyetidir) ile ortak bir zaman dilimine (bugüne) indirgenmesidir. Bir yatırımın net bugünkü değeri; yatırımın ekonomik ömrü boyunca sağlayacağı nakit girişlerinin önceden saptanmış olan iskonto haddi üzerinden bugüne indirgenmiş değerleri toplamı ile yatırımın gerektirdiği nakit çıkışlarının aynı iskonto oranı üzerinden hesaplanmış bugünkü değerleri toplamı arasındaki farktır. Bu tanımdan hareketle hesaplamayı aşağıdaki gibi yapabiliriz (Çonkar 1992: 68). Net nakit girişlerinin bugünkü değerleri toplamı (-) Yatırım maliyetinin bugünkü değeri Yatırımın Net Bugünkü Değeri Eğer bir tek yatırım projesi ile ilgili olarak karar verilecekse, bulunan net bugünkü değerin pozitif olması gerekecektir. Birden fazla yatırım projesi arasından en uygun olanı seçilecek olursa, bu durumda, pozitif net bugünkü değerler arasında en yüksek olanı sağlayan yatırım tercih edilmelidir. 24 Örnek: D projesinin yatırım tutarı 1.800 YTL’dir. Yatırımın sağlayacağı net nakit girişleri yıllar itibarıyla aşağıdaki gibidir. YIL NET NAKİT GİRİŞLERİ (YTL) 1 1.200 2 1.200 3 1.700 4 3.000 5 3.500 İskonto oranı % 45 olarak belirlenmiştir. Buna göre yatırımın Net Bugünkü Değeri şu şekilde hesaplanacaktır Net nakit girişlerinin bugünkü değeri toplamı 3.178,40 (-)Yatırım tutarının bugünkü değeri 1.800,00 Yatırımın NBD 1.378,40 Bazı yatırımlar için net bugünkü değerin, nakit hareketlerinin büyüklüğüne ve kullanılan iskonto oranına bağlı olarak negatif çıkması da mümkündür. Net bugünkü değer yönteminin uygulanışında en önemli husus iskonto oranının doğru belirlenmiş olmasıdır. İskonto oranı ile, hesaplanacak net bugünkü değer arasında ters yönlü bir ilişki mevcuttur. İskonto oranı yükseldikçe net bugünkü değer küçülecek, iskonto oranı küçüldükçe net bugünkü değer yükselecektir. Belirlenen iskonto oranı sermaye maliyetinden düşük olmamalıdır. Ayrıca, 25 i) Yatırımın taşıdığı risk, ii) Sermaye piyasasında geçerli faiz oranı, iii) İşletmenin ortalama karlılık oranı, iv) Benzer yatırım alanlarındaki karlılık oranı, v) Sermayenin fırsat maliyeti, vi) Sermayenin marjinal verimliliği gibi hususlar gözününde tutulmalıdır. (Ceylan 1998 : 245, Akgüç 1994: 359, Türko 1999: 320, Çonkar 1992: 67) Değerlemeye tabi tutulan projelerin iç karlılık oranını göstermemesi, sermaye maliyetinin yatırımın ekonomik ömrü boyunca değişmeyeceğinin varsayılması ve yapılacak seçime, dışarıdan objektifliği tartışılabilir bir öğe (iskonto oranı) katılması bu yöntemin eleştirilen yanlarıdır. Bununla birlikte, paranın zaman değerini ve yatırımın ekonomik ömrü boyunca sağlanan tüm nakit girişlerini dikkate alması, teorik açıdan tutarlı olması işletme amaçlarından birisi olan hisse senetlerinin piyasa fiyatını arttırmanın üzerinde durması net bugünkü değer yönteminin üstünlüklerini oluşturmaktadır. 4.2.2. İÇ VERİM ORANI (INTERNAL RATE OF RETURN) İskonto edilmiş nakit akımı yöntemi olarak da bilinen iç verim oranı yatırımın gerektireceği nakit çıkışlarının bugünkü değeri ile ekonomik ömrü boyunca sağlayacağı nakit girişlerinin bugünkü değerini eşit kılan iskonto oranı olarak tanımlanmaktadır. Bir başka ifadeyle yatırımın net bugünkü değerini sıfıra eşitleyen iskonto oranıdır. Yatırımın ekonomik ömrü uzadıkça, yıllık nakit girişlerinin değişmemesi koşuluyla geri ödeme süresinin tersi diğer bir deyişle yıllık para girişinin yatırım tutarına oranı yatırımın yaklaşık olarak iç verim oranını vermektedir (Akgüç 1994: 340). 26 Yatırım projelerinde iç verim oranı, peşin değer tablosu ile n yıl süre ile her yıl sonunda elde edilecek 1’er liranın peşin değeri toplamını (bugünkü değerini) çeşitli iskonto oranları üzerinden gösteren (anüite) tablosundan yararlanarak sınama yanılma yöntemi ve gerekirse enterpolasyon yapılmak yoluyla hassas bir şekilde hesaplanmaktadır. İç verim oranı, birisi negatif net bugünkü değer veren en az iki iskonto oranı denendikten sonra, aşağıdaki formül yardımı ile de hesaplanabilir (Çonkar 1992: 69). İç = Projenin Net Bugunkü değerini Sıfır (0)’a eşitleyen iskonto oranıdır. Verim Oranı Bulunan iç verim oranı, kriter olarak kabul ettiğimiz iskonto oranından yüksek ise proje kabul edilir. Birden fazla proje söz konusu ise bahsi geçen kriterden büyük ve en yüksek olan iç verim oranını veren proje kabul edilir. Örnek: E projesinin yatırım tutarı 3.800 YTL dir. Yatırımdan beklenen net nakit girişleri aşağıda verilmiştir. YIL NET NAKİT GİRİŞLERİ (YTL) 1 1.000 2 2.000 3 3.000 Bu bilgilere göre iç verim oranı şu şekilde hesaplanacaktır: 27 Önce herhangi bir iskonto oranı belirlenerek bu oran üzerinden net bugünkü değer hesaplanacaktır. İskonto oranını %18 olarak belirleyelim. Net nakit girişlerinin bugünkü değeri toplamı, [1.000 / (1 + 0.18)1 ] + [2.000 / (1 + 0.18)2 ] + [3.000 / (1 + 0.18)3 ] = 4.107 olarak bulunur. Yatırımın net bugünkü değeri ise, 307 YTL’dir. Net nakit girişlerinin bugünkü değeri 4.107 toplamı (-)Yatırım tutarının bugünkü değeri 3.800 Yatırımın NBD 307 Yatırımın net bugünkü değerini sıfıra eşitleyen iskonto oranı arandığına göre (bilindiği gibi iç verim oranı yatırımın net bugünkü değerini sıfıra eşitleyen iskonto oranıdır) iskonto oranının değiştirilmesi gerekir. %18 iskonto oranı üzerinden net nakit girişlerinin bugünkü değeri 4.107 YTL olarak bulunmuştur. Bu tutarı 3.800 YTL’ye eşitleyen iskonto oranı aranmaktadır. Yani bu tutarın (net nakit girişlerinin bugünkü değeri toplamı olan 4.107) azalması gerekir. Bugünkü değer ile iskonto oranı arasında ters yönlü bir ilişki olduğu için belirlenecek ikinci iskonto oranının %18’den büyük olması gerekir. İskonto oranını %25 olarak belirleyelim. Net nakit girişlerinin bugünkü değeri toplamı, 28 [1.000 / (1 + 0.25)1 ] + [2.000 / (1 + 0.25)2 ] + [3.000 / (1 + 0.25)3 ] = 3.616 olarak bulunur. Yatırımın net bugünkü değeri ise, -184 YTL’dir. Net nakit girişlerinin bugünkü değeri 3.616 toplamı (-)Yatırım tutarının bugünkü değeri 3.800 Yatırımın NBD (-) 184 Yatırımın net bugünkü değerini sıfıra eşitleyen iskonto oranı %25’de değildir. Bundan sonra denemeye devam edilebilir (bu durumda belirlenecek iskonto oranının %25’den küçük %18’den büyük olması gerekir) veya iç verim oranı yukarıdaki formül ile bulunur. 307 İç Verim Oranı = 0.18 + (––––––––––––– x 0.07) = 0.223 307 - (-184) Belirlenen her iki iskonto oranı üzerinden hesaplanan yatırımın net bugünkü değerinin her ikisinin de pozitif veya negatif çıkması durumunda; formülde belirtilen “Pozitif NBD” olarak büyük olan net bugünkü değer, “Negatif NBD” olarak da küçük olan net bugünkü değer alınır. Bazı yatırım projeleri için tek bir iç verim oranı hesaplamanın imkansız olması,tesis süresi ve ekonomik ömrü uzun olan ve net nakit girişleri dalgalanma gösteren yatırım projelerinde hesaplamanın zaman alması, aralarında bir seçim yapılması gereken yatırımlarda hatalı tercihlere yol açabilmesi bu yöntemin sakıncalarını oluşturmaktadır. Yukarıda sayılan tüm sakıncalarına rağmen iç verim oranı yöntemi, yatırım projelerinin değerlendirilmesinde zaman faktörünü ve yatırımın ekonomik ömrünü dikkate alan, yatırımın 29 sağlayacağı para girişleri ile gerektireceği para çıkışlarını aynı zaman düzeyine indirgeyerek birbiriyle karşılaştırılabilir hale getiren objektif yöntemdir. 30
