Ekonomi makinesi nas*l çal***r?

Ekonomi makinesi nasıl çalışıyor?
Basitleştirilmiş bir finansal anlatım
denemesi
R. Hakan ÖZYILDIZ
Eylül 2014
[email protected]
www.hakanozyildiz.com
(Sunumun hazırlanmasında Ray Dalio’nun çalışmasından yararlanılmıştır)
İnsan?!
•
•
•
•
•
En temel ortak özellik: tüketmek
Tüketebilmek için üretmek,
Üretebilmek için yatırım,
Yatırım için kaynak (para),
Para için gelir ve tasarruf,
lazım.
Hepsi için bir ekonomik sınırları çizilmiş bir
pazar, bir ülke lazım.
hozyildiz.com
2
Bazı özellikler
• Ekonomi insan davranışlarının bütünüdür.
• 7 milyar insan 7 milyar farklı davranış demektir.
• Ortak davranışlar içgüdüsel olanlardır: yemek, içmek, uyumak,
barınmak vb. diğer bir deyişle tüketmek.
• Ancak genç-yaşlı, Türk-Alman, erkek-kadın, şehirli-köylü,
okumuş- cahil, zengin-fakir farklı davranış ve tüketim kalıplarına
sahiptir.
• Tüketmek için gelir lazım. Yoksa veya az ise tüketmeden
yaşayabilir miyiz? Yaşamalı mıyız?
• “Hayat kısa hocam. Yaşamana bak. Böyle şeylere kafanı takma.
Ye, iç, eğlenmene bak. Paran yoksa kredi kartında mı yok?”
• O zaman şu sorunun cevabını vermek zorundasınız: Ödediğin faiz
kime gidiyor?
www.hakanozyildiz.com
3
Ekonomide 4 temel hedef
•
•
•
•
Kaynakların tam olarak istihdamı
Fiyat istikrarının sağlanması
İstikrarlı ve hızlı ekonomik büyüme
Ödemeler dengesi istikrarının sağlanması
hozyildiz.com
4
Diğer hedefler
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Faiz oranlarında istikrar
Finansal piyasalarda istikrar
Döviz piyasalarında istikrar
(MAKRO EKONOMİK İSTİKRAR) Uzun vadeli yatırım kararları,
nakit akışı tahminlerinin önemi
Gelir ve servet dağılımını düzeltmek
Faktör dağılımını düzeltmek
Kamusal ihtiyaçları karşılamak
Bazı sektörlere öncelik tanımak ve onları gözetmek (gıda
güvenliği, tarımsal destekleme)
Özel tüketim alışkanlıklarını düzeltmek,
Temel mallar arzını güvence altına almak (yine gıda )
hozyildiz.com
5
Bu temel hedeflere ulaşılması,
– bir ülkenin jeopolitik konumu,
– siyasi ve kültürel yapısı,
– sağlık ve eğitim sistemlerinin kalitesi,
– Yapısal düzenlemelerle şekillenen ekonominin alt
yapısı,
– Yönetişimin kalitesi gibi faktörlerle birlikte
• Para ve maliye politikalarına bağlıdır.
hozyildiz.com
6
EKONOMİ ASLINDA
ÇOK BASİTTİR: ARZ /
TALEP
• Bir insan davranışları
manzumesidir.
• Yüz milyarlarca
değişimden oluşur.
• Modern kapitalist
ekonomilerde bir birine
benzeyen mal ve
hizmetlerin değişimi bir
piyasada/pazarda
yapılır.
Pamuk
ÇİÇEK
finans
İLETİŞİM
EKONOMİ
silah
biyoloji
müzik
BUĞDAY
DÖVİZ
www.hakanozyildiz.com
7
Değişimler ekonomiyi
yönlendiren üç temel gücü
oluştururlar. Ekonominin
bulunduğu evreyi
anlayabilmek için
ekonomik aktivitenin
nereden kaynaklandığını
anlamak için bu güçlere
yakından bakmak gerekir.
1.
2.
3.
GYSH
Verimlilik artışı
(prodüktivite ile
büyüme)
Kısa vadeli borçlanma
Uzun vadeli borçlanma
Zaman
www.hakanozyildiz.com
8
Temel tanımlar
• Para + Kredi = Toplam Harcama (Ekonomiyi harekete geçiren
tüketim ve yatırım harcamalarıdır)
• Ekonomik kesimler:
– Kamu
•
•
•
•
•
•
–
–
–
–
Merkezi hükümet
KİT’ler
Belediyeler
Sosyal Güvenlik Kurumu
Bütçe dışı fonlar (TMSF, Özelleştirme, Tanıtma, Savunma SF)
Döner sermeyeler
Reel sektör
Finansal sektör
Hanehalkı
Dış alem
• Toplam Harcama / Toplam mal ve hizmet miktarı = Fiyat
www.hakanozyildiz.com
9
Değişim
Satıcı (mal,
Hizmet, finansal
varlık) (ARZ)
Alıcı (Nakit /
Kredi) (TALEP)
www.hakanozyildiz.com
10
Pazar / Piyasa
• Değişim işin özüdür.
• Belli mal ve hizmete yönelik alıcı ve satıcıların bir araya geldiği yerdir.
Binlerce / milyonlarca alıcı ve satıcı piyasada nakit ve kredi karşılığında mal
ve hizmet alır.
• Araba pazarı, buğday pazarı, silah piyasası, hisse senedi piyasası (Borsa),
Döviz piyasası vb.
• Bütün piyasalar bir araya gelir, ülke ekonomisini oluştururlar.
• Burada önemli olan;
– Piyasalar iyi çalışıyor mu?
– Tam rekabet var mı? Değişim en ucuz ve verimli bir şekilde mi yapılıyor?
– Devlet müdahale ediyor mu? Kural koyuyor mu? Gözetim ve denetimi sağlıklı
bir şekilde yapıyor mu?
• ARSA ….İNŞAAT…RANT,
• VERGİ…. KAYITDIŞILIK …. RANT,
• MADEN RUHSATI …. DENETİMSİZLİK….. RANT mekanizmaları ne kadar çalışıyor?
www.hakanozyildiz.com
11
Değişim yapanlar
•
•
•
•
•
İnsanlar,
Şirketler
Bankalar
Devlet
Dış alem (ithalat/ihracat) Dışarıdan sadece mal
ve hizmet satın alınmaz. Yanı sıra dövizli
finansal işlemler de önemlidir.
www.hakanozyildiz.com
12
MAKRO EKONOMİK SEKTÖRLER
HANE
HALKLARI
FİNANSAL
SEKTÖR
ŞİRKETLER
KESİMİ
KAMU
KESİMİ
hozyildiz.com
DIŞ ALEM
13
En büyük alıcı/satıcı devlettir.
Kamu piyasadan mal ve hizmet satın alır/satar
merkez bankası ise piyasadaki para ve kredi miktarını
kontrol eder.
Devlet/Kamu
Yerel
yönetimle
Merkezi
r
hükümet
(belediyel
er)
KİT’ler
Sosyal
Güvenlik
Kurumu
Bütçe
dışı
fonlar
www.hakanozyildiz.com
Merkez
Bankası
Döner
sermay
eler
14
Merkez Bankası
• Para otoritesidir. Para basma yetkisine sahip
olan tek otoritedir. Yetki parlamentolar
tarafından verilir.
• Bu yetkisi sayesinde, ekonomide kredi
genişlemesini yönetebilecek araçlara sahiptir.
• Ekonomide nasıl alıcı / satıcı varsa ve değişim
yapıyorlarsa, finansal piyasalarda da;
BORÇ VEREN
BORÇ ALAN
www.hakanozyildiz.com
15
Kredi ilişkisinde
• Borç veren, parasıyla para kazanmaktadır.
Gelirinin bir bölümünü harcamamış, tasarruf
etmiş, bankaya mevduat olarak yatırmıştır.
• Eğer iç tasarruflar yetersiz ise ve hükümet,
şirketler veya hanehalkı daha fazla kredi /borç
talep ediyorsa, dışarıdan tasarruf ithal edilir. Yani
dış borç alınır. (CARİ AÇIK)
• Yabancı tasarruf sahibi kendi ülkesindeki faizlerin
düşüklüğü nedeniyle, yüksek getiri elde
edebilmek için yatırımını diğer ülkelere
yönlendirir.
www.hakanozyildiz.com
16
Önemli olan Borç Alandır
• Genellikle satın almak istediği bir şey vardır.
• Ya o an için nakit sorunu vardır, nakit
zamanlaması için borç alır. Parası gelince
borcunu öder. Böylesi kısa vadeli işlemler
sınırlı boyutlardadır.
• Borç alanlar ya TÜKETİM ya da YATIRIM
yapmak için kredi talep ederler.
• Bu ayrım önemlidir.
www.hakanozyildiz.com
17
Kredi tüketim harcaması için alınmışsa
• Parası olan talebi yükseltir.
• Piyasada yeteri kadar mal ve hizmet arzı var mı?
• Yoksa;
– Ithalat artar
– Enflasyon yükselir.
– Veya her ikisi de aynı anda gerçekleşebilir.
• İthalat artarsa döviz dengesi bozulur, ülkenin döviz ihtiyacı
artar, cari açık büyür. Döviz açığının finansmanı için, döviz
sıkıntısını gidermek için dışarıdan borç alınır. Yabancı
tasarruf sahipleri yüksek getiri talep eder, reel faiz yükselir.
(REEL FAİZ = NOMİNAL FAİZ – ENFLASYON) Yani enflasyon
yükseldikçe faizler yükselmek zorundadır.
www.hakanozyildiz.com
18
Enflasyon yükseliyorsa
• Talep arzdan fazla ise mal/hizmetin fiyatı yükselir.
• Önceden 1 TL olan ekmekten 10 TL ye 10 tane
alınabilirken, ekmek 1,1 TL olunca 9,1 tane
alınabilir.
• Dar ve sabit gelirliler daha az tüketebildikleri için
fakirleşirler.
• Gelir dağılımı zenginlerin lehine bozulur.
• Nominal faizler yükselir,
• Tüketim azalır,
• Büyüme düşer.
www.hakanozyildiz.com
19
Kredi yatırım harcaması için alınmışsa
• Özellikle gelir getiren, istihdam yaratan
yatırımlar (fabrika, ithal edilen malı içeride
üreten tesis) için alınan kredi/borç istihdam
yaratır. (Burada konut ve AVM gibi bir defalık
etkisi olan yatırımlara dikkat etmekte büyük
yarar var.)
• Artan üretim ithalatı azaltır.
• Ekonomi kalıcı olarak büyür
• Toplumun refahı yükselir.
www.hakanozyildiz.com
20
Kredi olayına yeniden dönelim
• Borç alan belirli bir vade sonunda yani gelecekte;
KREDİ = ANAPARA + FAİZ ödemesi yapacak.
• Eğer ekonomide faiz oranları yükseliyorsa krediler
pahalılaştığı için borçlanma isteği azalır. Çünkü bir
malı veya hizmeti krediyle almak pahalılaşır.
– 1.000 TL lik telefon yıllık % 10 faizli borçla alınınca
1.100 TL ödenir.
– Ama faiz % 15 olursa 1.150 TL ödenecektir.
• Tersi olur, faizler düşerse kredi talebi artar.
www.hakanozyildiz.com
21
Kredi; banka için alacak
ama devlet/şirket/insan için borçtur
• Vadesi gelince geri ödenecektir.
• Ancak borç alanın harcama kabiliyetini artırır.
• UNUTMAYIN HER HARCAMA KARŞI TARAF/ SATICI İÇİN
GELİRDİR.
• Bankadan kredi alan;
–
–
–
–
Bakkaldan ekmek alınca bakkalın geliri,
Bakkalın ödemesiyle Fırıncının geliri
Ardından Zahirecinin geliri
Sonra Un taşıyan kamyoncunun geliri vb. artar.
• Böylelikle ekonomi canlanır, büyür. Yani birileri ne
kadar harcarsa ötekilerin geliri o kadar çoğalacaktır.
www.hakanozyildiz.com
22
Kredibilite
• Ekonomi büyüdükçe şirketlerin/insanların/devletin geliri çoğalıyor.
• Geliri / serveti artanın;
– Borç geri ödeyebilme
– Ve ipotek/teminat verebilme yeteneği büyüyor.
• Ekonomide kredibıl müşteri sayısı çoğalınca bankalar daha çok kredi
vermeye başlıyor. (Bankalar artan kredi talebini hangi kaynaktan
karşılıyor? Dışarıdan dövizli borç alıyorlarsa ülkenin döviz dengesi
etkileniyor)
• Böylece; gelir ve borçlanma kabiliyeti yükseliyor dolayısıyla harcama
kapasitesi yükseliyor. Çoğalan harcama tüketimi tetikliyor. Ekonomik
büyüme sağlanıyor.
• AMA her borç alışın bir de geri ödeyişi var. (EKONOMİDE DEVREVİ
HAREKET)
www.hakanozyildiz.com
23
Ekonomide dönemsel / dalga
hareketleri
• Üretimde iniş, çıkışlar
GSYH
Zaman
www.hakanozyildiz.com
24
Verimlilik ile büyüme
• Ekonomide değişim bir şey alırken para vermektir.
• Aynı para ile ne kadar mal alacağınızı üretim belirler. Bol ve ucuz
üretebiliyorsanız daha çok mal/hizmet satın alabilirsiniz.
• Üretim artışı verimlilikle/ üretkenlikle doğrudan ilişkilidir.
• Verimlilik artışı işgücünün eğitimi ve kullanılan teknoloji ile ilişkilidir.
• Bilgisini ve araştırma/geliştirme ile teknolojisini üst düzeylere
çıkaran ekonomiler kalıcı olarak büyür.
• ANCAK; bu uzun vadeli bir süreçtir. Dolayısıyla bir sonraki seçimi
düşünen siyasetçiler çoğunlukla kısa vadeli, borçla büyüme
modellerinden hoşlanırlar.
• Ülke içi tasarruflar yetmezse dışarıdan borç alarak büyümeye
yönelirler.
www.hakanozyildiz.com
25
Ekonomik devreler: Kısa vadede 8-10
yıl arasındaki bir süreci işaret ediyor.
GSYH
ÜRETİM
Kredi olunca
Ürettiğinden
Daha fazlası
tüketiliyor
Borçlar geri
ödenince
üretilenden
daha az
tüketiliyor
ZAMAN
www.hakanozyildiz.com
26
Kredilerin etkisine bakalım
• Kredi işlemlerinin olmadığı
bir ekonomide ne kadar
nakdin/gelirin varsa o kadar
harcarsın.
• Bir şirket/insan gelirini
büyütmek için daha çok
üretmesi gerekir. Ne kadar
çok üretiyorsa o kadar çok
kazanıyor demektir.
• Diğer bir deyimle böylesi bir
yapıda verimlilik artışı
büyümenin tek yoludur. Eğer
benim harcamam ötekinin
geliri ise gelir çoğaldıkça
ekonomi büyüyecek
demektir.
• Böyle bir büyüme süreklidir.
GSYH
Üretim
Zaman
www.hakanozyildiz.com
27
Fakat
• Borçlanma = Ekonomik
dalgalanma
Borçlanarak, özellikle
tüketim
harcamalarıyla
büyüyen ekonomide
dönemsel hareketler
oluşur. Yatırım için
borç alınınca
ekonomik
dalgalanmalara etkisi
daha sınırlı olur.
www.hakanozyildiz.com
28
Borçlanma nedir?
•
•
•
•
•
•
Gelecekteki gelirin
harcanmasıdır.
Borcun vadesi geldiğin,
şirketin/ailenin/devletin
gelirleri ödenecek taksit kadar
büyümüyorsa, harcamadan
kısıntılar başlayacaktır.
(Fakirleşme)
Örneğin, 10 yıl vadeli konut
kredisi alınsın. Aylık taksit
1,500 TL olsun. Eğer aylık kira
1.000 idiyse aile bütçesine
500 TL ek yük geldi demektir.
Eğer maaş/gelir de bu kadar
artarsa sorun olmaz. Aksi
halde fakirleşme artar.
Daha can alıcı örnek borçla
otomobil almaktır. Hiçbir gelir
etkisi yok, ama harcama
çoğaltan bir mal.
Borç geri öderken harcaman
azalıyor demektir.
www.hakanozyildiz.com
29
Nakit ile kredinin
büyümeye etkisi
Devlet/hanehalkı/şirket
borçla harcama yaptığı
zaman ekonomi büyüme
dönemine girer.
Ancak geri ödeme zamanı
gelince hareket tersine etki
gösterir. Küçülür.
Nakit ile borç/kredi
arasındaki fark budur.
Borçlanma ekonomik
dalga/devre hareketine
neden olur.
Geri
ödeme
Borçlan
ma
www.hakanozyildiz.com
30
Türkiye’de ekonomik dalgalanmalar
• Kayıtlı tasarrufları yetersiz olan ekonomide devlet önceli
çoğunlukla dışarıdan, sonra da yanı sıra içeriden
borçlanmaktadır. Son 12 yılda kamu borcunun artış hızı
yavaşlarken şirketler ve hanehalkları borçlanmıştır. Ödeme
dönemleri hep sıkıntılı geçmiştir.
• 1950 dış borç, 1958 Kriz, 1960 Darbe
• Dışarıdan borçlanma, 1971 Darbe,
• 24 Ocak Kararları 1980 Darbe,
• Yüksek dış borçlanma, bütçe açığı, 1994 Kriz
• Bütçe açığı, cari açık, 2001 Kriz
• Ülke genellikle dışarıdan borçlanır, geri ödeme zamanı
gelince ekonomi krize girer.
www.hakanozyildiz.com
31
Neden kredi ekonomide
dalgalanma yaratıyor?
Krediyle yaptığın
harcama aslında paran
olmadan yapılan bir
değişim.
Para/nakitle bir bira
aldığın zaman değişim
hemen tamamlanıyor.
Ancak krediyle değişim
yapınca işlem
tamamlanmıyor.
Bir borç (yükümlülük) ve
buna karşılık alacak
(varlık) ilişkisi ortaya
çıkıyor.
Ödeme bir vade sonuna
kadar öteleniyor.
Müşteri
Barmen
Kredi
Yükümlülük
(Borç)
www.hakanozyildiz.com
Varlık
(Alacak)
32
Kredi kötü bir şey mi?
• Aslında günümüz ekonomilerinde nakit işlemden
çok kredili işlem yapılıyor.
• Örnek ABD ekonomisi;
– Emisyon yaklaşık 4 trilyon dolar (paranın dolaşım hızı
ne kadar? Para kaç kere el değiştiriyor?)
– GSYH yaklaşık 16 trilyon dolar
– Kredi hacmi 50 trilyon dolardan fazla
• Eğer özellikle gelir getiren yatırımlar için kredi /
borç alınıyorsa iyi bir şey yapılıyor demektir.
www.hakanozyildiz.com
33
Dolayısıyla tüketime giden krediler
kamu otoritelerince iyi yönetilmelidir.
• Gerekirse pahalılaştırılmalıdır. (kredi karşılıkları
artırılabilir, ek vergi konabilir vs.)
• Örneğin binek otomobil olarak Mercedes
almak masraftır, giderdir. Ancak aynı aracı
ticari amaçla almak, turist taşımak, ticari taksi
yapmak ekonomiye katkı sağlar.
www.hakanozyildiz.com
34
Unutmayalım birinin harcaması
diğerinin geliridir. Örnek;
• Zinciri devam ettirin…
A KİŞİSİ
B KİŞİSİ
• 100.000 TL geliri var.
Borcu yok.
• 10.000 TL kredi
kullanıyor.
• Geliri bundan az
olmasına rağmen
110.000 TL yıllık
harcama kapasitesi
oluştu.
• 110.000 TL geliri
var. Borcu yok.
• 11.000 TL kredi
kullanıyor.
• Geliri bundan az
olmasına rağmen
121.000 TL yıllık
harcama kapasitesi
oluştu.
www.hakanozyildiz.com
35
Ancaaaak.
Unutmayın
Her borçlanmanın
geri ödemesi
olacak.
Kredilerle finanse
edilen harcamalar
yapılırken büyüyen
ekonomi, geri
ödeme döneminde
küçülür.
Geri ödeme
Borç
www.hakanozyildiz.com
36
Gelelim diğer sorunlara
• HARCAMA (Nakit + Kredi) / MAL VE HİZMET
MİKTARI = FİYAT
• Eğer ekonomiye fazla kredi verip, aynı zamanda
üretim artırılamıyorsa artan talep nedeniyle
fiyatlar genel seviyesi yükselmeye başlayacaktır.
Buna ENFLASYON diyoruz.
• Merkez bankaları yüksek enflasyondan pek
hoşlanmazlar.
• Çünkü; gelir dağılımı bozulur, ekonomide reel
faizler yükselir, yatırım maliyetleri artar, işsizlik
çoğalır vb.
www.hakanozyildiz.com
37
Krediler pahalılaşınca
• Yatırımlar düşer
• Yanı sıra eski borçluların kredi taksitleri
büyüyeceği, yenileri pahalı krediden kaçışı
nedeniyle daha az insan borçlanabileceği için
tüketim azalır
• Birinin harcaması ötekinin geliri olduğuna göre
gelirler de azalacak ve ekonomik büyüme
yavaşlayacaktır.
• Talep azalacak, fiyatlara olan baskı düşecek
enflasyonun tersi bir durum DEFLASYON
görülecektir.
www.hakanozyildiz.com
38
RESESYON
• Azalan talep ekonomik küçülmeyi uzatırsa, iki çeyrek yıl
üst üste ekonomi negatif büyürse (küçülürse) resesyona
girilmiş demektir. (ABD – NBER tanımı)
• Merkez Bankaları küçülmeden de hoşlanmazlar. EĞER
ENFLASYON SORUN DEĞİLSE; Hemen faizleri
düşürmeye başlarlar. Ekonomiye daha çok para vererek
kredilerin bollaşmasını hedeflerler.
• Ucuz ve bol para kredileri de ucuzlatır, şirketler insanlar
krediye daha rahat ulaşabilir ve daha rahat harcamaya
başlar.
• Böylelikle ekonomi tekrar toparlanmaya başlar.
www.hakanozyildiz.com
39
CARİ AÇIK VE DÖVİZ TALEBİ
MERKEZ BANKASININ DURUMU
• İçeride tasarruf yetmeyince dışarıdan ithal edilir. Yani borç alınır,
sıcak para davet edilir. Kendi ülkesinde % 2-3 faiz alabilenler
paralarını «Emerging Marketlere» (gelişmekte olan piyasalara)
yatırıp, yüzde 8-10 faiz geliri elde ederler.
• Faizler düşer gelirleri azalırsa o ülkeden çıkan döviz piyasada arzı
azaltacaktır. Eğer dövize olan talep te aynı oranda azalmazsa,
dövizin fiyatı / kur yukarı gidecektir.
• Yukarı giden kur döviz borcu olanların maliyetini etkileyecek, kredi
taksiti için daha çok yerli para bulmak zorunda kalacaklardır.
• Ekonomide dengeler bozulacaktır.
• Merkez Bankası böylesi bir durumda ekonomi küçülmekte olsa bile
faiz indiremeyecek, hatta çok döviz çıkışı varsa kur aşırı yükseldiyse
faiz yükseltmek zorunda kalabilecektir.
www.hakanozyildiz.com
40
KISA VADELİ BORÇ
DÖNGÜSÜ/DALGASI
• Ekonomi makine gibi
çalışıyor.
• Kısa vadede harcamaları
belirleyen insanların
borçlanma arzusu. Aynı
dönemde finansal
sistem yeteri kadar kredi
arz edebiliyorsa
ekonomide büyüme
başlayacaktır.
• DİKKAT SÜREÇ FAİZ VE
PARA ARZI SAYESİNDE
MERKEZ BANKASI
TARAFINDAN KONTROL
EDİLİYOR.
Krediye ulaşmak kolay ise
büyüme, tersi ise resesyon
www.hakanozyildiz.com
41
Borçla
büyümenin
etkisi
Aslında her küçülme
döneminde borcun bir
kısmı ödense bile uzun
vadede
şirketlerin/ailelerin/
devletin borcu bir
önceki döneme göre
biraz daha büyüyor.
İNSANLARIN DAHA
FAZLA HARCAMA
EĞİLİMİ GELİRLERİ
YETERLİ OLMAYINCA
ONLARI BORÇLANMAYA
YÖNLENDİRİYOR.
www.hakanozyildiz.com
42
Yine ANCAAAAK
• Krediyle gelen büyümenin arkasında gelir yok.
Kredi/borç var. Her alacak, sahibi için bir
VARLIK olduğundan ayrıca krediyle hisse
senedi vb finansal varlıkların fiyatları
şiştiğinden para ve sermaye piyasalarında
BALON oluşmaya başlıyor.
www.hakanozyildiz.com
43
BORÇ YÜKÜ
• Peki nereye kadar?
• Ekonomide borç/gelir = Borç Yükü oranı önemlidir. Eğer
şirketlerin/ailelerin borç yükü artıyorsa sorun var demektir.
• Örnek:
– 1,000 TL gelir 100 borç taksit borç yükü = 100/1.000 = %10
– 10,000 TL gelir 500 TL borç taksiti borç yükü = 500/10,000 = % 5
• Hangisi daha kolay öder? Hangisinin ödeme yapmak için vaz
geçeceği harcama miktarı, refahını daha çok nasıl etkiler?
• Borç yükü çoğalınca insanlar/şirketler /devlet gelirlerindeki
artıştan daha fazlasını borç geri ödemek için kullanır. Daha
az harcama yapar. Birinin harcaması diğerinin geliri ise, az
gelirli ortamda daha az harcama olacağı için ekonomi
küçülme sürecine girer.
www.hakanozyildiz.com
44
KRİZ: Fasit daire
Daha az
harcama
Daha az
gelir
Daha az
borçlanma
Daha az
kredi
www.hakanozyildiz.com
Daha az
servet/zenginlik
45
Evreler
• Daha az gelir elde etmeye başlayan insanlar daha
önce edindikleri varlıkları (konut, otomobil, arsa,
altın, hisse senedi) elden çıkarmaya başlarlar. Arz
çoğalınca varlıkların fiyatı hızla düşer ve piyasalar
çöker.
• Fiyat düşüşleriyle serveti azalanlar paniklemeye
başlar. Satılabilir varlıklarını hızla elden çıkarma
çabası güçlenir. Servet kayıpları oluşur.
• Geliri/serveti azalanların kredibilitesi düşer.
İpotek/teminat vermede zorlanırlar.
• Daha az borçlanırlar.
www.hakanozyildiz.com
46
Resesyon mu?
• Bu düşüş resesyona benziyor. AMA büyük bir fark var.
Artık insanlar/şirketler borç azaltma sürecine girmiştir.
• Resesyon ortamında çalışan düşük faizler bu aşamada
çalışmaz. Çünkü insanlar/şirketler düşen faize rağmen
daha fazla borçlanmak istemezler.
• Geliri artmayan, borç almayan insan/şirket faiz sıfıra
inse bile daha çok harcamaz. Ekonomiye olumlu etkisi
olmaz.
• Bugün ABD FED faizi % 0,25; AMB faizi ise % 0,15.
• Fakat en önemlisi; EKONOMİDE TÜM BİRİMLER
KREDİBİLİTESİNİ KAYBEDİNCE ÜLKE EKONOMİSİ DE AYNI
KONUMA GELİR. KREDİBİLİTESİ DÜŞER.
www.hakanozyildiz.com
47
Ekonomide borç yükünü azaltmak için
1. Devlet/ şirket/ hanehalkı harcamalarını azaltır.
2. Devlet/ şirket/ hanehalkı borcunu düşürür (ödemez,
temerrüde düşer veya yeniden yapılandırır)
3. Servet / zenginlik tekrar dağıtılır (vergi politikası)
4. Merkez Bankası para basar
– İlk seçeneğin diğer adı İSTİKRAR PROGRAMI dır.
Devlet harcamalarını kısar, daha az maaş öder, daha
az alım yapar, daha az yatırım yapar. Gelirler azalır.
– İstikrar programlarının uzun vadeli yararları
konusunda tartışma var. Harcama azaltmak diğerinin
gelirini azaltmak anlamına geldiği için deflasyonist
etki yapar.
www.hakanozyildiz.com
48
Temerrüt ve yeniden yapılandırmanın
bankacılığa etkisi
• Banka şirkete/insana/devlete kredi (AKTİF) verirken
mudinin mevduatını (PASİF) kullanır.
• Kredi geri ödenmezse vadesi dolunca parasını geri
isteyen mudiye ne denecektir?
– Sizin parayı şimdi ödeyemeyiz, biraz bekleyin. (BANKAYA
HÜCUM OLMAMALI)
– Bankaya sermaye konup para ödenecektir.
– Bankalar arası para piyasasından borç alınarak mudinin
parası ödenecektir,
– Merkez bankasından borç alınacaktır,
– Mevduat faizleri yükseltilerek yeni mevduat çekilmeye
çalışılacaktır. Faizler yükselmeye başlayacaktır.
www.hakanozyildiz.com
49
Borcu silmek mi yeniden
yapılandırmak mı?
• Kapitalist bir ekonomide en önemli sorun
varlıkların/servetin değerini kaybetmemesidir.
• Bankalar kredilerini tahsil edemezlerse,
varlıklarının/alacaklarının hepsini veya bir bölümünü silmek
durumunda kalırlarsa yerine para koymak zorundadırlar.
(Zarar yazmak)
• Bu nedenle bakalar genelde alacaklarını silmek yerine
yeniden yapılandırmayı tercih ederler.
• Daha uzun vadede daha düşük faizle daha az para tahsil
etmeyi kabul ederler.
• Böylelikle borç azalır. Ancak borç yeniden yapılandırması
varlık değerlerinin ve servetten/varlıktan sağlanan gelirlerin
hızla azalmasına yol açar.
www.hakanozyildiz.com
50
Makro ekonomik etkisi
• Dolayısıyla harcama azaltmak gibi, borç azaltma dönemi de acılı bir
dönemdir. DEFLASYONİST tir.
• Devlet daha az vergi toplar
• İşsizlik, yosulluk çoğalır,
• Bütçeden sosyal transferler artar,
• Devletin yatırım ve diğer harcamaları ve açığı artar.
• Açık borçlanma veya devlet gelirini büyütme etkisi yaratır. (MALİYE
POLİTİKASI)
• Kamu gelirini çoğaltmak için vergiyi kimden alacak? Zenginden!
• Zenginlik yeniden dağıtılacaktır.
• Sıcak para yatırımcıları aşırı borçlanan devletin yükümlülüklerini
zamanında yerine getireceklerinden endişe ederlerse ülke kredi
notu düşebilir. Dışarıdan borçlanmak pahalılaşır. Kur yukarı doğru
hareketlenebilir.
www.hakanozyildiz.com
51
Sosyal etkileri
• Zenginden daha fazla vergi almak varlıklarını
azaltır. Dirençlerini artırır.
• Dar ve sabit gelirliler daha fazla kamu kaynağı
talep edince, sosyal huzursuzluklar çıkabilir.
(OCCUPY WALL STREET)
• Hitler I. Dünya Savaşı şartlarını kullanarak
1930’larda seçimle iktidara gelmiştir. Bunda 1929
Büyük Dünya bunalımının sonuçlarının ve savaş
sonrasında imzalana Versay Anlaşması’nın ağır
şartlarının sonuçları en büyük etkendir.
www.hakanozyildiz.com
52
Son borç azaltma yöntemi
• Bankaların şartları bozulup, krediler azalınca
piyasaları canlandırmak için merkez bankası
devreye girer.
• Eğer faizlerle piyasayı canlandıramazsa daha fazla
para basarak,
• Bankalardan varlık satın alıp piyasaya para
sürerek kredileri ucuzlatmayı dener.
• Ancak diğer üç yöntemden farklı olarak bu
seçeneğin sonucu enflasyonist olabilir.
• Çözüm para ve maliye politikalarının beraber,
koordineli bir şekilde kullanılmasıdır.
www.hakanozyildiz.com
53
Makro ekonomik politikalar
www.hakanozyildiz.com
54
Para politikası
• Para politikası denildiğinde üç temel alt politika
anlaşılır:
– Merkez Bankası’nın bankalarla para alış verişinde
uyguladığı faizleri değiştirerek piyasa faizlerini etkilemesi.
– Açık piyasa işlemleri (APİ) yoluyla bankalardan tahvil almak
veya onlara tahvil satmak suretiyle piyasadaki para
miktarını (likiditeyi) ayarlaması.
– Bankaları topladığı mevduattan alacağı payı (mevduat
zorunlu karşılıkları) artırıp azaltarak açılabilecek kredi
miktarını ve maliyetini etkilemesi.
– Merkez Bankası’nın TL’nin dış değerini ayarlamaya yönelik
olarak bir müdahalesi söz konusuysa bunlara ek olarak bir
de kur politikasından söz edilebilir.
hozyildiz.com
55
Maliye politikası
• Maliye politikası denildiğinde dört temel alt politika
anlaşılır:
– Duruma göre ekonomiyi canlandırmak veya soğutmak için daha
az ya da çok vergi almaya yönelik vergi politikası. (Maliye
Bakanlığı)
– Aynı amaca yönelik olarak artırılan ya da azaltılan harcamaları
kapsayan kamu harcama politikası. (Maliye ve Kalkınma
Bakanlıkları)
– Ekonomideki likiditeyi çekmeye ya da yeni likidite vermeye
yönelik olarak uygulanabilecek borçlanma politikası. (Hazine
Müsteşarlığı)
– Ekonomiyi canlandırmaya ya da soğutmaya yönelik olarak
uygulanabilecek teşvik ve dış ticaret politikası (Ekonomi
Bakanlığı)
hozyildiz.com
56
hozyildiz.com
57
hozyildiz.com
58
hozyildiz.com
59
hozyildiz.com
60
hozyildiz.com
61
hozyildiz.com
62
Merkez bankaları
• Para politikası uygulamasından sorumludurlar.
• Ülkenin ekonomik koşullarını
• Hükümetin uyguladığı maliye politikalarını veri
alırlar.
• Temel para politikası hedeflerini belirlerler.
• Sonra, bu hedeflere ulaşmak için hangi stratejiyi
uygulayacaklarını, seçilen strateji çerçevesinde
hangi para politikası araçlarını kullanacaklarını ve
seçilen para politikası araçlarını hangi
operasyonel alt yapıda gerçekleştireceklerine
karar verirler. (BAĞIMSIZLIK)
hozyildiz.com
63
Para Politikası Nedir?
 Para politikası;

paranın miktarını (para arzını),

paranın maliyetini (faizleri),

bekleyişleri
etkileyerek temel amaçlara ulaşmaya yönelik
stratejiler bütünüdür.
hozyildiz.com
64
Para Politikasının Oluşumu
Politika
Araçları:
1- Açık piyasa
işlemleri
2- Reeskont
penceresi
3- Zorunlu
karşılıklar
4- Döviz
müdahaleleri
Ara
Hedef:
1- Kurlar
2- Para arzı
3- Faiz oranları
Ana
Hedef:
Enflasyon
Gösterge
Değişkenler:
kurlar,
faiz oranları,
bekleyişler,
arz-talep,
para
arzı
hozyildiz.com
65
hozyildiz.com
66
Özet olarak, para politikası;

Para arzı

Kısa dönemli faizler

Kurlar
gibi değişkenlerin (araçların) kontrolüne dayanır.
Ama Hangisi ?
 Asıl hedefle istikrarlı ilişki,
 Asıl hedefi etkin bir şekilde etkileyebilme
(Aktarım mekanizmasında belirleyicilik),
 Merkez bankasının kontolünde olma.
hozyildiz.com
67
Para Politikası Stratejileri
 Ara hedef belirleme
 Parasal büyüklük hedeflemesi
 MB bilanço büyüklüklerinin hedeflenmesi
 Net uluslararası rezervler, net iç varlıklar
 Kur çapası
 Enflasyon hedeflemesi
 Çoklu çapa (heterodoks: fiyat ve ücretlere
kontrol)
hozyildiz.com
68
hozyildiz.com
69
Parasal Büyüklük Hedeflemesi
 Para arzı ile enflasyon arasında güçlü ve istikrarlı bir ilişki
olması gerek koşuldur.
 İstikrarlı bir para talebi fonksiyonu bulunmalıdır.
 Finansal araçların gelişmesi ile birlikte para arzı ile
enflasyon arasındaki ilişki zayıflamıştır.
 Son yıllarda popülerliği azalmıştır.
hozyildiz.com
70
2. Merkez Bankacılığında Temel Hedef (1)
Para politikası hedefleri (?)
 Fiyat istikrarı
: Düşük enflasyon
 Reel değişkenler
: Büyüme, üretim, işsizlik
 Hazineye destek
: Bütçe açığının finansmanı
 Döviz kurlarında istikrar
 Finansal piyasalarda istikrar
 Cari işlemler dengesinin gözetilmesi
 Öncelikli sektörlerin, örneğin ihracatın desteklenmesi
 Sadece para politikası ile bu amaçların hepsinin hedeflenmesi mümkün değildir. Zira
bu amaçlar kısa vadede birbirleri ile çelişir.
(Bir taşla, bir kuş vurulabilir …)
hozyildiz.com
71
Merkez Bankacılığında Temel Hedef (2)
12.0
Reel GSYİH Büyüm e Oranları
10.0
Orta ve uzun vadede büyümeyi
Çin
neler belirler?
8.0
Ürdün
Tayvan
Kore
Malezya
6.0
Þili
Son 20 Yılda Dünya Ekonomilerinde Ortalama
Büyüme – Ortalama Enflasyon
Sürdürülebilir ve hızlı büyüme, üretim faktörlerinin
miktarının artması ve niteliğinin iyileşmesi ile
gerçekleşir, ki bu ekonominin arz tarafıdır.
Üretim faktörlerindeki artış ve iyileşme; reel
faizlerin düşmesi, güven ortamının oluşması, piyasa
mekanizmasının ve yatırım ortamının iyileştirilmesi ve
verimliliğin artırılmasına yönelik eğitim, araştırma ve
iyi organizasyon faaliyetleri ile mümkündür.
Vietnam
Hin. Kosta R.
Türkiye
Ýsrael
4.0
Jap.
Sudan
Brezilya
Meksika
Ýngiltere
Uruguay
Arjantin
Bolivya
2.0
Danimarka
Peru
ABD Venezu.
EðrininEðimi = -1.2033
Nikaragua
Almanya
0.0
0.00
0.20
0.40
0.60
0.80
1.00
1.20
1.40
1.60
1.80
2.00
LN TÜFE
Gevşek Para Politikası ile hızlı büyüme sağlanabilir mi?
 Para politikası ise ekonominin talep tarafındadır ve fiyat istikrarı için toplam talebin ekonominin üretim kapasitesi
ile uyumlu gitmesini ve böylece büyümede istikrarı hedefler.
 Ancak, ekonometrik çalışmalar, enflasyonist ortamın uzun dönemde potansiyel büyümeyi zayıflattığını
göstermektedir. Zira, enflasyonist ortamda, vadeler kısalmakta, risk priminden dolayı reel faizler yükselmekte,
üretken yatırımlar yerine spekülatif yatırımlar ön plana çıkmaktadır.
 Bu nedenle, istikrarlı büyüme için fiyat istikrarı ön şarttır: Günümüz merkez bankacılığında temel amaç fiyat
istikrarı, destekleyici amaç finansal piyasaların istikrarıdır...
hozyildiz.com
72
Uzun Dönemli Karşılaştırma: 1970’lerden Günümüze
Büyüme ve enflasyon arasında güçlü ters yönlü ilişki …
Büyüme GSMH
(%)
- Ortalama
- Std.Sapma
TÜFE Enflasyonu
(%)
- Ortalama
- Std. Sapma
1970-1979
1980-1989
4.8
4.0
3.2
6.0
3.2
3.5
5.9
2.7
24.1
49.6
74.8
13.3
15.7
26.7
21.9
8.1
hozyildiz.com
1990-2001 2002-2008
73
3. Bazı gereksiz formüller:


Bütçe açıklarının kontrol edilemediği, mali disiplinin
sağlanamadığı, bu çerçevede yapısal reformların
gerçekleştirilemediği ortamlarda sıkı para politikası
etkisizdir, ve hatta enflasyonisttir ….
d
top
Etkin ve başarılı para politikası, dolayısıyla fiyat istikrarı
için bütçe disiplini ön şarttır …
(1+r)
(1+e)*(1+i*)
FX
= d * ------- + d * -------------- - B - Ö
(1+y)
(1+y)
TL
dtop = Toplam borç stoku / GSMH
dTL = TL borç stoku / GSMH (bir önceki dönem)


Yüksek borç stoku ve borçların çevrilebilirliği
tartışması olan ülkelerde, bütçe disiplini;
– Ekonomideki güven artışına,
– Nominal ve reel faizlerin düşmesine,
– Kurlarda istikrara,
– Yatırım ve tüketim eğiliminin artmasına,
– Daha hızlı ekonomik büyümeye,
– Hızla azalan borç stokuna,
(Tersi durumda, tersi doğrudur !!!)
dFX = TL borç stoku / GSMH (bir önceki dönem)
r
= Reel faiz
I* = döviz borcu faizi
e
= Reel kurdaki değişim
y
= Reel GSMH büyümesi
B
= Faiz dışı fazla / GSMH
Ö
= Özelleştirme / GSMH
Hızlı ve istikrarlı büyüme için bütçe disiplini ön
şarttır …
hozyildiz.com
74
4. İmkansız Üçlü (Impossible Trinity) :

Sermaye hareketlerinin serbest olduğu ortamlarda, Merkez Bankaları;
 Faiz Oranı
 Kur
seçeneklerinden sadece birini doğrudan kontrol edebilir.

Kurlar ve faizler aynı anda doğrudan kontrol edilemez …
Sermaye
Hareketleri
Kısıtlı
1- 1990 Öncesi: Hem faiz oranları
hem de döviz kurları kontrol ediliyor.
Serbest
2- 1990’lar: Hem kurlar, hem faizler kontrol edilmeye
çalışılıyor, ama ikisi de tam kontrol edilemiyor: Etkisiz para
politikası.
3- 2000: Döviz kurları kontrol ediliyor, faiz oranları serbest:
Pasif para politikası
4- 2001 ve sonrası: Faiz oranları kontrol ediliyor, kurlar
serbest:
Aktif para politikası
hozyildiz.com
75
5. Mevcut TCMB faizleri ile uzun vadeli faizler arasındaki ilişki sınırlıdır:
itu = ittcmb + E ( it+ntcmb ) + risk prim
TCMB FAİZ ORANI, GÖSTERGE NİTELİĞİNDEKİ DİBS FAİZİ (BİLEŞİK) VE İŞLEM HACMİ
34
DİBS HACMİ (MİLYON TL) (SAĞ)
32
• Uzun vadeli faizler TCMB’nin mevcut ve
30
gelecek dönemdeki olası faizleri ile risk
28
priminin bir fonksiyonudur.
26
1,900
TCMB O/N ALT KOTASYONU
GÖSTERGE DİBS FAİZİ
1,700
1,500
1,300
24
1,100
• TCMB’nin gelecekteki faizleri enflasyon
22
beklentileri tarafından belirlenmektedir.
20
900
• Risk primi; asıl olarak ülke ekonomisinin
18
700
dışsal dayanıklılığı ile ilgilidir.
16
500
14
hozyildiz.com
06.03.09
02.01.09
23.10.08
18.08.08
16.06.08
10.04.08
07.02.08
03.12.07
27.09.07
25.07.07
23.05.07
20.03.07
16.01.07
09.11.06
04.09.06
30.06.06
27.04.06
23.02.06
16.12.05
12.10.05
09.08.05
07.06.05
04.04.05
31.01.05
25.11.04
20.09.04
dışsal faktörler tarafından belirlenmektedir.
16.07.04
10
13.05.04
bütçe disiplini ve yapısal reform süreci ve
300
10.03.04
12
02.01.04
==> Uzun vadeli faizler, enflasyon bekleyişleri,
76
100