hive hanlığı - EHLİ SÜNNET BÜYÜKLERİ

HİVE HANLIĞI
On altıncı asırda Harezm bölgesinde kurulan bir hanlık. Mâverâünnehr’deki Şeybânî
Hükümdarı Muhammed Şeybek Şah-Baht Hân, İran Şahı Şah İsmail Safevî tarafından
öldürülünce, ülkesi rafizîler tarafından işgal edildi. Harezm’e de Şah İsmail’in bozuk
îtikâdlı valileri geldi. Bölgenin Ehl-i sünnet halkı onların idaresini hazmedemedi. Meşhûr
evliyadan Seyyid Atâ’nın torunu Hüsâmeddîn Kattal’ı başlarına geçirmek istediler. Fakat
o, buna rızâ göstermeyip özbeklerden Yadigâr Hân’ın torunu İlbars’ı onlara hân seçti.
Canla başla kabul edilen İlbars, 1511 senesinde Harezm’i Safevîler’den alarak Hive
Hanlığını kurdu. Şeybânîler, sülâlesi zamanında bir çok Özbek kabilesi Harezm
bölgesine yerleşti. Şart adı verilen Harezm’in yerli halkı, bu sülâle zamanında devlet
idaresine karıştırılmadı. Şeybânîlerin 130 sene süren hâkimiyeti döneminde, hanlık
toprakları kâh Buhara özbeklerinin istilâsına, kâh Kalmukların saldırılarına uğradı.
Bunun yanında Hive Hânları, sık sık İran’daki Şiî-Safevî Devleti’ne ve ara sıra da
Buhârâ’ya akınlar yaparak hâkimiyetlerini gösterdiler. Hive hânlarının Osmanlı sultanları
ile anlaşarak yaptıkları saldırılar neticesinde, İran şahı zor durumda kaldı ve
Osmanlılarla bir sulh andlaşması imzalamaya mecbur oldu. Hive Hânları, yaptıkları
seferlerle bir çok râfizîyi öldürmelerine rağmen, bu bozuk îtikâdın câhiller arasında
yayılmasına mâni’ olamadılar. Ancak yavaşlamasını sağladılar. Arada Dost Muhammed
Hân, (Afganistan’daki başkadır) Ebü’l-Gâzî Hân ve oğlu Enüşe Hân gibi ilmedüşkün
olan ve eserler yazan hânlar başa geçti ise de, bâzı tabiî sebebler dolayısıyla ülke
iktisadî yönden çökerek, ilim ve fikir hayâtı sür’atle geriledi, komşu ülkeler ile olan
münâsebetler kesildi.
Hive Hanlığı zamanında, Harezm’in mukadderatı üzerinde müessir olan en büyük
hâdise, Amuderyâ nehrinin 1576 senesinde yatağını değiştirip Aral gölüne dökülmesidir.
Devletin iktisadî hayâtını alt-üst eden bu durum, bütün Orta Asya kara ticâretinin
durmasına sebeb olmuştur. Bir de on yedinci asırda başlayan Kalmuk istilâsı devletin
ticari hayâtını tamamen bozdu. Memleket, maddî ve manevî fakirlik dönemine girdi.
Siyâsî nüfuz, Özbek kabîle reislerinin eline geçti. Bunlar, yeni köy ve kasabalar inşâ
ederek, Özbekleri buralara yerleştirdiler. Bu arada Hire, Buhara emîri Ubeydullah Hân
ve Abdullah Hân’ın istilâsına uğradı. 1603 senesinde Hive Hânı olan Arab Mehmed,
devlete ismini veren Hive’yi başşehir yaptı. 1645 senesinden sonra Gürgenç ve Kat
şehirleri Hive’nin kuzeydoğusunda tekrar kuruldu.
1717 senesinde Rus Çarı Petro’nun Hive’yi işgal maksadıyla gönderdiği ordu, Şir Gazi
Hân tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldı. İlim ve edebiyatı himaye eden Şir Gazi Hân,
1728 senesinde katledilince, bâzı kabîle reisleri Yâdigâroğullarını hân tanımak
geleneğini bırakıp, Kazak hânlarından Bahadır Hân’ı, sonra da bunun babası Gayıb
Hân’ı, hân îlân ettiler. Buna karşı çıkan diğer kabile reisleri aynı sene Ebü’l Gâzi Hân’ın
çocuklarından olan ve Bozkır’da bir kabilenin içinde yaşıyan İlbars Hân’ı Hive’ye getirip
hanlığın başına geçirdiler. İlbars Hân, İran hükümdarı Nâdir Şah Hindistan seferinde
iken, Meşhed ve Nişâbur’a kadar olan bölgeyi işgal etti. Horasan’ı yağmalayıp, çok
sayıda esir alarak Hive’ye döndü. Bunun üzerine Hindistan seferinden dönen Nâdir Şah,
1740 yılında Hankah’ı ele geçirdi ve Hive’yi topa tuttu. İlbars Hân ile baş veziri Mehmed
Bey’i ve yirmi beyi yakalayıp îdâm ettirdi. ilbars’ın ölümü üzerine, önce Buhara Hân’ın
akrabası ve Veli Mehmed Hân’ın oğlu Tâhir Hân, sonra ilbars’ın oğlu ikinci Ebü’l-Gâzi
Hân, Hive tahtına çıktı. Bir süre sonra, 1746 yılında Bahâdır Hân’ın oğlu Gayıb Hân,
Nâdir Şâh’ın yardımı ile Hive’ye gelerek tahta çıktı. 1735 senesinde Başkırtların kıyım
hareketine karışan Gayıb Hân, çok faal bir zât idi. Gayıb Hân, beyler arasındaki ihtilâfa
ve Mangıt hâkimiyetine son vermek için Huraz Bey ile altmış kadar Mangıt beyini
öldürdü. 1765 senesinde Hive Hanlığının karışık vaziyetini beğenmediği için, yanında
bulunan babası Bahâdır Hân ile birlikte yerine kardeşi Karabay Hân’ı bırakarak Harezm’i
terketti. Mangıtlar Karabay Hân’ı tahttan indirip, Yadigâr sülâlesinden Timur Gâzi’yi hân
îlân ettiler.
Tîmûr Gazi Hân, kendisini tahta geçiren Mangıt kabilesine mensub bir çok beyi öldürüp,
Kangrat kabilesinden Mehmed Emin inak’ı başvezir yaptı. Aradan bir sene geçmeden
Mehmed Emin, Tîmûr Gâzi’yi öldürtüp, Yadigâr sülâlesine son verdi ve yüz elli sekiz
sene ömür sürecek hanedanlığını kurdu. Uygur ve Mangıt beyleri, Kongrat beylerinin
idaresini kabul etmedikleri için Mehmed Emin, beylerden meydana gelen dîvânı dağıttı.
Kendine yerli halktan bir vezir buldu. 1767 senesinde baş gösteren veba salgını,
Harezm bölgesinde bir çok insanın ölümüne sebeb oldu. Salgın zamanında başşehir
Hive’de kırk fakir aileden başka kimse kalmadı. Halkın çoğu Buhara ve Aral taraflarına
göç ettiler. 1770 senesinde Türkmenlerin Yamut boyu Hive’ye saldırıp, veba salgınından
sonra geri dönen ahâlinin büyük bir kısmını öldürdüler. Mehmed Emin Hân, bu salgın
sonunda hayâtını kaybetti. Mehmed Emin Hân’ın torunu il-Tüzer, 1804 senesi Kasım
ayının on yedisinde Ebü’l-Gâzî Hân’ı tahttan indirip kendisini hân îlân etti.
İl-Tüzer’in hân olması, Harezm târihinde yeni bir hâdise idi. Bu durumu Kongrat beyleri
de kabul etmediler. İl-Tüzer, bu duruma aldırmadı. Özbek kabilesine mensub beylerin
hepsini devlet idaresinden uzaklaştırdı. Yerli halka ve önemli bir bölümü esirlerden
meydana gelen muhafızlara dayanan tam bir şahsî diktatörlük kurdu. İl-Tüzer’in yerine
geçen kardeşi Mehmed Rahim Hân (1806-1825), kabîle reislerinin gönlünü yapmak
yolunu tercih etti. Mehmed Hân zamanında Aral gölü civarında hanlık kuran
Karakalpakların ülkesi Hive Hanlığına ilhak edilerek, devletin eski birliği tekrar te’sis
edildi. 1822 senesinde Merv şehri Türkmenleri, Buhara Hanlığından ayrılıp Hive
Hanlığına tâbi oldular. Yine Muhammed, Rahim Hân zamanında Kaptan Muravyev
başkanlığında bir Rus hey’eti 1819 yılında Hive’yi ziyaret etti. Buhey’eti iyi karşılayan
Mehmed Rahim Hân, Rusya ile iyi münâsebetler kurdu. Mehmed Hân’ın ölümünden
sonra yerine geçen Allah Kulı Hân (1825-1842) devrinde Sir-i Derya deltasında bâzı
istihkâmlar yapıldı. Bu günkü Rus-Afgan sınırında bulunan Mevr Kalesi, Hive Hânlığı’na
bağlandı. Böylece Harezm bölgesi, Harezmşâhlar devrinden beri görmediği bir şekilde
genişledi. Allah Kulı Hân’ın 1842 senesinde vefatı üzerine, yerine İkinci Mehmed Emin
Hân geçti. Saltanatı sessiz geçen bu hân zamanında, îmâr ve iskân işleri ilerledi. 1864
senesinde tahta geçen İkinci Mehmed Rahim Hân devrinde, Hanlığın toprakları Rus
istilâsına mâruz kaldı. 1873 yılında büyük mağlûbiyete uğratılan Hive Hân’ı, Harezm’i
Ruslara bırakmak mecburiyetinde kaldı. Topraklarının batı kısmını Ruslara bağlı olarak
idare etmek şartıyla bir sulh andlaşması imzalandı. 1910 senesinde vefat edince, yerine
geçen oğlu İsfendiyar Hân, Türkmenlerle anlaşamadığı için, reisleri Cüneyd Hân
tarafından öldürülüp yerine oğlu Abdullah, hân îlân edildi. Bu sırada Rus ihtilâli başladı.
Rusya’da bolşevik idaresi kurulunca, kendilerine bağlı Hive Hanlığını kaldırdılar.
Abdullah Hân, Moskova’ya götürüldü ve orada aç bırakılmak suretiyle zâlim bir şekilde
öldürüldü. Bolşevikler, bölgede Harezm Halk Cumhuriyeti’ni kurdular. Yönetimi,
Pelvaniyoz Hacı’nın önderliğinde Genç Hiveliler ele geçirdi. Fakat 1924 senesinde
komünist idaresi bu cumhuriyete son verdi ve topraklarını Türkmenistan, Özbekistan ve
Kazakistan arasında taksim ederek, sömürgeleri arasına kattı. Hive Hanlığını, kuruluşu
ve Ruslar tarafından ortadan kaldırılmasına kadar yirmi yedi hân idare etti.
Devlet idaresinde çifte krallık, dört bey ve dört vezir (Mihter, kuşbeyi, mahrem ve dîvân
beyi) usûlü hâkim idi. Hive Hanlığını meydana getiren kabilelerin başlarında beyler
vardı. Arazinin sulama işlerine bakanlara Mirab ve askerî işlere bakanlara Daruga, iç
işlere bakanlara ise Ağa denirdi. Bozkırdan gelip yerleşen Özbekler, yerli halkı kültür
bakımından etkilemişlerdi.
Hive Hânları, zamanlarının büyük kısmını iç isyanlar ve düşmanlarla uğraşarak
geçirmelerine rağmen, hâkim oldukları topraklarda bir çok cami, medrese ve kütüphane
inşâ ettiler: Kültürü yaygınlaştırmak için matbaa kurdular. Toprakları sulayıp, zirâati
arttırmak için kanallar açtırdılar. Hive Hânlarının yaptırdıkları mîmârî eserlerin bir kısmı
Rus istilâsından kurtularak günümüze kadar ulaşmıştır. Rus istilâsından bir süre önce
Munis Mihrab ile Muhammed Rızâ Algehî tarafından yazılan ülke târihine dâir eserin bir
nüshası, İkinci Mehmed Rahim Hân tarafından İstanbul’a gönderilerek Osmanlı
pâdişâhına hediye edilmiştir.
www.ehlisunnetbuyukleri.com