Cümlenin Öğeleri_2

CÜMLENİN ÖGELERİ-2
YÜKLEM :
Cümlede işi, hareketi, yargıyı, bildiren çekimli
unsura denir.
Not :Bir cümle birden çok öğeden oluşabileceği
gibi tek bir yüklemden de oluşabilir.
* Ertesi gün okula müfettişler gelmişti.(C)
* Düşünüyorum (C)
* Güzeldi. ( C )
Not:Yüklem genlikle cümlenin sonunda bulunur;
ancak günlük konuşmalarda, atasözlerinde ve
şiirde yüklemin yeri değişebilir.
*Gel çabuk buraya!
*Sakla samanı gelir zamanı .
*İstanbul u dinliyorum gözlerim kapalı
Not:Her sözcük ya da sözcük gurubundan yüklem
yapılabilir.
*Okula kadar yüründü.
*Kahvaltıda çaylar içildi.
*Akşam geç saate kadar derse çalışıldı.
Üç çeşit özne vardır:
A.Gerçek Özne:
Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi
yapan öznedir. Cümlede iki şekilde gösterilir:
1)Acık Özne:
Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir
*Yağmur çok şiddetli yağdı.
*Çocuk iki gündür hasta yatıyor.
*Gemi ufukta yavaş yavaş kayboluyordu.
*Geceleri bir ses uykumu böler.
2)Gizli özne:
Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklem
taşıdığı eklerden anlaşılan öznedir.
*Gecenin yalnızlığında sadece seni düşünürüm
(fiil)
*Kasaba halkı meydanda toplanmıştı.(fiil)
*Yaşadığımız günler tıpkı bir rüzgar gibiydi.(edat)
*Bu olayların suçlusu odur. (zamir)
*Sabah uyandığında gözleri ışıl ışıldı.(ikileme)
*Konuşmalarına ister istemez kulak misafiri
oldum. (deyim)
*Çalışmak yaşamın bir parçasıdır.
*Odayı süsleyen şey rengarenk çiçeklerdir. (sıfat)
*Öğrenmenin bir yolu da okumaktır.
*Ali derslerinde çok başarılıydı.
*Ertesi gün ona telefon ettim.
*Görmeyeli hemen de bizi unutmuşsun.
*Bu kıyı kasabasına her yaz gelirim.
*Kumsalda yürüyüş yapıyorlar.
2.ÖZNE
*Ağaçtaki meyveleri topladı.
*Ağaçtaki meyveler toplan.
*Öğrenciler bütün sınıfı temizledi.
*Bütün sınıf temizlendi.
*Hep bir ağızdan ilahiler okunuyor.
*Düğün için yemekler yapıldı
Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan veya
yargının gerçekleşmesine araç olan unsura denir.
Not:Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları
sorulur Yüklemi isim olan cümlelerde ise olan kim,
olan ne soruları sorulur.
*Seyirciler fotoğraf sergisini çok beğendi.
*Ailece bulmaca çözmeye meraklıdırlar.
*Güzel gözler tül ardından görünsün.
*Coşkun nehirler gibi ağlamak istiyorum.
*Ben bu yüzden yalnızlığa hasretim .
*Keskin bir rüzgar eser şimdi dağlardan.
*İhtiyar kadın gitmeme taraftar değildir.
NOT:Yüklemi isim olan cümlenin öznesi gerçektir.
*Siyah renkli araba satılıktır.
*Dün akşam pencereler kapalıydı.
B)Sözde Özne:Yüklemi edilgen çatılı
cümlelerde,aslında nesne olan öge özne olarak
kullanılır.
C)Örtülü Özne
Yüklemi edilen çatılı cümlelerde bazen “—ce,
tarafından, nedeniyle,…”gibi sözcükler
kullanılarak işi bizzat yapan varlığa da yer
verilebilir.
*Yolcu otobüsleri belediyemizce hizmete açıldı.
*Yarışma halk tarafından çok beğenildi
*Kar nedeniyle yollar kapandı.
Not: Yüklemi edilgen fiillerle kurulan cümlelerin
gerçek öznesi yoktur.
NOT:Her sözcük ya da sözcük grubu özne olabilir.
*Yemekten sonra erkenden yatıldı.
*Geçen gün evin duvarı yıkılmıştı.(isim
tamlaması)
*Bahçesinde okyanuslar yetişiyordu.(isim)
*Derdini söylemeyen derman bulamaz.(sıfat fiil)
*Sana bakmak suya bakmaktır.(isim fiil)
*Okumak zihni dinlendirir.(isim fiil)
*Çoluk çocuk otobüse dolmuştu.(ekeylem)
*Yağmurlu havalar yarından sonra ülkeyi terk
edecek(sıfat)
*Kimse seni benim kadar düşünmez(zamir)
*Bu yıl yağmur yağmadığı için ürün de az
oldu.
*Bu konser belediye tarafından düzenleniyor.
3)NESNE
öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen
unsurdur
Uyarı :isim cümlelerinde yüklemi edilgen çatılı
cümlelerde ve geçişsiz fiillerde nesne yoktur.
Nesneler ek alıp almamasına göre ikiye ayrılır.
* Hizmetçi,içeriyi iyice süpürsün.
n.
*Adam yavaşça içeri girdi.
*Bir süre sonra içeriden bir ses geldi.
a)Belirtisiz Nesne
Yükleme ne sorusu sorularak bulunur. Belirtme
durum eki (--i) almamış olup yalın haldedir.
b)Belirtili Nesne
Yükleme kimi, neyi, nereyi soruları sorularak
bulunur.Belirtme durum eki olmuştur.
*Bu yörede kızlarımız kilim dokur.
*Yolun kenarına kocaman kütükleri yığmışlar.
*O köpeği mahallenin çocukları da arıyordu.
*Bu şehirde tüm sokaklar seni düşünür.
*Başımdaki gökleri bir deniz sanıyorum.
*Kadın kendine bir elbise almış.
*Ben aşkımla baharı getirdim
*Buram buram kekik kokar
*O buğulu gözlerinde parlak yıldızları seyrettim.
*Okulda sigara içmek yasaktır.
*Şafak gülleri ufukta bir bir soldu.
*Dün akşam burayı yakmışlar.
4.ZARF TÜMLECİ
Yer yön sebep miktar durum ve zaman bildirerek
yüklemi açıklayan unsurdur. Zarf tümlecini
bulmak için yükleme,
nasıl, niçin, neden, ne kadar, ne zaman, kim
tarafından
ne tarafından, soruları sorulur.
*Dostluklar ömür boyu sürünce güzeldir.
*Bu gece her zaman dişini tırnağına takarak çalışır.
*Yüreğimdeki yara gittikçe büyüyor.
*Güneş her doğduğunda y l nızlık başına
vurduğunda beni hatırla.
*Trabzonlara yaslanıp şarkı söylüyor bir kadın.
*Kırgın kırgın yüzüme bakma Rosa.
*Ipıssız bir gecede karşılaşmıştık seninle.
*Göçmen kuşlar güneye doğru göç ediyordu.
*Rusya’ya tonlarca fındık ihraç edildi.
*Sıcaktan tüm ekinler yanmıştı.
UYARI:Yön isimleri yalın halde zarf tümleci
olurlar.Belirtme durum eki (-i) alırsa
belirtilinesne,-e/-de/-den,hal ekini alırsa dolaylı
tümleç olur.
5)DOLAYLI TÜMLEÇ
Yönelme,bulunma ve çıkma bildirerek cümlenin
anlamını tamamlayan unsura denir.
NOT:Dolaylı tümleç olan öğe mutlaka –e/-de/-den
hal eklerinden birini alır.
*Buluşma yerine hemen gelmiş.
*Senin kirpiklerinde bir damla oldu akşam.
*Ağlamayan çocuğa meme verilmez.
*Bir havuz kenarında yan yana oturmuşuz.
*Eskicinin sesi sokağın başından duyuluyordu.
*Askerler kuyunun ağzına birikmişti.
*Bu gazeteci yazılarında gerçeklerden hiç sapmaz.
*İhtiyar,bütün mirasını karısına bırakmıştı.
NOT:Dolaylı tümleci bulmak için yükleme;
“kime,kimde,kimden,nereye,nerede,nereden”
sorusu sorulur.
UYARI:-e/-den hal eki “için” edatı görevinde
kullanılıyorsa ya da sebep bildiriyorsa zarf tümleci
kurar.
-de/-den hal ekleri zaman bildiren sözcüklerin
üzerine gelirse zarf tümleci olur.
*Korkudan kızın dili tutulmuştu.
*Babasıyla kavga ettiğinden eve uğramıyor.
*Birazdan hava kararacak.
*Yaz akşamlarında yıldızları seyrederdik.
*Denize yüzmeye gidiyorum.
*Ailesine yürekten bağlıydı.
6)EDAT TÜMLECİ
Bazı edatlarla öbekleşerek cümleyi “amaç, araç,
birliktelik, özgülük, karşılaştırma,…” gibi
anlamlarla açıklayan unsurdur.
*Çalışmak için yurt dışına gitmiş.(amaç)
e.t.
*Kadın oğlunu bulabilmek için gazeteye ilan
vermiş.(amaç)
e.t.
*Bu tatlıyı senin için ayırdım.(aitlik,özgülük)
e.t.
*Yağmur yağdığı için baraj taşmış.(z.t.,sebep)
*Yaralıyı hastaneye ambulansla götürmüşler.(araç)
*Bu yaz Bodrum’a ailesiyle gidecek.(birliktelik)
*Adam öfkeyle yüzüme baktı.(z.t. durum)
*Ali,arkadaşlarına göre derse daha çok
çalışıyor.(karşılaştırma)
*Bana göre bu iş olmaz.(görüş)
*Direğe karşı on adım yürüdü.(z.t. yön)
*Sen bile doğum günümü kutlamadın.
e.t.
NOT: “İçin” edatı kendinden önceki sözcükle
birlikte neden-sonuç ilgisi kurarsa zarf tümleci,
“ile” edatı durum ilgisi kurarsa zarf tümleci,
“karşı” edatı yön ilgisi kurarsa zarf tümleci olur.
CÜMLEDE VURGU
Türkçede cümle vurgusu yüklem üzerindedir.Bu
nedenle hangi öğe daha çok vurgulanmak
isteniyorsa yükleme yaklaştırılır.
*Arkadaşları onu kapıda bekliyormuş.(D.T.)
*Arkadaşları kapıda onu bekliyormuş.(Nesne)
*Kapıda onu arkadaşları bekliyormuş.(Özne)
UYARI:Cümlede “mi” soru edatı varsa bu edattan
önce gelen öğe vurgulanmıştır.
*Bu akşam siz İstanbul’a mı gideceksiniz? (d.t.)
*Bu akşam siz mi İstanbul’a gideceksiniz? (ö.)
*Bu akşam mı siz İstanbul’a gideceksiniz? (z.t.)
*Bu akşam siz İstanbul’a gidecek misiniz?(y.)
NOT:Cümlede soru sözcükleri varsa soruya
verilecek cevap olan öğe vurgulanmıştır.
*Masamdaki kalemleri kim almış?
---Ayşe.(Özne)
*Bu saatte nereden geliyorsun?
---Okuldan.(Dolaylı tümleç)
*Bahçeden ne kopardın?
---Elma.(Nesne)
CÜMLENİN ÖĞELERİYLE İLGİLİ GENEL
ÖZELLİKLER
1) Hiçbir öğe sözcük sayısıyla sınırlı değildir.Bir
öğe,bir tek sözcükten oluşabildiği gibi birden çok
sözcükten de oluşabilir.
*Bu yüzyılın en acı olaylarını yaşamış ve dile
getirmiş
b.li. n.
olan Dadaloğlu’nu değişik bir bakış açısıyla
incelemeliyiz.
z.t
y
*O , dün, bize, babasıyla geldi.
Ö. Z.T. D.T. E.T.
Y.
2) Cümlede özne,nesne,dolaylı tümleç ve zarf
tümleci açıklayıcısıyla birlikte kullanılabilir.
*Bir yıl kalacağım bu ili Siirt’i, çok
özleyeceğim.
B.li n.
Açıklycı.
*Annesini, o çok sevdiği çileli kadını,elleriyle
toprağa
B’li n.
Açıklayıcısı
verdi.
*Çocuk;sevinçle,etekleri zil çalarak,telefona koştu.
Z.T.
Açıklayıcısı
*Teyzem, Adana’da olan,buraya gelecekmiş.
ö.
Açıklayıcısı
3)Bir cümlede birden fazla özne,dolaylı tümleç,
nesne, zarf tümleci ortak bir yükleme bağlanabilir.
*Annesini,babasını,akrabalarını ve bütün
arkadaşlarını görmek istiyordu.
*Evde,okulda,sitede,her yerde aynı konu
konuşuluyordu.
4)Öğelere ayırmada tamlamalar, deyimler ve
bileşik fiiller bölünmez.
*Bahçenin,birkaç yıl önce yapılan duvarı
s.ö. (Özne,belirtili isim tam.)
yükseltilecekmiş.
.
y.
*O her zaman ince eleyip sık dok
(yüklem,deyimden oluşmuş)
y.
*Yaşlılara, yardım
edelim.(Yüklem,birleşik.fiil.oluşmuş)
y.
*Olay anlatımına dayanan eserler beğeniyle
okunur.
s.ö.(sıfat tamlamasından oluşmuş)
5)Hitaplar,ünlemler ve bağlaçlar;öğe dışı
sözcüklerdir. (Bağımsız tümleçlerdir)
*Arkadaşlar, beni dinler misiniz?
ö.dışı
*Geleceğiz; fakat çok kalmayacağız.
ö.dışı
*Eyvah,çocuk düştü.
ö.dışı
6)Şiir dizeleri ya da devrik söyleyişler,kurallı
cümle biçimine çevrilirse daha kolay bulunur.
*Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyet,
*Hürriyet, hür yaşamış bayrağımın hakkıdır.
ö.
y.
7)Soru cümleleri değişik öğeleri buldurmayı
amaçlayabilir. Sorulara verilecek cevaplar hangi
öğeyi oluşturuyorsa, soru cümlesi o öğeyi
buldurmaya yöneliktir.
*--Kimi seviyorsun?
--Seni (Seni seviyorum) (Soru nesneyi
buldurmaya
yönelik.)
*-Kim yapmış?
-Babam (Babam yapmış) (Soru özneyi buldurmaya
yönelik)
*-Nereye gidiyorsun?
-Okula (Okula gidiyorum) (Soru d.t.’yi
buldurmaya yönelik)
*-Ne zaman geldin?
-Dün (Dün geldim) (Soru z.t.’yi buldurmaya
yönelik)
*-Kırılan neydi?
-Bardaktı (Kırılan bardaktı) (Soru yüklemi
buldurmaya yönelik)
8) “-mi” edatıyla oluşturulan soru cümlelerinde “mi” hangi öğeden sonra gelmişse soru o öğeyi
buldurmaya yöneliktir.
* Bugün bize gelecek misin?(Soru yüklemi
buldurmaya yönelik)
* Bugün bize mi geleceksin?(Soru D.T.’yi
buldurmaya yönelik)
* Bugün mü bize geleceksin?(Soru Z.T.’yi
buldurmaya yönelik)
* Sen mi bugün bize geleceksin?(Soru özneyi
buldurmaya yönelik)
* Seni mi çağırmış?(Soru B.Lİ N.’yi buldurmaya
yönelik)
9)Bir cümlede vurgulanan öğe, yüklemden hemen
önce gelen öğedir.
* Çocuklar,sevgiyle beslenir.(Edat tümleci
vurgulu)
e.t.
*Cömert olmadan önce doğru olmayı bil.(B.li n.
vurgulu)
*Kitabım sende kalmış.(D.t. vurgulu)
SORU: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde
soru,özneyi buldurmaya yöneliktir?
A) Beni mi aradılar?
B) Aşağı mı ineceğiz?
C) Dün mü geldiniz?
D) Yağmur mu yağıyordu?
E) Çok mu yoruldun?
SORU: “Sabah olunca,güneşin ilk ışıkları dağların
doruklarını aydınlattı.”
Aşağıdakilerden hangisi,öğeleri ve
öğelerinin sıralanışı bakımından bu cümleye
benzemektedir?
A) Zaman,onun için çok önemlidir.
B) Kardeşinin yerinde şimdi o çalışıyor.
C) Evde yalnız kalınca müzik dinler.
D) Babasının arkasından o da işe gitti.
E) İki saat sonra su,depoyu doldurur.