fethiye
advertisement
Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon KENT VERİ TABANLARININ OLUŞTURULMASI: FETHİYE-KAYAÇUKURU'NA UYGULANMASI Şeh.Pl.Ak.Uz. Aygün ERDOĞAN Jeodezi ve Coğrafi Bilgi Teknolojileri ABD Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 06531 Ankara ÖZET : Fethiye-Kayaçukuru Ovası, 1/25000 Çevre Düzeni Planında yer alan “Fethiye-Göcek Özel Çevre Koruma Bölgesi”nde seçilmiş bir “Özel Proje Alanı”dır. Halen 1/5000 ve 1/1000 ölçekli planlaması yapılmakta olan ova, kültürel miras, tarım, çevre ve turistik açılardan çok dikkatli planlama gerektiren hassas bir alandır. Bu şekilde bir 'sürdürülebilir gelişim' planlama anlayışı, alandaki kaynakların etkin ve yeterli kullanımını gerektirdiğinden; alana yönelik grafik ve grafik olmayan verilerin işleneceği bir Coğrafi Bilgi Sistemi ile bir Tablosal Veri Tabanı Yönetim Sistemi kullanılarak tasarlanacak bir Kent/Alan Bilgi Sisteminin yardımıyla, buna en iyi şekilde ulaşmak mümkün olabilecektir. 1. GİRİŞ 1970'lerden sonra önem kazanan bu kavram, özellikle 1987’de yayınlanan “Our Common Future (Ortak Geleceğimiz)”’da yer alan Brundtland raporu ile yaygınlaşmıştır. Kalkınma/gelişmenin çevrenin de göz ardı edilmeden gerçekleşmesi ilkesine dayanan ‘Sürdürülebilir Kalkınma’ nın başta batı ülkelerinde olmak üzere pek çok farklı tanımı yapılmıştır. En bilinen tanımıyla sözü geçen raporda ‘sürdürülebilir kalkınma’; “Gelecek kuşakların kendi gereksinimlerini karşılayabilmelerini tehlikeye sokmadan, bugünkü kuşakların ihtiyaçlarını karşılayabilen gelişme…[Özhan, 1998]” dir. Fethiye-Kayaçukuru Ovası, 1/25000 Fethiye-Dalaman Çevre Düzeni Planında yer alan “Fethiye-Göcek Özel Çevre Koruma Bölgesi”nde (Şekil 1) seçilmiş bir “Özel Şekil 1: Fethiye-Göcek ÖÇKoruma Bölgesi, Kaynak: ÖÇKK,1996, ÖÇKK broşürü 249 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Proje Alanı”dır. Halen 1/5000 ve 1/1000 ölçekli planlaması yapılmaktadır. Planlama sürecinde sürdürülebilir gelişim için en azından bir yöntem gösterilmesi gerekmektedir ki, bu olabildiğince vurgulanmalıdır. Çünkü, bu gelişim, Özel Çevre Koruma Bölgelerinin ilan edilmesindeki temel sebeptir. Literatürde kriterleri tam olarak belirlenmemesine karşın, bu şekilde bir sürdürülebilir gelişim kaynakların etkin ve yeterli kullanımını, kültürel mirasa saygıyı, ovanın tarım ve çevre dostu turistik gelişimini gerektirmektedir. 2. ÇALIŞMANIN AMACI Kent/Alan Bilgi Sisteminin kente/alana ilişkin verilerin Coğrafi Bilgi Sistemi mantığı çerçevesinde işlenmesiyle oluştuğunu ve tanımının “…planlama ve yönetim sorunlarının çözülebilmesi için tasarlanan, konuma bağlı mekansal veriler ve bunlara bağlı sözel verilerin depolanması, modellenmesi, işlenmesi, analizi ve sunulmasını sağlayan donanım, yazılım ve yöntemler sistemi…[Kızılırmak, 1999]” olan CBS tanımında kapsandığı belirtilebilir. Çalışmanın amacı, ovanın sürdürülebilir gelişim planlaması analizlerinin yapılabilmesi için, bir anlamda ‘karar destek sistemi’ olarak kullanılabilecek, bir Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS-GIS-Geographic Information Systems; Mapinfo) ile bir İlişkisel Veri Tabanı Yönetim Sisteminin (VTYS-DBMS-database management system; MS Access) yardımıyla, alanın grafik ve grafik olmayan veri tabanlarının hazırlanması/tasarlanmasıdır. Çalışmada grafik olmayan verilerin yönetiminde tüm tabloları CBS (Mapinfo) içerisinde kurmak yerine MS Access kullanılmıştır çünkü, başlı başına bir ilişkisel VTYS olması ile, grafik olmayan verilerin sorgulanmasında ve analizinde daha fazla esneklik sağlamaktadır. Bilindiği gibi, "Bir veritabanı yönetim sistemi birbiri ile ilişkili veriler ve bu verilere ulaşmak için hazırlanmış birtakım programlardan oluşmaktadır. Veriler genelde veritabanı olarak tanımlanır ve özel bir konuya yönelik bilgi içerir [Silberschatz, 1997]." 3. ÇALIŞMANIN AŞAMALARI VE KULLANILAN VERİLER Çalışmanın aşamaları şu şekilde sıralanabilir: A. Gereken alt hedefleri/analizleri ortaya koymak, B. Grafik ve grafik olmayan veri modellerine karar vermek ve tasarlamak, C. Her modele verileri girerek veri tabanlarını oluşturmak, D. Veri tabanlarını birleştirmek, E. Ortaya konan hedeflere göre analizler yapmak. 250 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Bu aşamaları birer birer ele almadan önce çalışmada hangi verilerin kullanıldığını görmek yararlı olacaktır. Grafik veriler: - Beş 1/5000 halihazır analog harita (Şekil 2) (1977'de Hrt. Gn.Md. tarafından hazırlanmış), Şekil 2: - Birleştirilmiş ve güncellenmiş 1/5000 halihazır analog harita, Şekil 3, Kaynak:Sönmez, 1998 251 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon - 1/1000 ölçekli güncelleşmiş analog haritaların birleşmesinden ve küçültülmesinden elde edilmiş 1/2500 halihazır analog harita (Şekil 4), Şekil 4, Kaynak: Sönmez,1998 - Alanın sayısal çizgi bazlı (dxf formatında) kadastro haritası (Şekil 5), Şekil 5, Kaynak:Haritacılık bürosu-Fethiye,1998 - 1/1000 ölçekli güncelleşmiş halihazır analog haritalar. 252 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 Grafik Olmayan Veriler: Ovada uygulanmış anketler: a.% 100 bina (Şekil 6), Şekil 6, Kaynak:ÖÇKK, Sönmez,1998 253 KTÜ, Trabzon Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon b.% 50 hanehalkı (Şekil 7), Şekil 7,Kaynak:ÖÇKK, Sönmez,1998 1/1000 ölçekli güncellenmiş halihazır analog haritalardaki yazılı bilgiler, Sayısal dxf kadastral haritalardaki parsel numaraları. 254 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon 4. A AŞAMASI: GEREKEN ALT HEDEFLERI/ANALIZLERI ORTAYA KOYMAK Çalışmada alanın planlanmasında yardımcı olacak analizler amaçlandığından alt hedefler; örneğin yoğunluk hakkında fikir edinebilmek için ortalama kat yüksekliğine ilişkin analizleri içerebilir. Yine, uygun/geleneksel olmayan eski yapılara ilişkin analizler de bu alanların öncelikle yeni geleneksel gelişim amaçlı tasarlanması için kullanılabilir. Benzer şekilde, bina tipine, kullanımına ve niteliğine yönelk analizler de geleneksel binalar için restorasyon periyodları belirlemek (örneğin; birincil/ikincil veya kısa/uzun vadeli kararlar alınması, vb.) amaçlı kullanılabilir. Hanehalkı verileri bakımından analizler; örneğin köy-pansiyonculuğu işletmeciliğinin yapılabileceği potansiyel eko-turizm alanlarını belirlemek amacıyla, çiftçilikle geçinen, toprak sahibi olmayan ancak uygun düzeyde binası olan aileleri bulmaya yönelik olabilir. Yine el sanatlarının gelişimi için potansiyel işgücü dağılımını belirlemek üzere, toplam yıllık geliri toplam tarım geliri ile aynı olan aileleri bulmaya yönelik olabilir. Gerekli veriler bulunup CBS ve ilişkisel VTYS ortamlarında uygun grafik ve grafik olmayan modellere girildiğinde benzeri başka veya uygunluk analizi gibi doğrudan mekanla ilişkili analizler de mümkün olabilecektir. 5. B AŞAMASI: GRAFIK OLMAYAN VE GRAFIK VERI MODELLERINE KARAR VERMEK VE TASARLAMAK 5.1. Grafik Olmayan Veri Modeline Karar Vermek Bu tür veriler için, genel olarak iki türlü veri modeli bulunmaktadır (Şekil 8). Veri Modelleri Nesne-bazlı Mantıksal Modeller -Varlık-İlişki Modeli -Nesneye-Yönelik Model -Anlamsal Veri Modeli -İşlevsel Veri Modeli Kayıt-bazlı Mantıksal Modeller -İlişkisel Model -Şebeke Modeli -Hiyerarşik Model Şekil 8,Kaynak:Silberschatz, vd., 1996 Bu çalışmada iki modelin ilk tipleri kullanılmaktadır. Tasarım sırasında her ikisi de, ilişkisel olanına ham veri girişinin yardımıyla birbirini geri beslemiştir (Şekil 9). 255 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon İlişkisel Model Ham Veri Girişi V-İ Modeli Şekil 9 Çalışmanın Varlık-İlişki (V-İ/E-R-Entity-Relationship) modeli ve İlişkisel Modelinin (İM/RM-Relational Model) son hallerine ve buna nasıl ulaşıldığına geçmeden önce bu modellerin kısaca ne anlama geldiklerini hatırlamak yerinde olacaktır. V-İ modelini kısaca gözden geçirecek olursak: “Varlık-İlişki (E-R) veri modeli varlık adlı asıl nesneler ve bunlar arasındaki ilişkilerin bir bölümünü içeren gerçek dünyanın algılanışı üzerine kurulmuştur. ... Varlık gerçek dünyada diğer objelerden ayırt edilebilen bir “şey” veya “nesne”dir. … Varlık kümesi (entity set) aynı özellik veya nitelikleri paylaşan benzer tipteki varlıkların kümesidir. … Bir ilişki birkaç varlık arasındaki bağlantıdır. Bir ilişki kümesi (relatioship set) benzer tipteki ilişkilerin kümesidir [Silberschatz, 1997]." İlişki Tanımları (mapping cardinalities) “hangi sayıda varlığın hangi sayıda diğer bir varlığa bir ilişki kümesi ile bağlanabileceğini gösteren rakamları anlatır [Silberschatz, 1997]." Bu tanımlar aşağıdakilerden biridir (Şekil 10). Bir-e-Bir Bir-e-Çok Çok-a-Bir Çok-a-Çok Şekil 10, Kaynak: Silberschatz, vd., 1996 Bir V-İ modelinde şekiller şunları ifade eder (Şekil 11): 256 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Tanımlayıcı ilişki kümesi Varlık kümeleri İlişki kümeleri Tam katılım Zayıf varlık kümesi (ana anahtarı yok) (kısmi anahtarı var) Oznitelikler Linkler Güçlü varlık kümesi (ana anahtarı var) Çoklu öznitelikler Türemiş öznitelikler Şekil 11, Kaynak: Silberschatz, vd., 1996 Kısaca İlişkisel modeli de gözden geçirecek olursak: "İlişkisel bir veri tabanı her biri ayrı isme sahip olan tabloların, bir araya gelmesinden oluşur. … Tablodaki bir satır çeşitli değer kümeleri arasındaki bir ilişkiyi (bağıntı) temsil eder. Bir tablo bu tür ilişkilerin (bağıntı) bir bütünü olduğundan, tablo kavramı ile matematiksel bir kavram olan ilişki (bağıntı) arasında yakın bir benzerlik vardır ki, ilişkisel veri modeli adını buradan almaktadır [Silberschatz, 1997]." "Bir veritabanı ile ilgili konuşulduğunda, veritabanı şeması (database schema) veya veritanının mantıksal tasarımı ile veritabanı görünümü (database instance) nü -ki bu, belli bir anda veritabanında verilerin durumunu gösterir- birbirinden ayırmalıyız [Silberschatz, 1997]." Bu kısım, ileride örneklerle daha çok açıklık kazanacaktır. 5.2. Grafik Olmayan Model Tasarımı V-İ ve ilişkisel modellerin tasarlanması sırasında önceden söz edildiği şekilde her ikisi de birbirini geri beslemiştir (Şekil 9). Burada, ilişkisel modelin son haline yapılmış olan tüm veri girişi pratikteki/operasyonel grafik olmayan veri tabanını oluştururken V-İ modelinin son halinin de kavramsal bir diyagram larak kullanılacağı söylenmelidir. Bu döngüde, ilk V-İ modelinden elde edilmiş ilişkisel modele ham veri girişi ilk veri tabanını oluşturacak ve bu da V-İ modelinin tasarımının daha etkin hale gelmesine yol açacak, bu ise diğerinin daha iyi hale gelmesine neden olacak ve döngü bu şekilde devam edecektir. 257 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon İlişkisel modelin son halinin verilerin etkin yönetimini, erişimini ve analizini sağlayabilmesi önemlidir. Buna ulaşmak için önce, anketlerdeki veri bölünmelerine göre (Şekil 6 ve 7) ilk V-İ modeli tasarlanmıştır. Ancak, buna ulaşmak bile önce hatalı da olsa birkaç küçük ve parçalı taslaklar (Şekil 12) hazırladıktan sonra mümkün olmuştur ve . Yine, ana anahtarlar modellerin son hallerinde sonradan kısmen değiştirilmelerine rağmen, temel olarak bu ilk aşamada belirlenmiştir. KatSa anketno BinaNo aSa köy Bina BiG Bin u Bina Anket_Bilgi Gel.bina Mahal Bina OdaSa ToprakSa h ev Aile Trad.Bui l l AileNo Aile Bina Hanehalk HHNo Şekil 12 Bu taslaklardan elde edilen ilk V-İ diyagramının belirli kurallara göre tablolara indirgenmesi sonucunda ilk ilişkisel veri tabanı veritabanı şeması (database schema) şu şekli almıştır (Şekil 13): Aile Anketi: (Köy/Yer/Kod, KişiSayısı, AileSayısı, Göçse-gelinenyeryılı, YörGelNeyeBağlı) Hanede Bütün Oturanların:(Aile(Ank)Kod, Bireyler, Cinsiyet, Yaş, DoğumYeri, Eğit-Dur., İşi/Mesleği, Çal.Yer/İşYeri, İştekiMevkii, Ay.Gelir) Diğer Bilgiler: (Aile(Ank)Kod, Top.Sah., Dönüm, İşleten, Geliri, BaşkaGel.Nerden, ElSanat.) Yörenin Sorunları: (Aile(Ank)Kod, Ekonomik, Çevre, Yapılaşma, Yönetsel, Altyapı) Yapı ve Konut Anketi: (Köy, Mah/Mev, Paf/Par, AnkKod, KatSa., OdaSa., Yap.Yılı, Mül.Dur., Müs., Tuvalet, IçmeSu., YapıNit.) Gel.Yapı Nit.de(Har.Dah.):(AnkKod, Konum, Cep.Duz., Çev.Dur., Kor.Dur., Orj.Kull., Bug.Kull., İnş.Tek., YapıDur., ÜstÖrtü, Değ.) Şekil 13 258 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Bu tablolara ham veri girildikten sonra ilk veritabanı görünümü (database instance) ile (Tablo 1-5) öznitelikler arasında herhangi bir işlevsel bağımlılığın (functioanal dependency) olup olmadığı-bir öznitelik kümesinin diğerine karar verip vermediğidaha iyi gözlemlenmiştir. Eğer bir A özniteliği B'nin değerine karar veriyorsa, A'nın iki aynı değeri için, B'nin değerlerinin de aynı olması gerekmektedir. Diğer bir deyişle, örneğin bir tablo Şekil 14'teki gibi A'dan F'ye öznitelikler içeriyorsa ve A ana anahtar ve B, C ile D'ye karar veriyorsa (BCD veya C ve D işlevsel olarak B'ye bağımlı ise) Tablo 1: 1. Örnek "aile" tablosu AİLE ANKETİ Koy/Yer/Kod KişiİSa AileSa Göçse,gelinenyer,yılı Belenköy/3Belen/4?? 2 1 Belenköylü Belenköy/3Belen/6?? 4 1 Belenköylü Belenköy/3Belen/12 5 1 Belenköylü Belenköy/3Belen/21/parsel509 1 1 3Belen/23/B??? 6 2 3Belen/24/1429 parsel 5 1??? Belenköy/3Belen/7?? 2 1 Belenköylü YorGelNeyeBağlı iki-üç Tablo 2: 2. Örnek "hanehalkı" tablosu HANEDE BÜTÜN OTURANLARIN Ya Doğ.Yeriİ Eğ.Dur. İşi/Mesleği. Aile(Ank)Kod Bireyler Cins Belenköy/3Belen/4?? anne k 75 Belenköy -- ev hanımı Belenköy/3Belen/4?? baba e 95 Belenköy Ilkokul çiftçi Belenköy/3Belen/6?? anne K 50 Belenköy -- ev hanımı Belenköy/3Belen/6?? çocuk1 K 20 Belenköy Ilkokul çiftçi,tütünyetiştiriyor Belenköy/3Belen/6?? çocuk2 E 30 Belenköy Ilkokul çalışmıyor?? Belenköy/3Belen/6?? baba e 70 Belenköy -- ????? Belenköy/3Belen/12 baba e 50 Belenköy Ilkokul çiftçi Belenköy/3Belen/12 anne k 42 Esenköy Ilkokul ev hanımı Belenköy/3Belen/12 çocuk1 e 20 Fethiye Ortaokul -- Belenköy/3Belen/12 çocuk2 e 18 Fethiye Ortaokul Mağazada çalışıyor Belenköy/3Belen/12 çocuk3 e 14 Belenköy Ortaokul ?? 259 İş Yeriİ me Ay.Geliri 40 milyon?? Fethiye ????? Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Tablo 3: 3. Örnek "toprak_bilgileri" tablosu DİĞER BİLGİLER Aile(Ank)Kod TopSa Dönüm İşleten Geliri BaşkaGel.Nerden ElSanat. Belenköy/3Belen/4?? evet 9 Çocuklar Bilmiyor Çocuklar veriyor yok Belenköy/3Belen/6?? hayır -- -- Belenköy/3Belen/12 evet 8-dokuz Kendileri kilim dokuyo Belenköy/3Belen/21/p509 hayır 3Belen/23/B??? evet 3Belen/24/??? hayır Belenköy/3Belen/7?? evet 15 yıllık 500-600m Kendi 8900m2 Kendi,meyve bah.olarak Tablo 4: 4. Örnek "bina" tablosu YAPI VE KONUT ANKET FİŞİ Paf/Par AnkKod Kat Oda Yap Yılı MulD Mus WC IçmeSu YapıNit. son gün 170 Son1 2 2 Içerde şebeke geleneksel son gün 1280 Son2 1 2 Içerde şebeke geleneksel son gün 171 Son3 1 1 Içerde şebeke Son10 2 3 yeniuyums uz geleneksel, niteliksiz niteliksiz Koy Mah (3Belen)Belenköy 17b1c/457 Bel1 1 (3Belen)Belenköy /457 Bel2 1 Bel3 1 Bel4 1 (3Belen)Belenköy (3Belen)Belenköy /1363 100 Çok eski Çok eski şahıs 2 Dışarda şebeke geleneksel, harabe geleneksel, harabe niteliksiz Tablo 5: 5. Örnek "geleneksel_bina" tablosu GELENEKSEL YAPI NİTELİĞİNDE İSE; (HARABELER DAHİL) AnkKod Konum Son1 Bahçiçinde Son2 bahçiçinde Son3 bahçiçinde Cep.Duz. Çev.Dur KorD OrjK BugK İnş.Tek. . yanında dar sok 2 konut Konut Taş var YapD ÜstÖrtü onarım görmüş onarım görmüş 2-iki kötübahçe,yan bah.de sebzeyeti stiriliyor patika yol üzerinde,bahçe sindemeyve bah.si olarakkullanılıy or 2 konut Konut Taş Konut Konut 2-iki beton 2-iki 2 konut Konut yığma taş 2-bir bahçiçinde 2 konut Konut taş 2-bir soküzerinde 3 konut Boş 3 Son10 bahçiçinde Bel1 Bel2 patika yol üzerinde,bahçesind emeyve bah.si olarakkullanılıyor 260 Taş 1:kiremit 2:yığma taş çatı kiremit taştan Değ. Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 A 1 2 3 4 5 6 B B1 B2 B1 B3 B3 B4 C 4 3 4 2 2 1 D 6 5 6 7 7 3 E a c k c a f KTÜ, Trabzon F k d e n d k Şekil 14 bu üç özniteliği tablonun geri kalanından ayırıp, sonradan bağlantıyı kurabilmek için B'yi ilk tabloda bırakmayarak ilk verilen tabloyu daha küçük tablolara ayırmak mümkündür. Bir başka deyişle R1 ve R2 (R1(A,B,E,F),A ana anahtar,B yabancı anahtar ve R2(B,C,D),B ana anahtar ilişkisel bütünlüğü (referential integrity) sağlayacak şekilde) tabloları ile veri tabanı tasarımında, gereksiz aynı zamanda hataya yol açabilecek veri girişini, silinmesini ve güncelleştirilmesini engellenmiş bir anlamda daha yüksek 'normal form' larda (BCNF-Boyce-Codd Normal Form) tablolar elde edilmiş olur. Bu tablolar kayıpsız birleşme (lossless join) ve işlevsel bağımlılığı da korumuş olmak (dependency preservation) gibi tasarımda aranan özellikleri de sağlamaktadır. Kısaca, tasarımda normalize etmek; etkin tablo tasarımı ile ilişkisel veri tabanında bilgi tekrarını en aza indirgemek olarak tanımlanmaktadır. Ham verilerin üzerinden geçilerek, öznitelikler arasında ilk etapta görülen işlevsel bağımlılıklara karar verildikten sonra, V-İ modeli ve ilişkisel model sırayla tekrar tasarlanmıştır. Sonra, modeller arasında benzer etkileşimler olmuş ve bazı bilinmeyen verilerin durumu, örneğin yapı durumu bilgilerinin sadece geleneksel binalara ait olmadığı 1/1000 güncelleşmiş haritalardan anlaşıldıktan sonra modeller son halini almıştır. Son aşamada, ana anahtarların son şekline karar verildikten sonra (örneğin; "bina" tablosu için tekrarlanmayan 112430515-2 veya 112430000-1 gibi bir kod mu olacağına -ki burada 11 altbölgecik numarasını, 243 pafta numarasını, 515 parsel numarasını veya bunun yerine 0'lar o parselin tapuda kayıtlı olmadığını ve en sondaki rakam da (2 veya 1) o parseldeki hangi bina olduğunu göstermektedirveya daha basit K11 gibi bir kod mu olacağına ve de altbölgecik numarasının başka bir öznitelik olarak mı verileceğine) sonuçlanan kavramsal V-İ modeli (Şekil 15) ve kullanılacak pratik/operasyonel ilişkisel veri tabanının şeması (Şekil 16) aşağıdaki gibidir. 261 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 Bireyler KTÜ, Trabzon Hh_büy Oku_Yaz Cinsiyet Notlar Aile_tip/no Aile_no DoğumYer Göç_duru GelirKayna Böl_no El_Sanat hh_ aile hanehalkı aile YörGelEği Yör_sorun Ay_Gelir Eğit_dur Dönüm İştekiMev İşi/Mesleği aile_b bina ÇalYer/İşY TopYılGel TopYılTGe İşleten YapıNit Konum GelBinaNo YapıDur Bug_kul WC bi_Ge Bina bina Kor_dur geleneksel_bina Müştemilat İnş_tek İçmeSu Bölge_no Orj_kull Mül_dur Bina_no ana anahtar Yap_yılı KatSa kısmi anahtar OdaSa Şekil 15 262 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon (Bölge_no, Bina_no, KatSa, OdaSa, Yap_yılı, Mül_dur, Müştemilat, WC, İçmeSu, YapıNit, Bug_kul, Konum, YapıDur) geleneksel_bina:(GelBinaNo, Kor_dur, Orj_kull, İnş_tek) bi-GeBina: (GelBinaNo, Bina_no) aile: (Böl_no, Aile_no, Hh_büy, Aile_tip/no, Güç_duru, GelirKayna, El_Sanat, YörGelEği, Notlar) hanehalkı: (Böl_no, Aile_no, Bireyler, Cinsiyet, Yaş, DoğumYer, Oku_Yaz, Eğit_dur, İşi/Mesleği, ÇalYer/İşY, İştekiMev, Ay_Gelir) aile-bina: (Böl_no, Aile_no, Bina_no, Dönüm, İşleten, TopYılGel, TopYılTGe) yöre_sorunları: (Böl_no, Aile_no, Ekonomik, Çevresel, İnşaat, Yönetim, Altyapı) bina: ana anahtar yabancı anahtar ana-yabancı anahtar Şekil 16: 5.3. Grafiksel Veri Modeline Karar Vermek ve Tasarlamak İlk aşamada belirlenmiş olan analizler en etkin olarak grafik verilerin katmanlar halinde modellenmesiyle çözülebilir. Bu çalışmada bu tür veriler üst üste çakışan bina, kadastro, yol, vb. Katmanlar halinde düzenlenmiştir (Şekil 17). Binalar Kadastrolar Yollar …vb. Şekil 17 6.C AŞAMASI:HER MODELE VERİLERİ GİREREK VERİ TABANLARINI OLUŞTURMAK 6.1. Grafik Olmayan Veri Girişi Öncelikle, anketlerdeki veri bölünmelerine göre tasarlanmış ilk V-İ modelin ilk tablolara indirgenmesi sonrasında anketlerdeki tüm veriler bu tablolara girilmiştir. Bunun için MS Excel ortamı kullanılmıştır (Tablo 1-5). Önceden sözü edilen şekilde bu giriş, verinin yapısının anlaşılmasına yardımcı olmuştur. Daha sonra, V-İ ve ilişkisel model arasında geribeslemeler sürmekteyken, 263 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon bu veriler özellikle karater tipli öznitelik değerlerinin numaralara çevrilmesi metoduyla standartlaştırılmıştır. Örneğin, "bina" tablosunda "bölgecik" sütununda 12 rakamındaki ilk basamak köy (Kayaköy) ismini göstermekteyken, ikincisi bu köydeki bir alt bölgeciği (Kınalı) göstermektedir. Benzer şekilde, bir evin 'belirtilmemiş' müştemilat bilgisi '10' ile gösterilirken bu rakam evin müştemilatı yoksa '0' olmaktadır (Tablo 6). Burada ilk basamak müştemilatın olup olmadığını (1 ve 0) veya inşaat halinde (2) olduğunu gösterirken ikinci basamak bunun 'belirtilmemiş' (0) veya belirtilmişse ne olduğunu (Ahır-1, Depo-2) göstermektedir. Ham verinin başka tür standartlaştırılması da bazı periyodik veya kateogrik verilerin tam değerlerle değiştirilmesine yöneliktir. Örneğin; '1957 öncesi', 'çok eski' veya 'Yunanlılardan kalma' şeklinde belirtilmiş tüm bina yapım tarihlerinin hepsi belirli '1900' tarihine dönüştürülmüştür ki;bu,tarihi köy ve çevresinde yapılmış geleneksel yapıların inşa tarihi olarak varsayılmıştır. Böylelikle; bu tip değerler geri kalan tüm yapım tarihi verileri ile uyumlu hale getirilmiş ve herhangi bir bilgi kaybına sebep olunmamıştır (Tablo 4 ve 6). Bu işlemler sırasında, bazı başka varsayımlar da yapılmıştır. Örneğin; "hanehalkı" tablosunda minimum ücretli tarım işçisinin maaşı 25 milyon TL varsayılırken, geliri bilinmeyen bir bir tarlanın geliri, dönüm miktarı aynı olan bir tarlanınki ile aynı varsayılmıştır. Bu arada, bazı öznitelikler de ham veriden elde edilmiştir. Örneğin, "okuma-yazma" özniteliği anketlerdeki "eğitim durumu" verisinden elde edilmiştir (Tablo 10). Önceden sözü edildiği gibi bazı işlevsel bağımlılıklar 1/1000 güncelleşmiş haritadaki yazılı bilgilerin yardımıyla daha iyi bir şekilde ortaya çıkmıştır. Örneğin bu sayede "yapı durumu" sütunu, "geleneksel _bina" tablosundan çıkarılarak "bina" tablosuna eklenmiştir (Tablo 6 ve 7). Girilmiş grafik olmayan ham verinin standartlaştırma, düzeltme ve çıkarılma-ekleme işlemleri bitirildikten ve Excell ortamında ilişkisel modelin tabloları (Tablo 6-12) tamamlandıktan sonra bunlar Access VTYS'ne aktarılmıştır. Tablo 6: bina B ö lg e _ n o B in a _ n o K a tS a Y a p _ y ılı M ü l_ d u rM ü ş te m ila t W C O d aS a İçm eS u Y a p ıN it K o n u m Y a p ıD u r Bug_kul 12 1 1 2 1900 0 1 2 1 4 12 10 2 2 1900 0 1 2 1 4 12 10B 1 2 0 5 1 12 11 2 4 3 1 1990 1 10 264 1 1 1 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 Tablo 7: geleneksel_bina KTÜ, Trabzon Tablo 8: bi-GeBina GelBinaNo Kor_dur Orj_kull İnş_tek GelBinaNo Bina_no 1 1 1 1 1 4B 10 3 1 1 10 15B 11 3 1 1 11 16B 12 3 1 1 12 1a Tablo 9: aile Böl_no Aile_no Hh_büy Aile_tip/no Güç_duru GelirKayna El_San YörGelE Notlar 13 13 1 2 2 4 1 1 0 f+y 0F n 0 n 0 tütün işçisi 13 3 2 1 0F n 2,3 arazisi meyve bahçesi Tablo 10: hanehalkı B ö l_ n o A ile _ n o B ir e y le Cr in s iy e t Y a ş D o ğ u m YOe rk u _ Y a zE ğ it_ d u rİ ş i/M e s le ğ i Ç a lY e r /İş Y İş te k iM e v A y _ G e lir 13 1 A 2 7 5 B e le n 2 0 e v h a n ım ı d 0 13 13 13 13 13 13 13 13 1 2 2 2 2 3 3 4 1 2 1 1 2 2 1 2 95 50 70 30 20 74 84 43 B e le n 1 2 ç a lı ş m ı y o r B e le n 2 0 e v h a n ım ı B e le n 2 0 e v h a n ım ı B e le n 1 2 ç a lı ş m ı y o r B e le n 1 2 ç iftç i B e le n 1 1 e v h a n ım ı B e le n 1 1 ç iftç i Kaya 1 2 e v h a n ım ı d d d d a d c d 45 0 0 0 40 0 35 0 B A B Ç1 Ç2 A B A T a r la T a r la Tablo 11: aile-bina Böl_no Aile_no Bina_no Dönüm 1 B4 2 B6 3 B7 4 B9 13 13 13 13 İşleten TopYılGel TopYılTaGel 9C 0N 8,9 S 4S 540 480 420 720 Tablo 12: yöre_sorunları Böl_no 13 13 13 Aile_no Ekon Çevre 3 4 6 İnşaa Yöne Altyapı 2 1,2,3 1,3 1 2,3 265 1,2,3 1 1,2,3 2 300 480 420 0 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Bu aktarılma işlemi, tabloların Access'te ilişkisel bir veri tabanı dili olan Yapısal Sorgulama Dili (SQL-Structured Query Language)'nin, Veri Tanımlama Dili (DDLData Definition Language) kısmının kullanılarak tanımlanması ile yapılmıştır. Bu tür bir ifadeye "geleneksel_bina" tablosunun oluşturulmasına yönelik bir örnek olarak Şekil 18 gösterilebilir. CREATE TABLE geleneksel_bina (GelBinaNo CHAR (4), CONSTRAINT SecondTableConstraint1 PRIMARY KEY (GelBinaNo), Kor_dur INTEGER, Orij_kull INTEGER, İnş_tek INTEGER); Şekil 18 Tüm tabloların bu şekilde tanımlanmasından sonra Excel'deki verilerin Access veritabanının tablolarının şemaları(database schema)na (Şekil 16) kopyalanmasıyla son veritabanı görünümü(database instance)nü (Tablo 6-12) elde etmek mümkün olmuştur. Daha sonra, bu verileri Access'te Yapısal Sorgulama Dilinin, Veri Manipulasyon Dili (DML-Data Manipulation Language) kısmı ile analiz etmek mümkün olabilmiştir. Buna basit bir örnek olarak "yapı niteliği", "yeni uyumsuz(4)" ve "niteliksiz(5)" olanların yapım tarihlerinin ne olduğu sorgulanması verilebilir (Şekil 19). SELECT Yap_yılı FROM kınbuild WHERE (((YapıNit)=4 OR (YapıNit)=5)); Şekil 19 Önceden de anlatıldığı gibi burada başlı başına bir ilişkisel VTYS olması ve grafik olmayan verilerin analizinde daha fazla esneklik sağlamasından dolayı MS Access kullanılmıştır. 6.2. Grafik Veri Girişi Bu adımda, belirlenmiş katmanlara grafik veri girişine başlanabilmesi için öncelikle 1/1000 dışındaki yukarda listelenmiş tüm analog haritalar A0 bir tarayıcı ile taranarak sayısal ortama getirilmiştir. Tarama işlemi, gri-ölçekte (grayscale) 8-bit pixel/renk derinliği (pixel/color depth) ve beş 1/5000 halihazır haritalar için 200 ppi(pixels per inch) (Şekil 2), diğerleri için 175 ppi görüntü çözünürlüğünde yapılmıştır (Şekil 3 ve 4). Bu işlemden sonra beş 1/5000 haritanın her birinin Enlem-Boylam koordinat sistemi ve International 1909/1924/Hayford 1910 Ellipsoidi kullanılarak 4 nokta ile koordinat düzeltmesi yapılmıştır. 266 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Bir pixel 0.6m x 0.6m çözünürlüğe karşılık gelmekteyken bu düzeltmenin genel olarak yarım pixelden küçük olması gereken hataları (residual) 0.242m ile 0.262m arasındadır. Daha sonra bu haritalar işlemden en iyi sonucu elde etmek için kullanılan bazı filtrelerle autovektörize (Şekil 20) edildi. Örneğin, 'Ayrılıkları kapat' (Uç-tan-Uca) filtresi aralarında boşluk bulunan çizgileri bir kontrol değeri-kaç pixel atlanması gerektiğinin belirtilmesi- ile birleştirmesi için kullanıldı [MicroImages, 1997] Şekil 20 Bu kısma kadar grafiksel verilerle ilgili olarak TNTmips adlı diğer bir yazılım kullanılmıştır.Daha sonra, Mapinfo'da bu beş altlık haritanın yine aynı koordinat sistemi ve European Datum 1950 kullanılarak yapılan koordinat düzeltmesinden sonra 0-200 m eş yükselti eğrilerinin 5m aralıklı olarak düzeltilmesi için ekran sayısallaştırılması yapılmıştır. Bu sırada, kolaylık kazandırması açısından yazı ve ızgara katmanları oluşturulmuştur (Şekil 21). B1 B2 B3 B4 B B14 B15 B16 B17 B18 B Devamında, 1/2500 halihazır sayısallaştırılması yapılmıştır. Şekil 21 haritanın 267 taranmış hali üzerinde ekran Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Ancak taranmış haritanın, önce mevcut sayısal kadastro haritasına uyumlu olması için Turkiye Gauss Kruger Projeksiyon Sistemi ve European Datum 1950 ile 30 0 merkez meridyeni kullanılarak koordinat düzeltmesi yapılmış ve sonra bu haritadan -binalar -müştemilatlar -inşaat halindeki binalar -1/1000 pafta sınırları -nokta ve alansal eski/yeni su altyapıları katmanları elde edilmiştir (Şekil 22). 1568 343 342 345 347 348 353 349 350 313 351 312 266 265 Şekil 22 Kadastral verilerin sayısal çizgi bazlı dxf verilerinden alan bazlı olarak elde edilmesi ve parsel numaralarının bunlara öznitelik olarak verilmesi bir sonraki adımdır (Şekil 23). Bundan sonra, alan bazlı yolları (birleştirilmiş ve güncellenmiş 1/5000 taranmış harıtayı da kısmen kullanarak) ve alt bölgecik sınırları katmanarını elde etmek mümkün olmuştur. 259 Ancak, ovanın jeolojik durumu, vb. uygunluk analizinde kullanılabilecek katmanlar daha sonra tüm bunlara eklenecektir. Şu an için tüm katmanlar en son sözü geçen koordinat sisteminde veya bu sisteme dönüştürülmüş olup, bundan sonra eklenecek olanlar da bu sistemde olacaktır. 268 260 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Şekil 23 7. D AŞAMASI: VERİ TABANLARINI BİRLEŞTİRMEK Her iki veri modeline de veri girişi yapıldıktan ve böylece iki veri tabanı da elde edildikten sonra bunların birleştirilmesi aşağıdaki gibi olmuştur: 1.Access'teki “bina” tablosunun “Bina_no” sütunu ile CBS’deki “bina” katmanının “bina” sütununun ortak olması ve Access ile CBS arasında bir Açık Veri Tabanı Bağlantısı (ODBC-Open Database Connectivity) kurulması, 2. Bir binanın 1’den çok parsel ve/veya 1/1000 harita üzerinde yer alabileceği ve bir parselin ve/veya 1/1000 haritanın 1’den çok binayı kapsayabileceği ve hem parsellerin hem de 1/1000 haritaların ayrıca Access tablolarında kendi verilerinin yer alabileceğinden CBS’deki (bina, parsel_no) ile (bina, 1/1000pafta_no) tabloları, 3. Access tabloları arasındaki ortak sütunlar (yabancı anahtarlar) ve bunların grafik veriye ulaşımının Access'teki “bina” tablosundaki “Bina_no” sütunu ile olması. Bu açıklamalar, ilişkisel modelin tamamının aşağıda gösterimi (Şekil 24) verilen verilen diyagramıyla (Şekil 25) daha iyi anlaşılabilir. Access Ortamı Ana-yabancı anahtar alanı GIS Ortamı Ana anahtar alanı Bir alt bölgecik için bitmiş tablolar Yabancı anahtar alanı Verisi mevcut ancak tamamlanamamış tablolar Henüz verisi bulunmayan tablolar Şekil 24 269 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 GelBinaNo … Bina_no … KTÜ, Trabzon … geleneksel_bina Böl_no Aile_no … … aile-bina GelBinaNo … bina-GeBina Böl_no … … … Bina_no … … Bina_no Aile_no … … aile … bina Böl_no Aile_no … … Eko.. yöre_sorunları bina … … … Böl_no … bina Aile_no … Bireyler hanehalkı bina parsel_no binaparsel_no bina … Parcel_no … 1/1000pafta_no … … … … parsel bina1/1000pafta_no 1/1000pafta_no … … … …pafta 1/1000 Şekil 25 270 … … Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon 7. E AŞAMASI: ORTAYA KONAN HEDEFLERE GÖRE ANALIZLER YAPMAK Öznitelik verilerinden ovanın en azından sosyo-ekonomik yapılabileceği çeşitli grafiksel bilgilerin (Şekil 26) yanısıra yorumlarının 90 80 70 1 1 T o ta l 60 1 2 T o ta l 50 1 3 T o ta l 40 2 1 T o ta l 30 2 2 T o ta l 20 G ra n d T o ta l 10 Gr and Total 9 8 7 6 5 4 3 2 Fam_id 1 0 Şekil 26 bu verilerin CBS ortamı ile ilişkilendirilmesi sonucu bir pilot alt bölgecik için bazı konu haritaları ile aşağıda görülen (Şeki 27) analize benzer sonuçlar elde edilmiştir. Devamındaki liste bunlardan bazı örneklerdir: Şekil 27: Bina tipi haritası 271 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon -Bina kullanımı haritası, -Ortalama kat yüksekliğine göre analiz, -Restorasyon ve yeniden gelişim potansiyeli analizi , -Yol kriterine göre potansiyel gelişim alanları/parselleri analizi. 8. SONUÇ Yapılan çalışma kültür, çevre, tarımın korunarak kullanımında ve Fethiye-Kayaçuku' nun bu kapsamdaki sürdürülebilir (turistik) gelişiminin planlanmasında gereken analizlerin doğru ve etkin bir şekilde yapılabileceğini göstermektedir. Bu nitelikteki, bir ‘Karar Destek Sistemi’nin sunabileceği yeniliklerden en önemlisi, alana yönelik kararların alınmasında farklı kriterler uygulandığında elde edilecek farklı alternatiflerin ortaya kısa sürede konmasında olacaktır. Çalışmanın ileride daha farklı verilerle genişleyerek planlanması için uygulanmış yerleşimle ilgili yapılabilecek ‘Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED)’ ve planlama sonrasında yerleşimin sürdürülebilir yönetiminin de sağlanmasına imkan verebilecek ve ülkemizdeki daha büyük yerleşimler için de uyarlanabilecek veya yol gösterici nitelikte olması, kurulan sistemin de bir anlamda sürdürülebilirliğini sağlayacaktır. KAYNAKLAR Haritacılık bürosu-Fethiye, (1998) Sayısallaştırma işlemini yapan serbest bir haritacılık bürosu. Kızılırmak, R., (1999) KBS Uygulamalarına Kaynak Olacak Harita Verilerinin Dönüşümünde Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri.TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, 7. Harita Kurultayı/ Bildiriler, Cilt 1., Sayfa. 315-326, Ankara. MicroImages, Inc., (1997) Introduction to Digitizing Soil Maps with TNT Mips, USA. Özhan E., (1998) Türkiye Kıyı ve Deniz Alanları Sempozyumu, Sayfa. 299, Ankara. Silberschatz, A., Korth, H.F., Sudarshan, S., (1997) Database Systems Concepts, McGrraw-Hill, Sayfa. 1,7,10,23,24,27,31,63,65 Sönmez, M.R., Fethiye-Kayaçukuru İmar Planı Arazi Çalışmaları, 1998 T.C. Çevre Bakanlığı, ÖÇKK Bşk., Fethiye-Göcek Özel Çevre Koruma Bölgesi Tanıtım Broşürü T.C. Çevre Bakanlığı, ÖÇKK Bşk., (1996), Özel Çevre Koruma Bölgeleri, Ankara, pp.24,28 272
