1. Ders - Giriş

FIZK111
Fizik
Giriş
Dr. Mete Ramazan
[email protected]
Fizik Tedavi ve Eczacılık Güz
2025-2026
Uluslararası Final
Üniversitesi
1
FIZK111, Fizik – Dersin Tanımı
• Bu ders, fiziğin gerekli temel kavramlarını olabildiğince açık bir şekilde
sunacak ve sağlık bilimleri öğrencileri için kesinlikle gerekli olan, fiziğin
biyotıp ile en ilgili kısımlarını açıklamak için tasarlanmıştır.
• Bu ders Eczacılık öğrencileri için büyük bir motivasyon olan, ilaç dozaj
bilgilerinin de yer aldığı birim ve ölçüler ile başlayacak.
• Bu dersin içeriği, Basınç, Radyasyon ve Sağlık, İyonize Radyasyonun
Biyolojik etkileri, Tıbbi Görüntüleme ve Manyetik ile MRI gibi
kavramların kapsanmasına izin vermek için fiziğin çeşitli alanlarının
kavramları açısından düzenlenmiştir.
2
FIZK111, Fizik – Dersin Genel Amaçları
• Bu derste öğrenciler, doğanın, fizik tarafından
açıklanan yasalarını öğrenir.
• Ders, fiziğin, biyomedikal bilimi ile bağlantılı
konuları üzerinde durur.
Resim: Arşimed ve suyun kaldırma gücü
3
FIZK111, Fizik – Öğrenim çıktıları
Dersi başarıyla tamamlayan öğrenciler,
1. Fizikle ilgili temel kavramları ve terimleri bilir.
2. Fiziksel miktarlar ve bunlara karşılık gelen standart birimleri öğrenir.
3. Uygun denklemlerle soru çözmeyi öğrenir.
4. Newton'un yasalarını ve bu yasaları problem çözmede kullanmayı öğrenir.
5. İnsan vücudu ve basınç konusunda bilgi sahibi olur.
6. Optik konusunda gerekli bilgileri edinir.
7. Farklı radyasyon türlerini ve bunların insan vücuduna etkilerini bilir.
4
FIZK111, Fizik – Kitap
Introduction to Biological Physics for
the Health and Life Sciences, Kirsten
Franklin et. al., WILEY, 2010
5
FIZK111, Fizik – Öğrenim-öğretim
yöntemi ve başarı koşulları
• Ders, haftada iki saatlik teorik seanslar olarak yürütülecektir.
• Dersin büyük bir bölümünde açıklayıcı öğretim yöntemi kullanılacaktır.
• Ancak tartışmalar ve sunumlar sırasında her öğrencinin aktif katılımı gerekmektedir.
• Süreçler ve kavramlar, sınıf tartışmaları ve ölçme ve değerlendirmede gerekli ödevler için
temel oluşturacaktır.
Bu derste öğrenciler
• Ara sınav(lar) ve final sınavına katılıp en azından geçmek için gerekli minimum notu
almalıdır.
• Sınıfa hazırlıklı gelip sınıf tartışmalarında etkili olarak yer almalıdır.
• Verilen ödevleri zamanında tamamlamalıdır
• Tüm derslere katılmalıdır. Herhangi bir nedenle devamın %70'in altına düşmesi NG notu
almaya neden olur.
6
FIZK111, Fizik – DEĞERLENDİRME
• Ara sınav - %30
• Kısa sınav (quiz) – 2x%10 = %20
• Üç kısa sınavdan en iyi ikisi dikkate
alınacaktır
• Final sınavı - %50
7
Konular
➢ Ölçü ve birimler
➢ Vektörler, 1-ve 2-boyutta hareket
➢ Kuvvet ve Newton'un hareket yasaları
➢ Dairesel hareket
➢ Statik ve Denge
➢ Enerji
➢ Basınç, suyun kaldırma gücü
➢ Ara sınav
➢ İyonize Radyasyonun üretimi ve etkileşimi
➢ İyonize Radyasyonun Biyolojik etkileri
➢ Tıbbi Görüntüleme (X-Ray Imaging, CT Scan, PET Scan)
Değerlendirme
➢ Tıbbi Görüntüleme (X-Ray Imaging, CT Scan, PET scan)
• Ara Sınav %30
• 2xKısa sınav 2x10, %20
• Final sınavı %50
➢ Manyetizma
➢ Manyetizma ve MRI
➢ Tekrar
8
Bu derste
• Fiziğe giriş
• Ölçüler
• Fiziksel nicelikler
• Birimler
• SI birim sistemi
• Birimlerin dönüştürülmesi
9
Fizik Nedir?
• İnsanoğlu her zaman etrafındaki dünyayı merak etmiştir.
• Örneğin:
Gökyüzünün rengi
Hareketli bir aracın sesindeki değişim
Rüzgarda bir ağacın sallanan yaprakları
Güneşin doğuşu ve batışı
Bir kuşun veya uçağın uçuşu
10
Fizik Nedir?
• Fizik kelimesi, doğal dünyanın bilgisi anlamına gelen Yunanca kelimeden
(φuσισ (phusis)) gelir.
• Kökeni, Latince physica kelimesine dayanır.
• Fizik, evrenin temel doğasını ve nasıl çalıştığını açıklamaya çalışır.
11
Fizik Nedir?
• Fizik, madde ve enerji, uzay ve
zaman bilimidir.
• Fizikteki temel ilkeler ve yasalar,
çevremizdeki dünyanın olaylarını
tanımlar.
• Bu yasalar ve ilkeler hem kara
delikler gibi egzotik olaylar hem de
günlük yaşam için geçerlidir.
12
• Dünyamızla ilgili sayısız soru, temel bir fizik bilgisi ile cevaplanabilir:
• Gökyüzü neden mavidir?
• Uzayda astronotlar nasıl yürürler?
• CD çalar nasıl çalışır?
• Bir helikopter neden rotorlara sahip olmalıdır?
13
Tıbbi Fizik
• Fizik kavramlarının tıp, sağlık ve tıp bilimlerine uygulanmasıdır.
• Vücudun fiziksel yönlerini anlamak için sağlık eğitimlerinde (tıp,
eczacılık vb.) fizik kavramları öğretiliyor. Söz konusu fiziksel yönlere
örnek:
• Vücuda uygulanan ve vücut içerisindeki kuvvetler
• İş
• Enerji
• Vücut ve güç
• Isı
• Kan akışı
• Solunum
• Elektrik
• Kan dolaşımı
• İşitme
14
Tıbbi Fizik
• Tıp fiziği konuları
• Ultrason,
• Manyetik
• Rezonans,
• Bilgisayarlı Tomografi,
• Nükleer Tıp,
• X ışınları,
• Radyasyon Terapisi.
• Fizikçiler, mühendisler ve
radyologlar bu alanda
araştırmalara öncülük ediyor.
Bilgisayarlı Tomografi (Computed Tomography – CT Scan)
15
Medical Physics
Tıbbi Fizik
Optics, Opthalmology
Optik, Oftalmoloji
Biosensor
Biyosensör
Medical Technology
Tıbbi teknoloji
Molecular Biology, Biophysics Moleküler Biyoloji, Biyofizik
Acoustics, Audiometry
Akustik, Odyometri
Molecular Medicine
Moleküler tıp
Radiation Therapy
Radyasyon Terapisi
X-Ray Diagnostic, Nuclear
Medicine
X-ışınlarıyla teşhis, Nükleer
Tıp
Computer Guided Surgery
Bilgisayarlı Ameliyat
Biostatistics, Medical
Informatics
Biyostatik, Tıbbi Enformatik
Biomechanics
Biyomekanik
Biomedical Engineering
Biyomedikal Mühendisliği
16
Ölçme
• Fizik, madde ve enerjinin doğası ve özellikleri
ile ilgilenir.
• Ortak dil matematiktir.
• Fizik, deneysel gözlemlere ve nicel ölçümlere
dayanır.
• Anlamlı fiziksel miktarlar için hem sayılar
hem de birimler önemlidir.
• Fiziksel nicelikler, fiziksel olayların
ölçülmesiyle elde edilen sayılardır.
• Örneğin bir halının uzunluğu, bu ders için
geçen süre ve sınıftaki sıcaklık fiziksel
niceliklerdir.
1
7
17
Ölçme
Inch
Foot
Yard
Tablespoon/tea spoon
Cup
Pint
Quart
Gallon (UK)
Gallon (USA)
Ounce
Pound (libra, lb)
Stone
Quarter (gtr)
Hundredweight (cwt)
Ton
İnç, 2.54 cm
Ayak, 12 inç
Yarda, 3 ayak
Kaşık/çay kaşığı
Bardak
473 mililitre (mL)
946.353 mL
4.54609 litre (UK)
3.785411784 litre (USA)
29.5735 mL
16 ounces (ayrıca 454 gr)
14 pounds
2 stones
4 quarter
20 hundredweight (2240 lb)
181
8
Ölçme
• Fizikte nicel olmak için ölçüm gerekir.
• Ronaldo'nun boyu kaç? Kilosu ne durumda?
• Boy
• Kilo
: 1.86 m
: 84 kg
• Sayı + Birim
• "Kalınlık 10'dur." fiziksel bir anlamı yoktur.
• Herhangi bir anlamlı fiziksel nicelik için gerekli olan sayılar ve birimlerdir.
1
9
19
Fiziksel Nicelikler
• Fiziksel niceliğin iki ana türü vardır :
▪ Temel fiziksel nicelikler
Kütle, Uzunluk, Zaman, Sıcaklık, Elektrik akımı, Işık şiddeti,
Madde miktarı
▪ Türetilmiş fiziksel nicelikler
Hız = yer değiştirme / zaman
Yoğunluk = kütle / hacim
• Temel fiziksel nicelikler ölçülebilir.
20
Uluslararası Birimler Sistemi
(Système International d’Unités) – SI units, SI birimleri
• Tüm dillerde kısaca SI
• Metrik birimler sistemini genişleterek oluşturulmuş, ağırlık ve ölçüler için
uluslararası desimal (on tabanlı) sistem
• 1960 yılında, 11th General Conference on Weights and Measures (CGPM)
(Ağırlık ve Ölçüler 11. Genel Konferansı)
• Önceleri metre-kilogram-saniye (MKS) uluslararası sistemi kullanılıyordu.
• CGPM 1948 yılında üç (ve fazlası) yeni birim ekledi:
• Kuvvet birimi (Newton) – 1 kg kütleye saniyede 1 metre ivme kazandıracak kuvvet
• Enerji birimi (Joule) – 1 Newton kuvvet uygulanan noktadaki cismin bir metre yer
değiştirerek yaptığı iş.
• Güç birimi (Watt), Saniyede bir joule energy açığa çıkaran güç.
W= 𝐹 cos 𝜃 𝑑 = 𝐹𝑑 cos 𝜃
21
Üç Temel Nicelik için SI Birimi
• Uzunluk birimleri için birçok olası seçenek vardır: Örneğin, Ronaldo
1,86 m veya 186 cm'dir.
• 1960 yılında, standart kuruluşları Système Internationale (SI) birimini
şu şekilde tanımlar:
• UZUNLUK
: Metre
• KÜTLE
: Kilogram
• ZAMAN
: Saniye
22
Temel Nicelikler ve SI Birimleri
Uzunluk
metre
m
Kütle
kilogram
kg
Zaman
saniye
s
Elektrik akımı
amper
A
Sıcaklık
kelvin
K
Işık şiddeti
kandil
cd
Madde miktarı
mol
mol
-273.15 celcius
1 mol, söz konusu
maddenin 6.022 × 10²³
birimi (atom, molekül,
veya iyon gibi)
23
Temel Nicelikler ve SI Birimleri - Uzunluk
Birim
Kısalması
metre
Yaklaşık olarak
emperyal ölçü sistemi
karşılığı
(ABD, BK)
Kilometre
km
1,000
0.62 mile
santimetre
cm
0.01
0.39 inch
milimetre
mm
0.001
0.039 inch
mikrometre
μm
0.000001
0.000039 inch
nanometre
nm
0.000000001
0.000000039 inch
24
Temel Nicelikler ve SI Birimleri
m2
Yaklaşık olarak
emperyal ölçü
sistemi karşılığı
(ABD, BK)
Km kare (km2)
1,000,000
0.3861 mil kare
Hektare
Ha
10,000
2.47 dönüm
Ar
A
100
119.60 yarda kare
Santimetre kare
Sm kare (sm2)
0.0001
0.155 inç kare
Birim
Alan Kilometre kare
Kısaltması
25
Temel Nicelikler ve SI Birimle ri
Birim
Hacim
Kısalması
metre
Yaklaşık olarak
emperyal ölçü
sistemi karşılığı
(ABD, BK)
metre küp
m3
1
1.307 yarda küp
Santimetre küp
cm3, veya cc
0.000001
0.061 inç küp
kl
1,000
1.31 yarda küp
Litre
l
1
61.02 inç küp
Santilitre
cl
0.01
0.61 inç küp
Mililitre
ml
0.001
0.061 inç küp
Mikrolitre
μl
0.000001
0.000061 inç küp
Kapasite Kilolitre
26
Temel Nicelikler ve SI Birimleri
Birim
Kütle ve
Ağırlık
Kısaltması
gram
Yaklaşık olarak
emperyal ölçü
sistemi karşılığı
(ABD, BK)
ton
t
1,000,000
1.102 kısa ton
gram
g
1
0.035 ounce
santigram
cg
0.01
0.154 grain
miligram
mg
0.001
0.015 grain
mikrogram
μg
0.000001
0.000015 grain
27
Temel Nicelikler ve SI Birimleri
birim
Enerji - 1 hertz
sembol
Fiziksel nicelik
Temel birimlerle
Hz
frekans
1/s
newton
N
Kuvvet, ağırlık
(m × kg)/s2
joule
J
İş, enerji, ısı düzeyi
(m2 × kg)/s2
pascal
Pa
Basınç, stres
kg/(m × s2)
watt
W
Güç
(m2 × kg)/s3
coulomb
C
Elektrik yükü
s×A
volt
V
Elektrik potansiyel farkı
(m2 × kg)/(s3 × A)
F
Elektrik kapasitesi
(kondansatör)
(s2 × s2 × A2)/(m2 × kg)
farad
28
Temel Nicelikler ve SI Birimleri
birim
sembol
Fiziksel nicelik
Temel birimlerle
ohm
Ω
Elektrik direnci, reaktans (m2 × kg)/(s3 × A2)
siemens
S
Elektrik iletkenliği
(s3 × A2)/(m2 × kg)
weber
Wb
Manyetik akı (flux)
(m2 × kg)/(s2 × A)
Enerji - 2 tesla
T
Manyetik indüksiyon
kg/(s2 × A)
henry
H
İndaktans
(m2 × kg)/(s2 × A2)
lumen
lm
Işık akısı
cd × sr
lux
lx = lm/m2
aydınlık
(cd × sr)/m2
luminous intensity (cd = candela), solid angular measure (katı açısal ölçü) - steradian (sr) . (Bir kürede 4𝜋 steradian var)
29
Elektrik devrelerinde
30
SI Uzunluk Birimi: Metre
• Metre (m), SI’da uzunluk birimidir.
• Bir metre, ışığın boşlukta 1/299 792 458 saniyelik bir zaman
aralığında kat ettiği yolun uzunluğudur.
• 1 km = 1000 m
1 cm = 1/100 m
1 mm = 1/1000 m
31
SI Zaman Birimi: Saniye
• Saniye (s), SI’da zaman birimidir.
• Bir saniye, 133Cs atomunun bozulmamış temel durumunun iki aşırı ince
seviyesi arasındaki geçişe karşılık gelen radyasyonun 9.192.631.770
periyodunun süresine eşittir.
Milisaniye
= 10-3 saniye
Mikrosaniye = 10-6 saniye
Nanosaniye = 10-9 saniye
32
SI Kütle Birimi: Kilogram
• Kilogram (kg), SI’da kütle birimidir.
• 1 Kilogram, Paris yakınlarındaki Uluslararası Ağırlık ve Ölçü
Bürosunda tutulan belirli bir platin-iridyum alaşımının
kütlesidir.
1 ton
= 1000 kg
1 gram = 1/1000 kg
33
Uzunluk, Kütle ve Zaman
Bazı bilinen uzunluk/mesafeler
Dünya etrafında dönen uyduların tipik yüksekliği
yaklaşık ölçüm sonuçları (m)
Futbol sahasının uzunluğu
Karasineğin boyu
2𝑥105
9𝑥101
5𝑥10−3
En küçük toz taneciklerinin boyutu
1𝑥10−4
Çoğu canlılarda hücre boyutu
1𝑥10−5
1𝑥10−10
1𝑥10−14
Hidrojen atomunun çapı
Atom çekirdeğinin çapı
Protonun çapı
1𝑥10−15
34
Uzunluk, Kütle ve Zaman
Bazı bilinen uzunluk/mesafeler
yaklaşık ölçüm
sonuçları (m)
Dünya ile bilinen en uzak quasar arasındaki mesafe
1𝑥1026
Dünya ile bilinen en uzak normal galaksi arasındaki mesafe
4𝑥1025
2𝑥1022
Dünya ile en yakın büyük galaksi (M31, Andromeda)
arasındaki mesafe
Dünya ile en yakın yıldız (Proxima Centauri) arasındaki
mesafe
Bir ışık yılı
Dünyanın güneş etrafındaki yörüngesinin ortalama yarıçapı
Dünya ile ay arasındaki mesafe
Dünyanın yarıçapı (ortalama)
4𝑥1016
9𝑥1015
2𝑥1011
4𝑥108
6𝑥106
35
36
Bazı zaman aralıklarının yaklaşık değerleri
Uzayın yaşı
Dünyann yaşı
Kolej öğrencilerinin ortalama yaşı
Bir yıl
Bir gün
Normal kalp atışları arasında geçen süre
İşitilebilir ses dalgalarının peryodu
Tipik radio dalgalarının peryodu
Katılarda atom titreşimlerinin peryodu
Görünebilir ışık dalgalarının peryodu
Nükleer çarpışmaların süresi
Işığın bir proton içerisinde yol alma zamanı
Zaman Aralığı (s)
5𝑥1017
1𝑥1017
6𝑥108
3𝑥107
9𝑥104
8𝑥10−1
1𝑥10−3
1𝑥10−6
1𝑥10−13
2𝑥10−15
1𝑥10−22
3𝑥10−24
Bazı kütlelerin yaklaşık değeri
Gözlemlenebilen uzay
Samanyolu galaksisi
Güneş
Dünya
Ay
Köpek balığı
İnsan
Kurbağa
Sivrisinek
Bakteri
Hidrojen atomu
Elektron
Kütle (kg)
1𝑥1052
7𝑥1041
2𝑥1030
6𝑥1024
7𝑥1022
1𝑥102
7𝑥101
1𝑥10−1
1𝑥10−5
1𝑥10−15
2𝑥10−27
9𝑥10−31
3
7
SI Birimi için Önekler
❑ 1,000,000,000 = 10 9 = 1 G
❑ 1,000,000 = 106 = 1 M
❑ 1,000 = 103 = 1 k
10x
Önek
Sembol
𝟏𝟎𝟏𝟖
exa
peta
tera
giga
mega
kilo
hecto
deca
E
P
T
G
M
k
h
da
𝟏𝟎𝟏𝟓
𝟏𝟎𝟏𝟐
𝟏𝟎𝟗
❑ 14 kg = 14,000 g
❑ 1 GB = 103 MB = 109 B
❑ 3,000 m = 3.103 m = 3 km
𝟏𝟎𝟔
𝟏𝟎𝟑
𝟏𝟎𝟐
𝟏𝟎𝟏
3
8
SI Birimi için Önekler
3
9
10x
Önek
Sembol
x=-1
desi
senti
mili
mikro
nano
piko
femto
atto
d
c
m
µ
n
p
f
a
-2
-3
-6
-9
-12
-15
-18
❑ 0.001 = 10-3 = mili
❑ 0.000 001 = 10-6 = mikro
❑ 0.000 000 001 = 10-9 = nano
❑ 0.000 000 000 001 = 10-12 = piko
❑ 1 nm = 10-9 m = 10-7 cm
❑ 3 cm = 3.10 -2 m
❑ 0.003 s = 3.10-3 s = 3 ms
394
0
Türetilmiş Nicelikler ve Birimleri
• Alan, sürat, hacim, yoğunluk ...
Türetilmiş Nicelik
SI Birimi
Alan
𝑚2
Hacim
𝑚3
Sürat
𝑚/𝑠
Yoğunluk
𝑘𝑔/𝑚3
• 2008 Olimpiyat Oyunlarında Usain Bolt erkekler 100m finalinde 9,69
saniye ile dünya rekoru kırdı. Onun ortalama sürati nedir?
𝑚𝑒𝑠𝑎𝑓𝑒 100 𝑚
𝑠ü𝑟𝑎𝑡 =
=
= 10,32 𝑚/𝑠
𝑧𝑎𝑚𝑎𝑛
9,69 𝑠
Soru: Bir şeklin çevre ölçüsünün birimi nedir?
4
1
41
Türetilmiş Nicelikler ve Birimleri
Türetilen Nicelik
İsim
Alan
Hacim
Hız
Yoğunluk
Konsantrasyon
Kütle konsantrasyonu
Türetilen birim
Sembol İsim
Metre kare
𝐴
Metre küp
𝑉
Metre bölü saniye
𝑣
Kilogram bölü metre küp
𝜌
Mol bölü metre küp
𝑐
𝜌, 𝛾 Kilogram bölü metre küp
Sembol
𝑚2
𝑚3
𝑚/𝑠
𝑘𝑔/𝑚3
𝑚𝑜𝑙/𝑚3
𝑘𝑔/𝑚3
4
2
42
Boyutlar ve Birimler
• Nicelikler boyutlara sahiptir:
▪ Uzunluk – L, Kütle – m, Zaman - t
• Nicelikler birimlere sahiptir:
▪
Uzunluk – metre (m), Kütle – kilogram (kg), Zaman – saniye (s)
• Bir niceliğin boyutuna atıfta bulunmak için köşeli parantez kullanırız.
Örneğin; [F] kuvvet boyutu anlamına gelir.
Nicelik
Alan
Hacim
Hız
İvme
Boyut
[A] = L2
[V] = L3
[v] = L/T
[a] = L/T2
SI Birimi
m2
m3
m/s
m/s2
43
Örnek 1
0.0000023m’yi uygun bir büyüklük olarak ifade ediniz.
𝜇
0,0000023 = 2,3𝑥10−6𝑚
Veya
0,0000023 = 2,3 𝜇𝑚
44
Örnek 2
Yoğunluğun türetilen birimi nedir?
𝑌𝑜ğ𝑢𝑛𝑙𝑢𝑘 =
𝐾ü𝑡𝑙𝑒
𝐻𝑎𝑐𝑖𝑚
=
𝑚
𝑉
⟹ 𝑦𝑜ğ𝑢𝑛𝑙𝑢𝑘 𝑏𝑖𝑟𝑖𝑚𝑖 =
𝑘𝑔
𝑚3
𝑚
𝜌=
𝑉
45
Watt - güç ölçü birimi (elektrik)
• SI güç birimi,
• Saniyede yapılan bir joule işe veya 1/746 beygir gücüne eşittir.
• Eşdeğeri, bir voltluk potansiyel farkında noktalar arasında bir amper
akım taşıyan bir elektrik iletkeninde harcanan güçtür.
• Adını İngiliz mühendis ve mucit James Watt'ın onuruna almıştır.
• Bin watt bir kilowatt'a eşittir.
• Çoğu elektrikli cihaz watt olarak derecelendirilmiştir.
Soru: Kilovatsaat (kWh) nedir?
46
Soru: Kilovatsaat (kWh) nedir?
•kWh, bir enerji birimidir, güç değil.
•1 kilovatsaat, 1 kilovat (1000 W) gücündeki bir cihazın 1 saat boyunca çalışmasıyla harcadığı enerjiye eşittir.
Formülle:
Enerji (kWh) = Guሷ çǠ (kW) × Zaman (h)
ÖRNEK:
•1000 W (1 kW)’lık bir ütü 1 saat çalışırsa:
→ 1 kWh enerji tüketir.
•100 W’lık bir ampul 10 saat çalışırsa:
→ 0,1 kW × 10 h = 1 kWh tüketir.
•2000 W (2 kW) gücünde bir klima 5 saat çalışırsa:
→ 2 × 5 = 10 kWh enerji tüketir.
47
İlaç Dozunu Anlamak
Neupogen® (filgrastim), kanser hastaları için beyaz
kan hücrelerinin büyümesini uyarmak için başarıyla
kullanılan ve hastaların enfeksiyonlara direncini
artıran bir ilaçtır. Çok yüksek doz radyasyondan kemik
iliği hasarı olan hastalara yardımcı olması beklenir.
Neupogen @ 300 mikrogram/mililitre konsantrasyon
(diğer konsantrasyonlar mevcut, konsantrasyonu dikkatlice
kontrol edin)
İlaç Neupogen’in konsantrasyonu 300 mikrogram/mL (yani
her 1 mL sıvıda 300 µg ilaç var).
Bunu matematiksel olarak şöyle düşünebiliriz:
1
ሶ
Miktar (mL) = Istenen
doz (µg)x
300 𝜇𝑔/𝑚𝐿
Doz (Dose)
x100
microgram (mcg)
3 mikrogram
6 mikrogram
12 mikrogram
18 mikrogram
24 mikrogram
30 mikrogram
60 mikrogram
120 mikrogram
180 mikrogram
240 mikrogram
300 mikrogram
cc veya ml enjektör İnsülin enjektörü
0,01 mililitre
1 birim
0,02 mililitre
2 birim
0,04 mililitre
4 birim
0,06 mililitre
6 birim
0,08 mililitre
8 birim
0,10 mililitre
10 birim
0,20 mililitre
20 birim
0,40 mililitre
40 birim
0,60 mililitre
60 birim
0,80 mililitre
80 birim
1,00 mililitre
100 birim
48
Note: 0,01 𝑚𝑖𝑙𝑖𝑙𝑖𝑡𝑟𝑒 ≡ 0.01 𝑚𝑖𝑙𝑙𝑖𝑙𝑖𝑡𝑟𝑒 – Türkçede “,” İngilizcede “.”
Birimlerin Dönüştürülmesi – Örnek 1
Saatte 72 mil hızla giden bir arabanın ayak/saat olarak hızı nedir?
Soruda verilen
72 𝑚𝑖𝑙
𝐻𝚤𝑧 =
,
1 𝑠𝑎𝑎𝑡
Birim İlişki yaklaşımı:
1 𝑚𝑖𝑙 = 5280 𝑎𝑦𝑎𝑘 (𝑓𝑒𝑒𝑡)
Biliniyor (verilir soruda)
𝑚𝑖𝑙 𝑎𝑦𝑎𝑘
𝑚𝑖𝑙 𝑎𝑦𝑎𝑘 𝑎𝑦𝑎𝑘
𝑥
=
𝑥
=
𝑠𝑎𝑎𝑡
𝑚𝑖𝑙
𝑠𝑎𝑎𝑡
𝑚𝑖𝑙
𝑠𝑎𝑎𝑡
72 𝑚𝑖𝑙 5280 𝑎𝑦𝑎𝑘 72𝑥5280 𝑎𝑦𝑎𝑘 380.160 𝑎𝑦𝑎𝑘
𝑥
=
=
1 𝑠𝑎𝑎𝑡
1 𝑚𝑖𝑙
1 𝑠𝑎𝑎𝑡 𝑥 1
1 𝑠𝑎𝑎𝑡
49
Birimlerin Dönüştürülmesi – Örnek 2
𝑚𝐿
𝑚𝐿
eder?
10
kaç
𝑚𝑔
𝑠𝑎𝑎𝑡
1. İstenen birim?
𝑚𝐿
𝑠𝑎𝑎𝑡
Biliniyor (verilir soruda)
1mg = 1000mcg
5𝑚𝑐𝑔 = 1 dakika
2.
? 𝑚𝐿
10 𝑚𝐿
Pay aynı:
=
𝑠𝑎𝑎𝑡
1 𝑚𝑔
3.
? 𝑚𝐿
10 𝑚𝐿
5 𝑚𝑐𝑔
60 𝑑𝑎𝑘𝑖𝑘𝑎
1 𝑚𝑔
3000 𝑚𝐿
=
𝑥
𝑥
=
𝑥
𝑠𝑎𝑎𝑡
1 𝑚𝑔
𝑑𝑎𝑘𝑖𝑘𝑎
𝑠𝑎𝑎𝑡
1000 𝑚𝑐𝑔
1000 𝑠𝑎𝑎𝑡
𝑚𝐿
=3
𝑠𝑎𝑎𝑡
Birimlerin Dönüştürülmesi – Örnek 3
Lorazepam,
• benzodiazepinler adı verilen bir ilaç grubuna dahildir.
• Anksiyete ile ilişkili anksiyete ve uyku problemlerini tedavi etmek için
kullanılır.
• Bir ameliyattan veya diğer tıbbi veya diş tedavilerinden önce hastanın
rahatlamasına yardımcı olmak için alınabilir.
• Bu bir "ön-ilaç" olarak bilinir.
• Lorazepam sadece reçeteyle satılmaktadır.
Soru: Lorazepam – Hastaya 700 mcg sublimaze yapılacak. Elinizde
2 mg/mL konsantrasyonda ampul var. Kaç mL enjekte
edeceksiniz?
51
Birimlerin Dönüştürülmesi – Örnek 3
Soru: Lorazepam – Hastaya 700 mcg sublimaze yapılacak. Elinizde 2 mg/mL
konsantrasyonda ampul var. Kaç mL enjekte edeceksiniz?
Plan: 𝑚𝑐𝑔 → 𝑚𝑔 → 𝑚𝐿 (verilen 700 mcg’yi sorulan mL’ye çevir)
700 𝑚𝑐𝑔
1 𝑚𝑔
1 𝑚𝐿 700 𝑚𝐿
𝑥
𝑥
=
= 0,35 𝑚𝐿
1
1000 𝑚𝑐𝑔 2 𝑚𝑔
2000
bilmeniz
beklenir!
2 mg/mL
52
Alıştırmalar
1. Bir ilaç şişesinde 15,2 fl. oz (fluid ounce – sıvı oz) şurup var. Hasta, günde bir
çay kaşığı (1tsp) şurup içiyor. Ay olarak toplam tedavi süresi nedir? (1𝑡sp = 5𝑚𝐿,
1 𝑓𝑙. 𝑜𝑧 = 29,6 𝑚𝐿, 1𝑚 = 10−3) . Cevap: Yaklaşık 3 ay
2. Bir ilaç şişesinde 0,75L şurup var. Birinci hasta 300 mL, ardından da ikinci hasta 10 fl. oz
ilaç içiyor. Litre cinsinden şişede ne kadar şurup kalır? (1 𝑓𝑙. 𝑜𝑧 =
29,6 𝑚𝐿, 1𝑚 = 10−3). (Cevap: 0.154 L şurup kalır.)
3. 2,5 kg ibuprofenden kaç adet 325 mg tablet (hap) üretilebilir? Cevap: 7692 tablet (100 mg artar).
4. Bir şişede 12 fl oz soda var. Sodanın hacmini 𝑚3 olarak ifade ediniz.
Cevap: 355,2𝑥10−6 𝑚3
5. Hacmi 𝑉 = 113,4 𝑠𝑚3 olan bir parfümün kütlesi 𝑚 = 4 𝑜𝑧 ise SI birimleriyle
yoğunluğu nedir? (1 𝑜𝑧 = 28,35 𝑔). Cevap: 1000 kg/m3.
53
Alıştırmalar
1. Bir ilaç şişesinde 15,2 fl. oz (fluid ounce – sıvı oz) şurup var. Hasta, günde bir
çay kaşığı (1tsp) şurup içiyor. Ay olarak toplam tedavi süresi nedir?
(1𝑡sp = 5𝑚𝐿, 1 𝑓𝑙. 𝑜𝑧 = 29,6 𝑚𝐿, 1𝑚 = 10−3) .
15.2 fl. oz şurup → günde 1 çay kaşığı (5 mL)
1 fl. oz = 29.6 mL
Elimizdeki ilacın toplam hacmi: 15.2 × 29.6 = 𝟒𝟒𝟗. 𝟗𝟐 mL
Hasta günlük dozunu 1tsp kaşık (yani 5 mL) alıyor ise:
Gün sayısı: 449.92/5 = 𝟖𝟗. 𝟗𝟖𝟒 ≈ 𝟗𝟎 gün
Ay (≈30 gün/ay): 90/30 = 𝟑 ay
54
Eczacılıkta ölçüler ve hesaplamalar - Terimler
• Accuracy – Doğruluk
• Admixture – Katkı
• Alligation – İddia
• Body-surface area – Vücut yüzey
alanı
• Compounding – Bileşik
• Concentration – Konsantrasyon
• Dilution – Seyreltme
• Dose – Doz
• Dosage – Dozaj
• Precision – Hassasiyet
• Proportion – Orantı
• Ratio – Oran
Bir doz, bir defada alınan belirli bir ilaç miktarını ifade eder.
Dozaj, ilacın reçete edildiği gibi nasıl alınacağıdır: belirli bir süre boyunca belirli bir miktar, sayı
ve doz sıklığı.
Oran ile orantı?
Oran: İki büyüklüğün doğrudan bölünmesi.Örn: 2/5 ya da 2:5 (ikiye beş oranı).
Orantı: İki oran arasındaki eşitlik. Örn: 2/5 = 4/10 → bu bir orantıdır.
525
5
Eczacılıkta ölçüler ve hesaplamalar - Terimler
• Oran ve orantı, dozaj hesaplamasında kullanışlı ve kullanımı kolaydır, çünkü
genellikle yalnızca bir bilinmeyen miktarın bulunması gerekir.
• Orantının iki oranı karşılaştıran bir ilişki olduğunu hatırlayın.
• Örneğin, 1 mL başına 50 mg dozaj gücüne sahip bir ilacınız olduğunu ve reçeteyi
yazanın 25 mg'lık bir dozaj sipariş ettiğini varsayalım. Kaç mililitre verileceğini belirlemek için
bir oran ve orantı kullanılabilir.
• Dozajları hesaplamak için kesir biçimini kullanarak oran ve orantıyı ayarlarken,
bilinen oran elinizdeki veya ilaç etiketindeki bilgilerdir ve ilk olarak belirtilir (orantının
sol tarafına yerleştirilir). İstenen veya verilmesi emredilen şey bilinmeyendir (sağ tarafa
yerleştirilir). Bu nedenle, örnek kullanılarak oran ve orantı aşağıdaki gibi belirtilecektir:
𝟓𝟎 𝒎𝒈
𝟐𝟓 𝒎𝒈
=
𝒙 𝒎𝑳
𝟏 𝒎𝑳
(𝑏𝑖𝑙𝑖𝑛𝑒𝑛 (𝑏𝑖𝑙𝑖𝑛𝑚𝑒𝑦𝑒𝑛
𝑜𝑟𝑎𝑛)
𝑜𝑟𝑎𝑛)
56
Eczacılıkta ölçüler ve hesaplamalar - ÖRNEK
Elinizde 1 mL’de 50 mg etken madde içeren bir ilaç vardır. Doktor, hastaya 75 mg doz
uygulanmasını istemektedir.
Kaç mL ilaç enjekte edilmelidir?
Bilinen oran:
50𝑚𝑔
1𝑚𝐿
İstenen dozu orantıya yerleştirelim:
50𝑚𝑔
75𝑚𝑔
=
1𝑚𝐿
𝑥𝑚𝐿
50 × 𝑥 = 75 × 1
50𝑥 = 75
75
𝑥=
50
Sonuç: 𝑥 = 1,5 mL
57
Eczacılıkta Ölçü Sistemleri
1. Metrik system
• Litre (L), mililitre (mL, cc), mikrolitre (𝜇L)
• Kilogram (kg), gram (g), miligram (mg), mikrogram (𝜇g)
2. Ortak sistem (Apothecary ve Avoirdupois)
• Apothecary ve metrik sistem maddelerin tartılmasında ve ölçülmesinde
kullanılır.
• Avoirdupois ağırlık sistemi eczacılar tarafından toptan madde alımında
kullanılmaktadır.
3. Yaklaşık (household) ölçü araçları
58
Eczacılıkta Ölçü Sistemleri
2. Ortak sistem (Apothecary ve Avoirdupois)
• Apothecary, eskiden ilaçları hazırlayan dağıtan medikal profesyonellere
şimdilerde bu rolü oynayan yani eczanelere verilen bir addır.
• Bu sistem ise bitki ve diğer doğal kaynakları tıbbın gelişimi için ölçüm aracı
olarak kullanmıştır.
• Bu sistem sadece hacim ve ağırlık ölçüsüdür.
• Uzunluk ölçmekte kullanılmaz.
• Minim, en temel hacim ölçüsüdür.
• Yaklaşık olarak bir damla suya eşdeğerdir.
• Grain ise bir buğday tanesinin ağırlığına eşdeğerdir.
59
Eczacılıkta Ölçü Sistemleri
2. Ortak sistem (Apothecary ve Avoirdupois)
• Avoirdupois system; pound üzerine dayalı bir ağırlık (kütle)
birimidir.
• Günümüzde ABD, Kanada, İrlanda, İngiltere ve bazı kolonilerde
kullanılmaktadır.
• Apothecary sistemden daha eskidir.
• Pound ve ounce en yaygın kullanılanlarıdır.
• Bu iki sistemde bazı birimler farklı yeralmaktadır.
60
Eczacılıkta Ölçü Sistemleri
2. Ortak sistem (Apothecary ve Avoirdupois)
Uzunluk ölçülerinin Anglo-Amerikan birimlerine göre eşdeğerleri
• 1 metre = 39.4 inç
• 1 inç (inch) = 2.54 cm
• 1 ayak (foot) = 30.48 cm
• 1 yarda (yard) = 91.44 cm
• 1 mil = 1609.35 m
• 1 deniz mili = 1852 m
61
Eczacılıkta Ölçü Sistemleri
2. Ortak sistem (Apothecary ve Avoirdupois)
Hacim ölçülerinin Apothecary sisteme göre eşdeğerleri
• 60 minim = 1 fluidrachm
• 8 fluidrachm = 1 fluidounce
• 16 fluidounce (fl.oz.) = 1 pint
• 2 pint (pt.) = 1 quart
• 4 quart (qt.) = 1 gallon (gal.)
• Ekivalan değerler: 1 ml =16.2 minim 1gal. =4.546 L (İngiliz)
• 1 fl.oz.= 29.6 ml 1gal.=3.785 L (Amerikan)
• 1 pt. = 473 ml
• 1 gt. = 960 ml
62
Eczacılıkta Ölçü Sistemleri
2. Ortak sistem (Apothecary ve Avoirdupois)
Ağırlık ölçülerinin Apothecaries sisteme göre eşdeğerleri
• 20 grain (gr.) = 1 scruple
• 3 scruple = 1 dram
• 8 dram = 1 ounce
• 12 ounce (5760 gr.) = 1 pound
Avoirdupois sisteme göre ağırlık birimleri
• 437.5 grain = 1 ounce (oz.)
• 16 ounce (7000 grain) = 1 pound (lb.)
63
Eczacılıkta Ölçü Sistemleri
3. Yaklaşık (household) ölçü araçları
(Bu ölçülerden % 25 sapma olabilir.)
1 subardağı
240 mL
1 çay fincanı
120 ml
1 şarap kadehi
2 yemek kaşığı
1 yemek kaşığı
60 mL
30 mL
15 mL
1 tatlı kaşığı
1 çay kaşığı
yarım çay kaşığı
8-10 mL
5 mL
2.5 mL
64
METRİK
APOTHECARY
YAKLAŞIK (HOUSEHOLD)
mcg – mikrogram
m – minim
tsp – teaspoon (çaykaşığı)
mg – miligram
gr – grain
T. veya Tbs. – tablespoon (çorba kaşığı)
Gm – Gram
dr – dram
c – cup (fincan)
kg – kilogram
lb – pound
pt – pint
ml – mililitre
qt – quart
1000 Gm = 1 kGm
1 Tbs. = 3 tsp
1000 L = 1kL
1 oz. = 2 Tsp.
1,000 mL = 1 L
1000 cc = 1 qt.
1,000,000 mcL = 1 L
65
Sistemler arası
1 grain (gr.)
60 mg (1 gramdan az)
2,2 lb
1 kg
1/8 gr.
~8 mg
1 ml
1 cc
1/6 gr.
10 mg
1 tsp
5 cc
1/4 gr.
15 mg
1 dram
4 veya 5 cc
1/2 gr.
30 mg
8 dram
1 oz
3/4 gr.
45 mg
500 ml
1 pt
gr. V
300 mg
1000 cc
1 qt (1 L)
500 ml
1 pt
1000 cc
1 qt (1 L)
66
Birimler
Kan tahlili sonuçlarında görülecek bazı birimler:
Tetkik Adı
Birim
Tetkik Adı
Birim
Glükoz
mg/dL
Lactate dehydrogenase (LDH)
International Units/Litre (IU/L), or UL/L
Kan Üre Azotu mg/dL
Vitamin D (kanda)
ng/mL
Kreatinin
mg/dL
Vitamin C (kanda)
μmol/L
Ürik Asit
mg/dL
Kolesterol
mg/dL
LDL
mg/dL
HDL
mg/dL
Trigliserid
mg/dL
Kalsiyum
mg/dL
Fosfor
mg/dL
Vitamin C (günlük doz)
Demir
𝜇g/dL
Vitamin D (günlük doz)
Magnezyum
mg/dL
Vitamin E (günlük doz)
• 1 dL = 0.1 L = 100 mL
• Yani mg/dL, “100 mL kanda şu kadar miligram madde var” demektir.
67
ng/ml veya nmol/L
• Bazı ölçüler ng/ml veya nmol/L
olarak ifade edilebiliyor
• Dönüştürmek için
• ng/ml 2.5 ile çarpılır
• 1 ng/ml=2.5 nmol/L
• Örnek: 50 ng/ml = 2,5x50 nmol/L = 125 nmol/L.
68
Fahrenheit ve Celcius (Santigrad)
9
℉ = 32 + ℃
5
5
℃ = (℉ − 32)
9
Soru: Fahrenheight ile Celcius değerlerinin
eşit olduğu nokta neresidir?
69
Özet
• Fiziğe giriş
• Tıbbi Fizik
• Ölçüler
• Fiziksel nicelikler
• Birimler
• SI birim sistemi
• Birimlerin dönüştürülmesi
70
Gelecek Ders
• Mekanik
• Vektörler
• Kinematik
• 1-boyutta hareket
• 2-boyutta hareket
• Mesafe ve yer değiştirme
• Ortalama hız
• İvme ve yer çekimi
71
EK: Birimler ve dönüşümleri
72