EKEV AKADEMİ DERGİSİ • Yıl: 24 Sayı: 82 (Bahar 2020) Makalenin geliş tarihi: 19.02.2020 1. Hakem rapor tarihi: 06.03.2020 2. Hakem rapor tarihi: 29.03.2020 Makalenin kabul tarihi: 13.04.2020 151 SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ (Araştırma Makalesi) Huriye ALTUNER (*) Öz Sürrealizm, sanat ve yaşam alanında radikal başkaldırı ve kural tanımaz tavrın 20 yüz yılın ilk çeyreğinde ifadesi ve daha sonra sanat alanında yaşanacak değişikliklerin öncüsü olmuştur. Bilinçaltının su yüzüne çıkarılması, içten geldiği gibi eser verilmesi ve bu şekilde gerçeğin anlatılması tavrını benimseyen Sürrealizm Andrea Breton’un öncülüğünde pek çok sanatçıyı bünyesinde toplamıştır. Söylemlerini yayınladıkları manifestolarda açıkça dile getiren Sürrealist sanatçılar, Freud’un araştırmalarından büyük ölçüde yararlanmışlardır. Sürrealistler her türlü ahlak ve mantık kuralarını bir tarafa bırakarak çocukluk anılarından başlayarak yaşamlarını tuvallerine yansıtmışlardır. Her sanatçının kendine has üslubu içinde kendi iç dünyalarını seyirciye sunmuş ve kadın imgesine sıklıkla başvurmuşlardır. Sürrealist resimde kadın, dişi, doğurgan, anne, sevgili anlamlarının yanı sıra savundukları özgür cinsel yaşamın simgesi olarak da tasvir edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Sürrealizm, Kadın İmgesi, Bilinçaltı, Freud, Breton. Woman Image in Surreal Painting Abstract Surrealism was the expression of radical uprising and unrecognized attitude in the field of art and life in the first quarter of the 20th century, and later the forerunner of changes in the field of art. Surrealism, which has adopted the attitude of unconscious sublimation, giving the work as it comes from inside and telling the truth in this way, has gathered many artists under the leadership of Andrea Breton. Surrealist artists expressing their discourse clearly in the manifests they published have benefited greatly from Freud's research. Surrealist, leaving all kinds of moral and logic rules aside, reflected their lives on their canvases starting from their childhood memories. They presented their inner *) Dr. Öğr. Üyesi, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Batı Sanatı ve Çağdaş Sanatlar Anabilim Dalı (e-posta: [email protected]) ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-7714-3793 152 / Dr. Huriye ALTUNER EKEV AKADEMİ DERGİSİ worlds to the audience in the unique style of each artist and frequently applied to the image of women. In the surrealist painting, it is depicted as the symbol of the free sexual life they defend as well as the meaning of woman, female, fertile, mother and lover. Keywords: Surrealism, Image of Woman, Subconscious, Freud, Breton. Giriş Sürrealizm, 1924’lerde ortaya çıkan sanatsal bir devrimdir. Avrupa toplumlarında ki sosyal ve teknolojik gelişmeler, iç ayaklanmalar, isyanlar, özgürlük, bireysellik arayışı ve savaşlar 19. ve 20. yüzyılın sancılı bir süreç olarak yaşanmasına neden olmuştur. Toplumda yaşanan bunalımlar birey olarak sanatçıyı da büyük ölçüde etkilemiş ancak sanat alanında yeniliklere neden olmuştur. Birçok sanat akımı, üslupsal ve teknik yeniliklerle çığır açarken toplumsal başkaldırı ve isyanın da dili olmuştur. Savaş sonrasın da özellikle Dada, Marcel Duchamp’ın sanat karşıtı sözleri ile sanatın tanımını değiştirmiştir. Sürrealizm ise sanatı, geldiği bu noktadan, olağanüstü bir atmosfere, gerçeğin bilinçaltı boyutuna yani asıl olan gerçeğe taşımıştır. Sürrealist bakış açısına göre, insanın çevreden edindikleri onu şekillendirirken, ahlaki, dini ve mantıksal kuralların baskısı altında içsel olana yabancılaşmaktadır. Kendi duygu ve düşüncelerini, arzularını yok sayma, insan üzerinde olumsuz etkiler bırakmaktadır. Bilinçaltında kayıtları tutulan bu duyguların açığa çıkarılmasının, sağlıklı bir birey ve toplum için gerekli olduğunu savunan Sürrealist tavır sanatı bu boyutta şekillendirmiştir. Sürrealizme göre, sanat, yaşanılan bunalımlı çağın ve kişisel kaygıların üstesinden gelinebilmesi için doğru bir tedavi aracıdır. Sanatçı, yapıtlarını üretirken hiçbir mantıksal ya da düşünsel engellemelere izin vermemelidir. Dolayısıyla, “mantıksal denetimin olmadığı, önceden her hangi bir estetik ya da moral hazırlık yapılmaksızın düşüncenin, ortaya çıkması” demek olan “otomatizm”, Sürrealizm için vaz geçilmezdir. Sürrealist resim, mantık ve düşünce göz önünde bulundurulmadan, içten geldiği gibi, yaratıcı ve hayal gücü serbest bırakılarak ortaya çıkar (Passeron, 1990). Ancak bu şekilde benliğin gizlenen varlığına ulaşılacaktır. Sürrealizmin babası olarak nitelendirilen Andre Breton’a göre Sürrealizm; “kendisi aracılığı ile yazı ve diğer araçlardaki esas düşünce sürecinin tam olarak açıklanması amaçlanan saf, psişik otomatizmdir ” (Chipp, 1968, s.412). Breton, “Sürrealist Devrim” manifestosunda; “psişik otomatizmi” ilkeleştirir ve “sürrealist büyü sanatını”; “Aklın her türlü denetiminden uzak, ahlaki ya da estetik her türlü kaygıdan muaf olarak, sadece düşüncenin dikte ettiği” olarak tanımlar. O’na göre Sürrealizm, “daha önceleri göz ardı edilmiş olan bazı çağrışım biçimlerinin üst gerçekliğini, rüyanın kadiri mutlaklığını, çıkarsız düşünce oyununa duyulan inancı esas alır” (Artun, 2011, s.178-203). Sanatçı, kural ve mantıksal tanımlardan uzak, yaşadıklarını, özlemlerini, hayallerini, rüyalarını, bilinçaltının ona sağladığı dünyayı anlatır. Ressam, uyku ile uyanıklık arasında belirlenen imgeleri tuvaline aktarır. Bu yüzden başucunda bir tuval bulunur. İnsanı sınırlayan her türlü kuraldan uzak garip şekiller, figürler uçsuz bucaksız bir düzlemde form kazanır. Bunun SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ 153 gerçekleşmesi için bilinçaltının keşfinde, sayısız deney ve çalışmaları ile psikoloji alanına yenilikler getiren Sigmund Freud’un araştırmalarından faydalanılmıştır. Freud, gerçeklerin özetine değil kendisine ulaşılmasını amaçlar. Freud, rüyalar üzerine yoğunlaşır ve rüyalar, ona göre ruhsal durumun önemli bir göstergesidir, insanı sınırlayan bilincin olmadığı bir andır. Zihnin derinliklerinde ki güç yüzeydekilerle savaşmaya yardımcı olur (Artun, 2011). Bu yaklaşım içinde, “düşlerin ve uyanıkken görülen düşlerin, uyanık bir mantığa uygun düşmeyen ve imgeleri duygusal etkiler altında kalan tüm olguları” ortaya çıkaran “oneirizm” önemli hale gelir. Psikolojik açıdan, alkol zehirlenmesi gibi bulanık durumların özelliği olan bir dizi halüsinasyonu içeren bir anlamda kullanılan “oneirizm” Sürrealizm için vazgeçilmeyen bir yaklaşımdır (Passeron, 1990). Freud’un cinsellikle bağlantılı çözümlemeleri de Sürrealistler tarafından değerlendirilir. Freud’a göre cinsel arzular, çocukluk yıllarından itibaren, utanma, iğrenme, ahlaki değerler yüzünden baskı altına alınmakta ve bu da kişilerde, toplumda bir takım rahatsızlıkların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Ayrıca insan, çocukluğun ilk yıllarında Odipus kompleksini yaşar. İnsanın küçük yaşlardan itibaren libidoya takılı kalması, bilinçaltı baskılarına ve birtakım rahatsızlıklara yol açmaktadır. Cinsellik ve cinsel kimlikle ilgili yaşanan sıkıntıların atılmasında Freud psikanaliz yöntemini kullanır (Freud, 2002). Sürrealistler bu nedenle resimlerinde bütün yargılardan uzak cinsellikle ilgili sembolleri kullanırlar. Bu simgeler arasında kadın tasvirleri sıklıkla karşımıza çıkar. Kadın imgesinin neyi ifade ettiği konusunda, sanatçı temelli bir bakış açısının olması gerekir. Sürrealist sanatçının çevresindeki kadınlar, anne, sevgili, eş ya da hayranlıkla izlediği kişi, toplumsal yargıların oluşturduğu kadın modeli, aldığı dini eğitim paralelinde şekillenen kişi yani sanatçının yaşantısına paralel olarak anlamlandırılan bir figür olabilmektedir. Sürrealizmde ilginç olan, kadına, aşka, sevgiye olan bakış açısının, edebiyat ve resim alanında farklı olmasıdır. Passeron (1990), “Sürrealist şiirde kadın, iyi ve tapınılacak bir yaratık, resimde ise kötü kin duyulacak biri” olarak tanımlar. “Eğer Bellmer, Dali, Labisse, Miro, Molinier ve Clovis Troille'in bu kitaptaki en şehevi resimlerini inceleyecek ve Aragon, Breton, Eluard ve Peret'nin aşk şiirlerini anımsayacak olursanız, şairlerle ressamların kadın konusuna zıt yaklaşımlarda bulunduklarını görürsünüz” der. Bilincin devre dışı bırakıldığı, otomatizm tavrını yazın alanında kurgulayan ve bu tarzda üreten Breton’un “Nadja” adlı eserinde, Araogon’un “Mutlu Aşk Yoktur” şiirinde olduğu gibi yazarlar sevgi ve kadın konusunda duygusal bir yaklaşım içinde olmuşlardır. Ressamlar arasında çoğu ressamda sert bir dil kullanılmış, cinsellik, kadın tasvirleri ile özdeşleştirilmiş ve genelde erkeğin kadına bakışını yansıtmıştır. Araştırma Etiği Bu yayın, batı sanatı alanında yapılan birçok araştırma sonucunda, yıllar içinde edinilen bilgiler ışığında ve yeni araştırmalar sonucunda hazırlanmıştır. İnternet ortamında, kitaplarda, tezlerde mevcut olan; Sürrealizm, kadın imgesi, Breton, Freud hakkında yazılan birçok bilgi okunmuş ve genel bir kanı oluşturuluştur. Alıntılar, kaynak gösterilerek verilmiştir. 154 / Dr. Huriye ALTUNER EKEV AKADEMİ DERGİSİ yaşamından izleri, kadın erkek ilişkisinin aile kavramıyla bağlantılı yaşamından izleri, kadın erkek ilişkisinin aile kavramıyla bağlantılı Sürreallist Sanatçılar Gözüyle Kadın olan yönünü yansıtmıştır. Kendine özgü anlatım biçiminde kadına olan olanGiorgio yönünü Kendine klasik özgü dönem anlatım biçiminde kadına olan de yansıtmıştır. Chirico’nun resimlerinde özelliklerini yansıtan dekor içinde yer alan kadındönemin tasvirleri genellikle antik dönem heykellerini hatırlatmaktadır (Görsel1). yaklaşımın, diğer sürrealist sanatçılarına göre “kutsallık”la yaklaşımın, dönemin yaşamından diğer sürrealist sanatçılarına göre aile “kutsallık”la Kadın betimlemelerinde, izleri, kadın erkek ilişkisinin kavramıyla bağbağlantılı olduğunu söyleyebiliriz. Zaten Chirico, Freud’un cinsellikle lantılı olan yönünü yansıtmıştır. Kendine özgü anlatım biçiminde kadına olan yaklaşımın, bağlantılı olduğunu söyleyebiliriz. Zaten Chirico, Freud’un cinsellikle dönemin diğer sürrealist sanatçılarına göre “kutsallık”la bağlantılı olduğunu söyleyebiilgili düşünceleri ve bilinçdışı söylemlerinden uzak bir tavır içinde liriz. Zaten Chirico, Freud’un cinsellikle ilgili düşünceleriuzak ve bilinçdışı söylemlerinden ilgili düşünceleri ve bilinçdışı söylemlerinden bir tavır içinde uzak bir tavır içinde resimleriyle sürrealizme yön vermiştir. resimleriyle sürrealizme yön vermiştir. resimleriyle sürrealizme yön vermiştir. Görsel1. Giorgio de Chirico, Ressamın Ailesi, 1926 Görsel 1. Giorgio de Chirico, Ressamın Ailesi, 1926 (https://www.wikiart.org/en/ Görsel1. Giorgio de Chirico, Ressamın Ailesi, 1926 (https://www.wikiart.org/en/giorgio-de-chirico/the-painter-s-family-1926). giorgio-de-chirico/the-painter-s-family-1926). (https://www.wikiart.org/en/giorgio-de-chirico/the-painter-s-family-1926). Görsel 2. Giorgio de Chirico,1927, The Archaeologists. Görsel 2. Giorgio de de Chirico,1927, TheThe Archaeologists. Görsel 2. Giorgio Chirico,1927, Archaeologists. Sürrealist resim anlayışı içinde Sürrealist resim anlayışı içinde açısından Chirico’ya benzeyen diğer bir açısından Chirico’ya benzeyen diğer bir kadın tasvirlerine yaklaşımı kadın tasvirlerine yaklaşımı ressam da Paul Delvaux’dır. ressam da Paul Delvaux’dır. gibi hatta Venüs tasviri gibidir, kimi çalışmalarında kadınların belden aşağısı bir ağaca dönüşmüştür (Görsel 3,4). Sakin, dingin ve biraz da hüzünlü bu kadın imgeleri, birbirinin farkında dahi olmadan aynı mekânıRESİMDE paylaşmaktadırlar, SÜRREAL KADIN İMGESİ rüya âleminden çıkmış gibidirler. 155 Yetiştirilişinin tersine, sofuca yasaklara karşı çıkarak, kadın temasını Sürrealist resim anlayışı içinde kadın tasvirlerine yaklaşımı açısından Chirico’ya benana diğer konubirolarak AslındaDelvaux’ın sanatçının babası hukukçudur ve zeyen ressam seçmiştir. da Paul Delvaux’dır. resimlerinde, Chirico’nun metafiziksel mekân tasarımına benzer kurgu içindeiçin yerleştirdiği, giyinik, çıplak ya beline oğlunu kadınsı arzulardan korumak büyük özen gösteren birdaanne kadar çıplak olan kadın figürleri adeta birer heykel gibi durmaktadırlar. Delvaux’da da tarafından yetiştirilmiştir. Delvaux’harekete nun dünyası, duygusal bir sürrealizme, Rönesans’ı anımsatan temel bir kurgudan geçerek olağanüstü mekân ve atmosfer oluşturmuştur. Seyirciyle göz teması kurmayan, hayalet gibi duran bu kadınlar, özellikle Eluard ve Venüs Breton’a için olduğu gibibelden sanatçı antik heykeller gibi hatta tasviriuygundur. gibidir, kimiOnlar çalışmalarında kadınların aşağısı bir ağaca dönüşmüştür (Görsel 3,4). Sakin, dingin ve biraz da hüzünlü bu kadın imiçin de kadın yüce bir varlıktır. Buna karşılık Passeron’un (1990) dediği geleri, birbirinin farkında dahi olmadan aynı mekânı paylaşmaktadırlar, rüya âleminden çıkmış gibidirler. Yetiştirilişinin tersine, sofuca yasaklara karşı çıkarak, kadın temasını gibi “Belmelmer’den Molinier’e kadar hemen tüm Sürrealist ressamlar, ana konu olarak seçmiştir. Aslında sanatçının babası hukukçudur ve oğlunu kadınsı arkadınıkorumak sadist,içinhatta edici bir törenlere ve işkencelere zulardan büyük yok özen gösteren anne tarafından yetiştirilmiştir. maruz Delvaux’ nun dünyası, duygusal sürrealizme, özellikle Eluard ve Breton’a uygundur. Onlar için bırakmışlardır”. “Venüs” ün saf temiz tanrısal güzelliğinin yanı sıra olduğu gibi sanatçı için de kadın yüce bir varlıktır. Buna karşılık Passeron’un (1990) dediği gibi “Belmelmer’den Molinier’e kadar hemen Sürrealistveressamlar, kadını saDelvaux’un resimlerinde, kıvrık vücuttümhatları iri göğüslü dist, hatta yok edici törenlere ve işkencelere maruz bırakmışlardır”. “Venüs” ün saf temiz kadınlarında gizli de söz etmek gerekir. Gizli tanrısal güzelliğinin yanıbir sıra erotizmden Delvaux’un resimlerinde, kıvrık vücut hatları ve iri kalan göğüslü kadınlarında gizli bir erotizmden de söz etmek gerekir. Gizli kalan duyguları, hayalleri, duyguları, hayalleri, belki rüyaları tuval üzerinde serbest bir alan belki rüyaları tuval üzerinde serbest bir alan bulmuştur (Görsel 5). bulmuştur (Görsel 5). Görsel 3. Delvaux Delvaux Paul, Paul, The Village of of the the Mermaids, Mermaids, 1942 1942 Görsel 3. The Village (https://www.wnyc.org/story/305534-the-village-of-the-mermaids/). (https://www.wnyc.org/story/305534-the-village-of-the-mermaids/). 156 / Dr. Huriye ALTUNER EKEV AKADEMİ DERGİSİ Görsel 4. Paul Paul Delvaux, Günün Sonu, 1937. 1937. Görsel 4. Delvaux, Günün Sonu, Görsel5.5.Delvaux, Delvaux,Orman OrmanPerileri,1966 Perileri,1966 (Passeron, (Passeron, 1990:151). 1990:151). Görsel Kadın konusuna farklı bir bakış açısıyaşamının getiren yansıması Max Ernst Kadın konusuna farklı bir bakış açısı getiren Max Ernst olarak çocukluk anılarından gelen iki önemli unsuru birleştirerek kullanmıştır. Bunlardan biri yaşamının yansıması olarak çocukluk anılarından gelen iki önemli kız kardeşi diğeri de çok sevdiği kuşudur. Altı çocuklu bir ailede büyüyen sanatçının dört kız kardeşi birleştirerek bulunmaktaydı.kullanmıştır. Altı yaşındayken ablalarındanbiri Maria’nın ölümü onu derinden unsuru Bunlardan kız kardeşi diğeri de sarsmıştır. Zaten zor geçen çocukluk yaşamında bu iki olay büyük etki bırakmıştır. çok sevdiği kuşudur. Altı çocuklu bir ailede büyüyen sanatçının dört kız Ablası Maria, o gece, ona ve kardeşlerine adeta veda öpücüğü verdikten sonra ölmüştür. Bu ölümle erken tanışmasını derinden sarsmış ve hiçlik duygusu iç dünyasına kardeşi bulunmaktaydı. Altıonu yaşındayken ablalarından Maria’nın ölümü egemen olmuştur. Aynı yıl tutulduğu kızamık hastalığı sırasındaki ateş, ona en korkunç onu derinden geçen çocukluk yaşamında bu ikibir şeyleri ve hayallerisarsmıştır. göstermiştir.Zaten Yatağınzor karşısındaki duvarda, bazen bir göz, bazen olay büyük etki bırakmıştır. Ablası Maria, o gece, ona ve kardeşlerine adeta veda öpücüğü verdikten sonra ölmüştür. Bu ölümle erken tanışmasını onu derinden SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ 157 burun, bazen bir kuşbaşı görüyordu ve tehditkârdı. Ayrıca on beş yaşında, en sevdiği, sevimli, zeki papağanın ölmesi büyük bir korkuya neden oldu. Aynı sabah babasının gelip kız kardeşi Loni’nin doğduğunu bildirmesi onu öyle şaşırtmıştır ki düşüp bayılmıştır. Bu iki olay arasında bağlantı kuran Ernst, doğan bebeği, kuşun sönen hayatından sorumlu saydı ve bu süreçte, ruhunda, kuşlarla ile insan varlığının kuvvetli bir ilişkisi kuruldu. Eserlerindeki kuş, kuş–kadın tasvirlerinin temelinde bu olaylar yatmaktadır (Turani, 1995). Max Ernst’in kadın tasvirleri, kuşbaşı ile birleşmekle birlikte, kuş başlı bir erkeğin yanında çıplak olarak ya da kadını işaret eden bir takım ayrıntılar olarak tasvir edilmektedir. Örneğin ünlü “Sürrealizm ve Resim” adlı tablosunda (Görsel 6) bir tuval karşısında tuhaf bir yaratıktan çıkan el resim yapmaktadır. Ayrıntılara baktığımızda bu garip yaratığın karın kısmından bir kadın vücudu aşağıya doğru sarkmaktadır, farklı yönlerden çıkan kuş başlı organımsı garip uzuvlar orta sehpanın üzerinde bir sarmal oluşturmuşlardır. Bu bölümde biçimler şehvetli kıvrımlarla birbirine karışıp sarmaştığı bir magma gibidir. Aslında bu resim Sürrealizmin, onerizm ve otomatizm tavrını görsel bir tanımlanması olurken sanatçının bilinçaltı kayıtlarındaki kadın ve cinsellik konusundaki bakışının da bir yansımasıdır. Sanatçının esere verdiği isim Passeron’un (1990) dediği gibi; narsist tavrını, erotizm, mazohizm, kara mizah gibi kavramlara olan eğilimini, asi ruhunu ve gerçekçi mantığını yansıtmaktadır. Marx Ernst, yazının, kanla yazılması gerektiğini söyleyen Nietzche gibi resim yaparken içimizdeki fanteziler ve şehevi hayallerle hareket edilmesi gerektiğini önermektedir. Bir ressamın içinde yaşayan canavardan yararlanması gerektiğini anlatabilmek için, Ernst resim yapan bir canavarı resmetmiştir. Resim yüzeyine taşınan canavar sürrealist resimde iç dünyadır (Passeron, 1990). Görsel 6. Max Ernst, Sürrealizm ve Resim,1942 Görsel 6. Max Ernst, Sürrealizm ve Resim,1942 (http://www.sanatteorisi.com/sanatteorisi.asp?sayfa=Galeri&icerik=Goster&id=3389). (http://www.sanatteorisi.com/sanatteorisi.asp?sayfa=Galeri&icerik=Goster&id=33 89). Görsel 6. Max Ernst, Sürrealizm ve Resim,1942 (http://www.sanatteorisi.com/sanatteorisi.asp?sayfa=Galeri&icerik=Goster&id=33 158 / Dr. Huriye ALTUNER EKEV AKADEMİ DERGİSİ 89). Görsel 7. Max Max Ernst, Ernst, Evli Evli kadının kadının Tuvaleti, Tuvaleti, 1940 1940 (Passeron, (Passeron, 1990,s.166). Görsel 7. 1990,s.166). Rene Magritte’nin çalışmaları çoğunlukla neo-klasik tavrı Rene Magritte’nin çalışmaları çoğunlukla neo-klasik tavrı anımsatacak bir renk ve ışık kullanımı içindedir. Resimlerinde genelde grafiksel, afiş Resimlerinde benzeri bir kurgugenelde söz konuanımsatacak bir renk ve ışık kullanımı içindedir. sudur. Ayrıntılardan arındırılmış bir vaziyette resim yüzeyinde figürleri yerleştirmektedir. grafiksel, tanışmasıyla afiş benzeri kurguanlamlandıramadığımız söz konusudur. bir Ayrıntılardan Sürrealizmle birliktebir bu figürler dünyada heykel gibi belirmektedir. İlk dönem çalışmalarında kadın teması, her ne kadar yüzü çoğunlukla arındırılmış bir vaziyette resim yüzeyinde figürleri yerleştirmektedir. bir kumaşla örtülü olsa da sonradan tamamen bir kadın vücudundan oluşan bir heykele dönüşmüştür. Kadınların yüzünün birlikte örtülü olması, küçük yaşlarda kaybettiği annesi ile ilSürrealizmle tanışmasıyla bu figürler anlamlandıramadığımız gili bir hatıradır. Annesi nehre atlayarak intihar etmiş ve çıkarıldığında, annesini yüzünün bir dünyada gibihalini belirmektedir. İlk dönem çalışmalarında kadın elbisesi ile örtülüheykel vaziyetteki Magritte hiçbir zaman unutamamıştır. Âşıklar I ve II teması, adlı çalışmaları buna bir örnektir (Görsel 8). Bu çalışmalarında acı hatıraları olsa her ne kadar yüzü çoğunlukla bir kumaşla örtülü olsa dada karısına duyduğu aşkı, birbirini seven, arzulayan ancak kavuşamayan iki insanı görmek mümkündür. teması annesiyle başlayan kaybetme sonradan Magritte’nin tamamen resimlerinde bir kadınkadın vücudundan oluşan birbirheykele duygusunu, karısı Georgette Berger’e duyduğu büyük aşkı, kutsal sevgiyi işaret etse de dönüşmüştür. Kadınların kimi resimlerinde fetişist ayrıntılar yüzünün da vardır. örtülü olması, küçük yaşlarda olsa da karısına duyduğu aşkı, birbirini seven, arzulayan ancak kavuşamayan iki insanı görmek mümkündür. Magritte’nin resimlerinde kavuşamayan iki insanı görmek mümkündür. Magritte’nin resimlerinde kadın teması annesiyle başlayan bir kaybetme duygusunu, karısı kadın teması annesiyle başlayan bir kaybetme duygusunu, karısı Georgette Berger’e duyduğu büyük aşkı, kutsal sevgiyi işaret etse de Georgette Berger’e duyduğu büyük aşkı, kutsal sevgiyi işaret etse de159 SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ kimi resimlerinde fetişist ayrıntılar da vardır. kimi resimlerinde fetişist ayrıntılar da vardır. Görsel 8. Görsel 8. Rene Rene Magritte, Magritte, Âşıklar Âşıklar II, II, 1928 1928 Görsel 8. Rene Magritte, Âşıklar II, 1928 (https://www.renemagritte.org/the-lovers-2.jsp). (https://www.renemagritte.org/the-lovers-2.jsp). (https://www.renemagritte.org/the-lovers-2.jsp). Görsel 9. Rene Magritte, Attempting the İmpossible, 1928 Görsel 9. Rene Magritte, Attempting the İmpossible, 1928 (https://www.renemagritte.org/attempting-the-impossible.jsp). Görsel 9. Rene Magritte, Attempting the İmpossible, 1928 (https://www.renemagritte.org/attempting-the-impossible.jsp). (https://www.renemagritte.org/attempting-the-impossible.jsp). Magritte’nin çıplak, belinden üstü mavimsi gri renge dönüşen kadınları çoğunlukla heykel gibidir. Onun için çıplak ve namuslu kadınları, hareketsiz bir obje gibidir. Çoğu zaman olağanüstü güzel antik dönem bir heykel ya da grotesk bir Rus bebeğidir (Passeron, 1990). Güzel bir kadın “Venüs” çağrışımları, “Tecavüz” (Görsel 11) adlı çalışma- kadına bakışını tanımlayan görüntüler olarak kadının göğüs ve mahrem yerini bir portre olarak sunmaktadır. Freud tarzı bir yaklaşımla, çocukluğundan itibaren, kadına ve cinselliğe takılı kalan bir birey 160 / Dr. Huriye ALTUNER olarak niteleyebiliriz. EKEVgörülen AKADEMİ DERGİSİ Ancak sanatçının eserlerinde objeleri, Freud tarzı, pisikanalitik bir yaklaşımla bağdaştırmak her zaman sında olduğu gibi psişik toplumsal bir alt yapının yansıması olarak niteleyebileceğimiz birmümkün anlayışla yıkılmaktadır. Adeta kadına bakışını tanımlayan görüntüler olarak değildir. O, butoplumun dünyanın görünen gerçeğinin ötesindeki kadının göğüs ve mahrem yerini bir portre olarak sunmaktadır. Freud tarzı bir yaklaşımla, gerçekliğe itibaren, ulaşmayı istemiştir. Tabii sanatçının çocukluğundan çocukluğundan kadına ve cinselliğe takılıki kalan bir birey olarak niteleyebiliriz. Ancak sanatçının eserlerinde tarzı, pisikanalitik yaklaşımla itibaren getirdiği anılarıgörülen ve onuobjeleri, Freud sarsan, sevindiren durumlarınbir yansıması bağdaştırmak her zaman mümkün değildir. O, bu dünyanın görünen gerçeğinin ötesinresim yüzeyinde canlanmaktadır. de yarı yaşayan itibaren yarı ölügetirdiği gibi deki gerçekliğe ulaşmayı istemiştir. Tabii kiBelki sanatçının çocukluğundan anıları ve onu sarsan, sevindiren durumların yansıması resim yüzeyinde canlanmaktadır. görünen renkli kadınları annesinin canlı gibi annesinin olan ancak Belki de yarı çift yaşayan yarı ölü gibi görünen çift renkli kadınları canlı içinde gibi olan ancak içinde ruhunun bulunmadığı sudan çıkmış bedenini simgelemektedir. ruhunun bulunmadığı sudan çıkmış bedenini simgelemektedir. Görsel 10. Rene Magritte, Black Magic, 1945 Görsel 10. Rene Magritte, Black Magic, 1945 (https://www.renemagritte.org/black-magic.jsp). (https://www.renemagritte.org/black-magic.jsp). SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ 161 Görsel 11. Rene Magritte, 1945, Tecavüz (https://www.renemagritte.org/rape.jsp). Görsel 11. Rene Magritte, 1945, Tecavüz (https://www.renemagritte.org/rape.jsp). Freud’u yakından takip eden, kimi zaman grup arkadaşları tarafından eleştirilmesine neden olacak şekilde en aykırı Sürrealist tavrı Freud’u yakından takip eden, kimi zaman grup arkadaşları tarafından eleştirilmesine benimseyen Salvador bakışı, yaşamı paralelinde neden olacak şekilde en aykırıDali’nin Sürrealistkadınlara tavrı benimseyen Salvador Dali’nin kadınlara bakışı, yaşamı paralelinde değişiklik göstermiştir. Mantıksal ve ahlaki bütün kuralları ret değişiklik göstermiştir. Mantıksal ve ahlaki bütün kuralları ret eden eden tavır içinde Dali, uyku ile uyanıklık arasında, zihninde beliren görüntüleri çöl benzeri bir ortamda araya uyku getirmiştir. Masturbator” (Görsel 12) ve “İç Savaşın tavır içinde birDali, ile “Büyük uyanıklık arasında, zihninde beliren Önsezi” (Görsel 13), “Yanan Zürafa” (Görsel 14) adlı çalışmalarında olduğu gibi adeta görüntüleri çölgörüntüsü benzerigibi birkadın ortamda bir konularını araya getirmiştir. korkunç bir rüyanın ve cinsellik sert bir tavırla“Büyük işlenmiştir. Masturbator” (Görsel 12) ve “İç Savaşın Önsezi” (Görsel 13), “Yanan “Büyük Masturbator” da, burnu ile yere dayanarak yıkılmadan duran, insan yüzü Zürafa”garip (Görsel 14) ağzına adlı çalışmalarında olduğu gibiyumurtalarını adeta korkunç bir şeklindeki yaratığın denk gelen kısımda, bir böcek yukardan dökülen tozlarla adeta döllemektedir. Gözü kapalı, uyur vaziyette olan bu yaratığın sağ rüyanın görüntüsü gibi kadın ve cinsellik konularını sert bir tavırla üst tarafında güzel bir kadın belirmekte ve önünde duran, belden aşağısı görünen erkeğin kasık kısmına sokularak adeta kendinden geçmektedir. Çalışma Dali’nin rüyasından bir işlenmiştir. parça gibidir. “Büyük Masturbator” da, burnu ile yere dayanarak yıkılmadan duran, insan yüzü şeklindeki garip yaratığın ağzına denk gelen kısımda, bir böcek yumurtalarını yukardan dökülen tozlarla adeta döllemektedir. Gözü kapalı, uyur vaziyette olan bu yaratığın sağ üst tarafında güzel bir kadın belirmekte ve önünde duran, belden aşağısı görünen erkeğin kasık kısmına sokularak adeta kendinden geçmektedir. Dali’nin rüyasından bir parça gibidir. Çalışma 162 / Dr. Huriye ALTUNER EKEV AKADEMİ DERGİSİ Görsel 12. Salvador Dali, The Great Masturbator, 1929 (https://www.dalipaintings.com/the-great-masturbator.jsp). Dali’nin bu ve buna benzer çalışmalarını, Freud’un “Düş Yorumları” (Freud, 1996) adlı eserinde, adeta sözlük gibi simgelerle açıkladığı unsurlara göre yorumlamak mümkündür. Dali’nin resimlerindeki, garip yaratıklara dönüşmüş çıplak kadınlar, göğüs, cinsel organlar ve ya bunları çağrıştıran bir takım uzantılar, böcekler, yumurta gibi ayrıntılar vardır. Freud, rüyalarda görülen görüntülerin Görsel12. 12.Salvador Salvador Dali, Dali, The The Great Great Masturbator, Masturbator, 1929 Görsel 1929 (https://www.dalipaintings.com/the-great-masturbator.jsp). (https://www.dalipaintings.com/the-great-masturbator.jsp). neye karşılık geldiği konusunda çözümlemeler yapmıştır. Çoğu Dali’ninDali’nin bu ve buna benzer çalışmalarını, Freud’un Yorumları” (Freud, 1996) cinsellikle ilgili birbuanlama sahiptir. Buna göre,“Düş sopa, ağaç gövdesi ve ve buna benzer çalışmalarını, Freud’un “Düş adlı eserinde, adeta sözlük gibi simgelerle açıkladığı unsurlara göre yorumlamak mümşemsiye, bıçak, kama 1996) ve mızrak gibi tüm uzantılı erkek organı; Yorumları” (Freud, adlıyaratıklara eserinde, adeta nesneler sözlük gibi simgelerle kündür. Dali’nin resimlerindeki, garip dönüşmüş çıplak kadınlar, göğüs, cinsel organlar ve ya bunları çağrıştıran bir takım uzantılar, böcekler, yumurta gibi ayrıntılar kutu, sandık,unsurlara dolap görülen gibi içi boş yorumlamak her türden kap rahmi; merdivenler ve açıkladığı göre Dali’nin vardır. Freud, rüyalarda görüntülerin neye karşılıkmümkündür. geldiği konusunda çözümlemeler yapmıştır. Çoğu cinsellikle ilgili bir anlama sahiptir. Buna göre, sopa, gövdesi bunlardan inip çıkmak cinsel eylemi; küçük çıplak hayvanlar ve ağaç haşarat, resimlerindeki, garip yaratıklara dönüşmüş kadınlar, göğüs, ve şemsiye, bıçak, kama ve mızrak gibi tüm uzantılı nesneler erkek organı; kutu, sandık, dolap gibi içi boş her türden kap rahmi; merdivenler ve bunlardan inip çıkmak cinsel küçük çocukları (örneğin, istenmeyen erkek kız kardeşleri); haşere cinsel organlar ve ya bunları çağrıştıran bir ve takım uzantılar, böcekler, eylemi; küçük hayvanlar ve haşarat, küçük çocukları (örneğin, istenmeyen erkek ve kız bulaşması gebeliği işaretgebeliği eder 1996). yumurta haşere gibi ayrıntılar vardır.(Freud, Freud, rüyalarda görülen görüntülerin kardeşleri); bulaşması işaret eder (Freud, 1996). neye karşılık geldiği konusunda çözümlemeler yapmıştır. Çoğu cinsellikle ilgili bir anlama sahiptir. Buna göre, sopa, ağaç gövdesi ve şemsiye, bıçak, kama ve mızrak gibi tüm uzantılı nesneler erkek organı; kutu, sandık, dolap gibi içi boş her türden kap rahmi; merdivenler ve bunlardan inip çıkmak cinsel eylemi; küçük hayvanlar ve haşarat, küçük çocukları (örneğin, istenmeyen erkek ve kız kardeşleri); haşere bulaşması gebeliği işaret eder (Freud, 1996). Görsel 13. Salvador Dali, İç Savaşın Önsezi, 1936 Görsel 13. Salvador Dali, İç Savaşın Önsezi, 1936 (https://www.nouvart.net/salvador-dalinin-en-unlu-10-eseri/). (https://www.nouvart.net/salvador-dalinin-en-unlu-10-eseri/). SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ 163 Görsel Salvador Dali, YananZürafa, Zürafa,1937 1937(https://www.dalipaintings.com/). (https://www.dalipaintings.com/). Görsel 14.14. Salvador Dali, Yanan Dalidevir erken devir çalışmalarında kadın ve cinsellikle ilgili Dali erken çalışmalarında kadın ve cinsellikle ilgili bilinçdışı kayıtlarını, aykırı, daha simgesel ve çarpıcı bir dille aktarırken özellikle Gala ile olan evliliği ile kadın bilinçdışı kayıtlarını, aykırı, daha simgesel ve çarpıcı bir dille teması üzerinde sevgi yoğunluğunu ve adeta “Meryem Ana” gibi kutsallık atfettiği kadın tasvirlerini görürüz. “Llight Limanı Madonna”sında (Görsel 15) ortaçağ ikonalarından aktarırken özellikle Gala ile olan evliliği ile kadın teması üzerinde sevgi hatırladığımız kemerli bir nişin içinde Meryem Ana, görünmeyen bir tahta oturmakta yoğunluğunu ve adeta “Meryem dikdörtgen Ana” gibi kutsallık kucağında daha doğrusu karın kısmındaki boşluğun içindeatfettiği bir bebek,kadın İsa bulunmaktadır. Meryem, aslında Gala’dır ve sürrealist bir atmosferde, etrafını çevreleyen tasvirlerini görürüz. “Llight Limanı Madonna”sında (Görsel 15) yapı parçalarıyla havada asılı vaziyettedir. Bu eser, Gala’ya duyduğu büyük aşk ve Katolik tavrıylaikonalarından ilgilidir. Buradahatırladığımız dikkat edilmesi gereken şey nişin kadınlara atfettiği yücelik, ortaçağ kemerliilkbir içinde Meryem masumiyet ve annelik kutsallığı diğeri de her zaman olduğu gibi dönem içindeki gelişmeAna, görünmeyen bir tahta oturmakta kucağında doğrusu karın lere paralel bir bakış açısının olmasıdır. Sanatçı “Yanan Zürafa”daha (Görsel 14) ve “Galatea ofkısmındaki the Spheres” (Görsel16) de boşluğun olduğu gibiiçinde toplumsal iz bırakan olayları, bilimsel dikdörtgen biraçıdan bebek, İsa bulunmaktadır. gelişmeleri de resimlerine taşımıştır. Hiroşima’ya atom bombasının atılması üzerine bu Meryem, aslında ve ofsürrealist bir çalışmasında atmosferde, etrafını alandaki gelişmeleri takip Gala’dır etmiş, Galatea the Spheres adlı Gala’nın yüzünü küre şeklindeki parçacıklardan meydana getirmiş ya da Meryem olan Gala’yı parçalar çevreleyen yapı parçalarıyla havada asılı eser, Gala’ya halinde tamamlamıştır. Yanan Zürafa’da olduğu gibivaziyettedir. DNA zinciriniBu anımsatan basamaklarduyduğu da bu tavrı ile ilişkilidir. Tabi ki Freud’un çekmece, içi boş kutu ve merdiven gibi büyük aşk ve Katolik tavrıyla ilgilidir. Burada dikkat edilmesi psiko-analitik anlamları da unutulmamalıdır. gereken ilk şey kadınlara atfettiği yücelik, masumiyet ve annelik kutsallığı diğeri de her zaman olduğu gibi dönem içindeki gelişmelere paralel bir bakış açısının olmasıdır. Sanatçı “Yanan Zürafa” (Görsel 14) ve “Galatea of the Spheres” (Görsel16) de olduğu gibi toplumsal açıdan Gala’yı parçalar halinde tamamlamıştır. Yanan Zürafa’da olduğu gibi Gala’yı parçalaranımsatan halinde tamamlamıştır. olduğu gibi DNA zincirini basamaklar da Yanan bu tavrıZürafa’da ile ilişkilidir. Tabi ki DNA zincirini anımsatan da merdiven bu tavrı ilegibi ilişkilidir. Tabi ki Freud’un çekmece, içi basamaklar boş kutu ve psiko-analitik 164 / Dr. Huriye ALTUNER EKEV AKADEMİ DERGİSİ Freud’un çekmece, içi boş kutu ve merdiven gibi psiko-analitik anlamları da unutulmamalıdır. anlamları da unutulmamalıdır. Görsel 15. Salvador Dali, Llight Limanı Madonna, 1950 Görsel 15.(https://www.dalipaintings.com/the-madonna-of-port-lligat.jsp). Salvador Dali, Llight Limanı Madonna, 1950 (https://www.dalipaintings. Görsel 15. Salvador Dali, Llight Limanı Madonna, 1950 com/the-madonna-of-port-lligat.jsp). (https://www.dalipaintings.com/the-madonna-of-port-lligat.jsp). Görsel 16. Salvador Dali, Galatea of the Spheres, 1952 (https://www.dalipaintings.com/galatea-of-the-spheres.jsp). Görsel 16. Salvador Dali, of Dali, the Spheres, Görsel 16.Galatea Salvador Galatea1952 of the(https://www.dalipaintings.com/ Spheres, 1952 galatea-of-the-spheres.jsp). (https://www.dalipaintings.com/galatea-of-the-spheres.jsp). Andre Masson, resimlerinde soyut bir tavır vardır. Bu soyutlama Andre ilgilidir. Masson, resimlerinde soyut tavır vardır. Buadeta soyutlama otomatizmle Bilincin devre dışıbir bırakılarak elin kendi otomatizmle ilgilidir. devre çizgiler, dışı bırakılarak elinalgıları, adeta kendi başına hareket ederekBilincin oluşturduğu bir takım izleri SÜRREAL RESİMDE KADINolarak İMGESİ ele cinsellikle bağlantılı almıştır. Kadın cinsel organı, kalça,165 cinsellikle bağlantılı olarak ele almıştır. Kadın cinsel organı, kalça, göğüs gibi ayrıntılar çizgiler ve lekeler arasında belirmektedir. göğüs gibi ayrıntılar çizgiler arasında Andre Masson, resimlerinde soyut birve tavırlekeler vardır. Bu soyutlamabelirmektedir. otomatizmle ilgi“Theseus’un Tarihi” (Görsel 17) adlı eserinde, gereği, lidir. Bilincin devre dışı bırakılarak elin adeta kendi başına hareketbaşlığı ederek oluşturduğu “Theseus’un Tarihi” (Görsel 17) adlı eserinde, başlığı gereği, çizgiler, bir takım ile algıları, izlerimitolojik resim yüzeyine taşımaktadır. Bu tür kadını, kahramanlığı tanınan figürden bahsetse de çizimlerinde, kadın ve erkek tamamen cinsellikle bağlantılı olarak ele almıştır. Kadın cinsel organı, kalça, göğüs gibi kahramanlığı ile tanınan mitolojik figürden bahsetse de kadın ve erkek ayrıntılar ve lekeler arasında “Theseus’un Tarihi”yaratık (Görsel 17) profili, çizgiler göz, göğüs, erkek eli belirmektedir. tarafından kavranan organgibiadlı profili,başlığı göz, gereği, göğüs,kahramanlığı erkek eli ile tarafından kavranan organyaratık gibive eserinde, tanınan mitolojik figürden bahsetse de kadın ayrıntılar adeta rast gele bir araya gelmiş gibidir. Theseus’un, yarı insan erkek profili, göz, göğüs, erkek eli tarafından kavranan organ- yaratık gibi ayrıntılar adeta ayrıntılar adeta rast gele bir araya gelmiş gibidir. Theseus’un, yarı insan rast bir olan araya Minotaurus’u gelmiş gibidir. Theseus’un, yarı insan aynı yarı boğa olan Minotaurus’u yarıgele boğa yenmesi hikâyesi, zamanda 1934 de yenmesi hikâyesi, zamanda 1934 de yayınlanan Sürrealizmin Minotaure1934 Dergisine yarı boğa olanaynı Minotaurus’u yenmesi hikâyesi, aynı zamanda de deyayınlanan bir göndermedir. Sürrealizmin Minotaure Dergisine de bir göndermedir. yayınlanan Sürrealizmin Minotaure Dergisine de bir göndermedir. GörselGörsel 17. Andre Masson, Theseus’un Tarihi Tarihi (Histoire de Thesee), 1939 (https://www. 17. Andre Masson, Theseus’un (Histoire de Thesee), 1939 Görsel 17. Andre Masson, Theseus’un Tarihi (Histoire de Thesee), 1939 mutualart.com/Artwork/Histoire-de-Thesee/0757B4805B9768E5). (https://www.mutualart.com/Artwork/Histoire-de-Thesee/0757B4805B9768E5). (https://www.mutualart.com/Artwork/Histoire-de-Thesee/0757B4805B9768E5). Görsel 18.1939,(https://www.studyblue.com/notes/note/n/ Andre Masson, The Earth, Görsel 18. Andre Masson, The Earth, Görsel 18. Andre Masson, The Earth, 1939,(https://www.studyblue.com/notes/note/n/surrealism/deck/4613707). surrealism/deck/4613707). 1939,(https://www.studyblue.com/notes/note/n/surrealism/deck/4613707). Masson, 1939’larda “The Earth” (Gör. 18) tablosunda olduğu Masson, 1939’larda “The Earth” (Gör. 18) tablosunda olduğu gibi yeni bir madde olarak resme kumu dâhil etmiştir. Bu eser, gerek gibi yeni bir madde olarak resme kumu dâhil etmiştir. Bu eser, gerek ismi gerekse toprağın kullanılması açısından bir takım göndermeler sığınaktır toprak ana ve tablodaki elleri ayakları olmayan figür, kadın tanrıçadır, evrendir. Çıplak, büyük göğüslü ve cinsel organı ortadadır. 166 / Dr. Huriye ALTUNER EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yeryüzü, tanrıça Demeter’in imgesidir (Belton, 1988). Sanatçı, kendini pisikanalitik bir yorumlanmaya bırakmadan tablo adlarına uyan sadist Masson, 1939’larda “The Earth” (Gör. 18) tablosunda olduğu gibi yeni bir madde olarak resme kumu dâhil ve etmiştir. eser, gerek ismi gerekse açısaplantılar gösterir resimBusanatına oneirik ögeyitoprağın getirir.kullanılması Masson’un sından bir takım göndermeler barındırmaktadır. “The Earth”, yeryüzü, toprak ana, kutsal, erotizmi, kadını, doğasal gaddarlıkların kaynağına, yaralı kuşlar ve verimli, yaşamsal kaynak ve doğurganlık gibi anlamlara sahiptir. İnsanoğlunun doğadaki yaşamsal gücü ve aynıyerleştirir zamanda ölülerini bağrına1990). alan kutsal sığınaktır toprak ana ve tabfırtınalar arasına (Passeron, lodaki elleri ayakları olmayan figür, kadın tanrıçadır, evrendir. Çıplak, büyük göğüslü ve cinsel organı ortadadır. Yeryüzü, tanrıça Demeter’in imgesidir (Belton, 1988). Sanatçı, Hans Bellmer’in Sürrealist sanat içinde diğerlerinden farklı bir kendini pisikanalitik bir yorumlanmaya bırakmadan tablo adlarına uyan sadist saplantılar yaklaşımı sözsanatına konusudur. gerekMasson’un üç boyutlu tasarımlarında gerek gösterir ve resim oneirikSanatçı ögeyi getirir. erotizmi, kadını, doğasal gaddarlıkların kaynağına, yaralı kuşlar ve fırtınalar arasına yerleştirir (Passeron, 1990). çizimlerinde esas konu olarak kadını ele almıştır. Oyuncak bebek, Hans Bellmer’in Sürrealist sanat içinde diğerlerinden farklı bir yaklaşımı söz konusu- manken parçaları gibi tasarımlarında hazır nesnelerle oluşturduğu imgeleri dur. Sanatçı gerek üç boyutlu gerek çizimlerinde esaskadın konu olarak kadını elekorkunç, almıştır. Oyuncak hazır belirmektedir. nesnelerle oluşturduğu kadın aykırı bebek, manken ve sıra dışı parçaları formlar gibi olarak Kadını, imgeleri korkunç, aykırı ve sıra dışı formlar olarak belirmektedir. Kadını, cinsellikle bağcinsellikle bağlantılı olarak çarpıcı bir dille anlatmaktadır. lantılı olarak çarpıcı bir dille anlatmaktadır. Görsel 19. 19. Hans Hans Bellmer, Bellmer, Ayarlanabilir Ayarlanabilir Oyuncak 1935 Görsel Oyuncak İkinci İkinci Sürüm, Sürüm, 1935 (http://www.interactivearchitecture.org/the-double-in-bellmers-dolls.html). (http://www.interactivearchitecture.org/the-double-in-bellmers-dolls.html). Oyuncak bebekikiseçimi iki türlü yorumlanabilir. Birincisi, Oyuncak bebek seçimi türlü yorumlanabilir. Birincisi, masum bir kızın masum başına gelen, gelebilecek olan kötülükler; ikincisi erotizmle ilgili, hem ayartmakta hem de masum bir kızın başına gelen, gelebilecek olan kötülükler; ikincisi erotizmle rolü oynayan dişilik, çocuk-kadın. Sanatçı, erotik, büyülü, duygusal, alaycı ve fantastik ilgili, zıtlıkları hem ayartmakta hembebek de masum rolü fiziksel oynayan dişilik,öykülemeye çocukbiçimler yansıtır. Belmer, kurgularında, tutkularını, gitmeden ki bu Sürrealizm için tuzaktır, kesin çizgilerle anlatan bir sanatçıdır. Freud’un kadın.zekâsına, Sanatçı,fizik erotik, büyülü, duygusal, alaycı ve Bunu fantastik biçimler bilinçsiz bilinçsizliği eklemiştir (Passeron,1990). sanatçı, “fizikselbilinçdışı” olarak tanımlamıştır (Bell, 2014, s.72). Çalışmalarında kadın cinsel organları, zıtlıkları yansıtır. Belmer, bebek kurgularında, fiziksel tutkularını, göğüs, kalça gibi ayrıntıları direkt sunmaktan çekinmemiştir. Kadın vücudun erotik bölöykülemeye gitmeden ki sergilemektedir bu Sürrealizm(Görsel için 19,20). tuzaktır, kesin çizgilerle gelerini fetişist, sadist bir tavırla anlatan bir sanatçıdır. Freud’un bilinçsiz zekâsına, fizik bilinçsizliği eklemiştir (Passeron,1990). Bunu sanatçı, “fiziksel-bilinçdışı” olarak tanımlamıştır (Bell, 2014, s.72). Çalışmalarında kadın cinsel organları, vücudun erotik bölgelerini fetişist, sadist bir tavırla sergilemektedir 167 SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ (Görsel 19,20). Görsel20. 20.Hans HansBellmer, Bellmer,LaLaPooupee Pooupee(The (ThePuppet) Puppet)(Oyuncak (OyuncakBebek-Kukla) Bebek-Kukla)1938-39 1938Görsel 39(https://www.artgallery.nsw.gov.au/collection/works/366.2001/). (https://www.artgallery.nsw.gov.au/collection/works/366.2001/). Freud’un çocukluk yaştan itibaren cinsellikle bağlantılı Freud’un çocukluk yaştan itibaren cinsellikle bağlantılı yaklaşımına paralel bir tavırla yaklaşımına tavırla belirliBunun şeyleri Belmer’de küçükparalel kızların bir belirli şeyleriBelmer’de arzu ettiğiniküçük bildirir kızların bir tavır vardır. yanı sıra annesinin ölümü üzerine ona verilen kutunun içinde kırık bebekler, linocut dergiler, arzu ettiğini bildirir bir tavır vardır. Bunun yanı sıra annesinin ölümü çocukluğundan kalan bir takım objeler; gençliklerinden beri erotik özlemlerinin nesnesi olan genç kuzeni ile tekrar iletişime geçmesi linocut gibi etkenler sanatçıüzerine ona Ursula verilenNaguschewski kutunun içinde kırık bebekler, dergiler, nın bu tarz çalışmalarının oluşmasında etkili olmuştur. Bellmer, Freud tarafından çoktan çocukluğundan kalanerken bircinselliğini takım objeler; gençliklerinden beri erotik belgelenmiş olan çocuğun ve yetişkinlikte çocukluk hayal gücü ve özlemlerinin kalıntılarını yansıtmaktadır (Bell, 2014). özlemlerinin nesnesi olan genç kuzeni Ursula Naguschewski ile tekrar Çalışmalarında sapkınlık, fetişizm ve polimorf vücut arasındaki bazı korelasyonları iletişime geçmesi gibi Freud'un etkenler“Fetişizm” sanatçının bu tarz çalışmalarının görsel düzlemde sunmaktadır. de yazdığı gibi “fetiş, bir zamanlar küçük oğlanın inandığı ve vazgeçmek istemediği kadının (annenin) penisinin yerine geoluşmasında etkilitravmaları, olmuştur. çoktan çer”. Bu, cinsel gelişim cinsel Bellmer, farklılıklarınFreud bilincinetarafından varma ve özellikle “iğdişbelgelenmiş edilme kompleksi” ile ilgilidir. Bu bakış açısıyla oyuncak bebekler, sadistik tavrının olan çocuğun erken cinselliğini ve yetişkinlikte çocukluk ötesinde eril öznenin en büyük korkusuyla yüzleşmesinin ifadesidir: parçalanma, dağılma 2014). yok olma,gücü yani hadım edilme (Bell,kalıntılarını hayal ve özlemlerinin yansıtmaktadır (Bell, 2014). 1938'de Nazi rejiminden Fransa'ya kaçan, Alman doğumlu, Hans Bellmer’in erotizmi, Çalışmalarında sapkınlık, fetişizm ve polimorf vücut arasındaki Taylor’a (2005) göre; şeytanilikle bağlantılıdır ve ölümcüldür, sadece neşeli bir tutkunun ifadesi erotizm görüşüne göre cinsel aktivite, gerçeküstücülerin, kilise ve bazı değildir. Bu korelasyonları görsel düzlemde sunmaktadır. Freud'un “Fetişizm” devletin baskıcı kurumlarına karşı olarak geliştirilmiştir. deJoanyazdığı gibi “fetiş, bir zamanlar küçük oğlanın inandığı ve Miro, renk lekelerine varan soyutlamaları ile anılarını, yaşamını tuvale aktaran birvazgeçmek Sürrealisttir. istemediği Onun tuvalinde garip şekilli insan vepenisinin hayvan tasvirleri, kadının (annenin) yerine mikroskobik geçer”. Bu,yaratıkları anımsatan organizmalar, üçgen, daire silindir gibi şekiller boşlukta yüzmektedir. cinsel gelişim travmaları, cinsel farklılıkların bilincine varma ve özellikle “iğdiş edilme kompleksi” ile ilgilidir. Bu bakış açısıyla oyuncak bebekler, sadistik tavrının ötesinde eril öznenin en büyük insan ve hayvan tasvirleri, mikroskobik yaratıkları anımsatan insan ve hayvan tasvirleri, mikroskobik yaratıkları anımsatan organizmalar, üçgen, daire silindir gibi şekiller boşlukta yüzmektedir. organizmalar, üçgen, daire silindir gibi şekiller boşlukta yüzmektedir. Formların ne için bir araya geldiğini anlamak isteyip incelediğinizde Formların ne için bir araya geldiğini anlamak isteyip incelediğinizde aradan kadın figürlerini, üçgen eteğiyle, sarkaç gibi görünen göğsüyle 168 / Dr. Huriye EKEV AKADEMİ DERGİSİ aradan kadınALTUNER figürlerini, üçgen eteğiyle, sarkaç gibi görünen göğsüyle “Katolanya Peyzaşı” (Görsel 21) ya da “Salyangoz, Kadın, Çiçek, “Katolanya Peyzaşı” (Görsel 21) ya da “Salyangoz, Kadın, Çiçek, Formların ne için bir araya geldiğini anlamak isteyip incelediğinizde aradan kadın figürYıldız” (Görsel 22) da olduğu gibi eserin adından hareketle edindiğimiz lerini, üçgen eteğiyle,22) sarkaç gibi görünen göğsüyle “Katolanya Peyzaşı”edindiğimiz (Görsel 21) ya Yıldız” (Görsel da olduğu gibi eserin adından hareketle daipuçlarıyla “Salyangoz, bulmak Kadın, Çiçek, Yıldız” (Görsel 22) da olduğu gibi eserin adından hareketle mümkündür. ipuçlarıyla bulmakbulmak mümkündür. edindiğimiz ipuçlarıyla mümkündür. Görsel 21. Joan Miro, Katolanya Peyzaşı, 1923-4 (Passeron,1990,s.209). Görsel 21.21. Joan Miro, Katolanya Peyzaşı, 1923-4 (Passeron,1990,s.209). Görsel Joan Miro, Katolanya Peyzaşı, 1923-4 (Passeron,1990,s.209). Görsel 22. Joan Miro, Salyangoz, Kadın, Çiçek, Yıldız, 1934 Görsel 22. Joan Miro, Salyangoz, Kadın, Çiçek, Yıldız, 1934 (https://www.joan-miro.net/snail-woman-flower-star.jsp). Görsel 22. Joan Miro, Salyangoz, Kadın, Çiçek, Yıldız, 1934 (https://www.joan-miro.net/snail-woman-flower-star.jsp). (https://www.joan-miro.net/snail-woman-flower-star.jsp). Breton, Miro’nun resimlerini, otomatik yazının, çizgilerle olan hali ve sanatçıyı da biçim şairi olarak nitelemiştir. Ona göre, Miro, çocukluk evresinden ileriye gidememiştir. 1936’larda biçim dünyası vahşete bürünmüş ve dehşet karabasanları ayrılmaz bir parçası olmuştur. İspanya İç Savaşı’ndan kaçtığı dönemlerde resimlediği kadınlar, sado-mazoistik yönleriyle Sürrealist imgelem gücünün en gaddar ürünleridir. “Bir Kadın Başı” (Görsel 23) ve “Oturan Kadın” da (Görsel 24) olduğu gibi (Passeron, 1990, s.210- 211). vahşete bürünmüş dehşet karabasanları ayrılmaz bir parçası olmuştur. İspanya İçve Savaşı’ndan kaçtığı dönemlerde resimlediği olmuştur. sado-mazoistik İspanya İç Savaşı’ndan kaçtığı dönemlerde resimlediği kadınlar, yönleriyle Sürrealist imgelem gücünün en kadınlar, sado-mazoistik yönleriyle Sürrealist imgelem gücünün en gaddar ürünleridir. “Bir Kadın Başı” (Görsel 23) ve “Oturan Kadın” da gaddar ürünleridir. Kadın Başı” (Görsel 23)211). ve “Oturan Kadın” da (Görsel 24) olduğu “Bir gibi (Passeron, 1990, s.210- SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ (Görsel 24) olduğu gibi (Passeron, 1990, s.210- 211). 169 Görsel 23. Joan Miro, Oturan Kadın, 1938 (Passeron,1990,s. 211). Görsel23. 23. Joan Joan Miro, Miro, Oturan Oturan Kadın, Görsel Kadın, 1938 1938 (Passeron,1990,s. (Passeron,1990,s. 211). 211). Görsel24. 24.Joan Joan Miro, Miro, Oturan Oturan Kadın, Kadın, 1939 1939 (Passeron,1990,s. (Passeron,1990,s. 212). Görsel 212). Görsel 24. Joan Miro, Oturan Kadın, 1939 (Passeron,1990,s. 212). Miro, bu çalışmalarıyla sürrealistlerin genel sadist kadın tasvir etme anlayışına uymuştur. Savaşlar ve yaşanan olumsuzlukların sert bir dille ifadesi olarak da kabul edilebilir. Ancak yine de Dali, Andrea Masson ve Belmer gibi çağdaşlarıyla kıyaslandığında daha sakin, daha masum ve örtülü bir anlatımı vardır. Kullandığı resim üslubunun bunda tabii ki etkisi büyüktür. 170 / Dr. Huriye ALTUNER EKEV AKADEMİ DERGİSİ Sonuç Görüldüğü gibi bütün sürrealist sanatçılarda, kimi zaman cinsellikle bağlantılı kimi zaman yaşama koşut olarak gelişen etkenlerden oluşan bir kadın imgelemesi hep olmuştur. Bunda Sürrealizmin, bütün toplumsal tabuları yıkma, ahlaki kuralları yok sayma ve toplumun acı çekmesine neden olan yasakları görmezden gelme tavrı büyük önem taşımaktadır. Sürrealizmin yaşandığı dönemde, I. Dünya Savaşı’nın yansımaları sürmekte, bir takım iç karışıklıkların ve toplumsal bunalımların acısı, Nazi baskıcı rejimi ile artmaktadır. Bu bunalımlı ortamdan kurtulma ve belki de bu hallerin bir daha yaşanmaması, insanı şiddete iten nedenlerin yok edilmesi boyutunda arayışlara girilmiştir. İnsan var olduğundan beri, sanat bu konuda kurtarıcı bir dal, sığınılacak bir liman olmuştur. Bu dönemde Freud’un psikanaliz yöntemi, bilinçaltının su yüzeyine çıkarılması, bunun bireysel ve topluluklar bazında sağlıklı bir yaşama yönelişte etkili olacağının Sürrealistler tarafından benimsenmesi sanatın yönünü değiştirmiştir. Sanatta, bilinçaltı çözümlemeleri, rüyalardan hareketle elde edilen görüntüler, çocuklardan beri getirilen cinsellikle ilgili kayıtlar; çocuk-anne, çocuk-baba ilişkilerinin izleri; yaşanan acı olayların yansıması, bastırılan duygular artık özgürce ifade edilmesi söz konusu olmuştur. Özgürce ifade, Sürrealist manifestoda bildirildiği gibi, özgürce bir yaşam tarzının da benimsenmesinin bir sonucudur. Sürrealistler özellikle cinsellik konusunda tam bir özgürleşmeyi öne sürmüştür ve bunu resimlerine yansıtmışlardır. Kadın konusundan bahsederken cinselliğin bu kadar ön plana çıkması, toplum içindeki kadına bakış açısının bir göstergesi, sanat alanındaki popüler olmuş birçok sanatçının erkek olması ile ilgili olarak da yorumlanabilir. Çoğunlukla bu çalışmalarda kadın vücudunun cinselliği çağrıştıran belirli bölümleri ön plana çıkarılmış, bazen üstü kapalı bazen direkt olarak tasvir edilmiştir. Ancak çoğunlukla sürrealist kadın tanımlaması Freud’un dediği gibi ahlaki ve mantıksal kuralların bilinçaltına ittiği bir takım bastırılmış duyguların, hayallerin ve cinselliğin bir yansıması şeklinde olmuştur. Kadın vücudu, cinsellik organı veya erkekle kadın arasındaki ilişkinin izleri tuvalde yerini almaktadır. Sürrealizmde, kadın erkek arasındaki ilişki ön plana çıkarılmış, bir nevi yüceltilmiştir. Tensel aşk tinsel aşktan daha aşağı konumda değildir (Artun, 2011). Bastırılmış cinsel duyguların ifadesi olarak kadın imgelem yaklaşımının dışında anne figürü, eş olarak kadın ve ona duyulan sevginin yansıması olan tasvirlerde bulunmaktadır. Aslında sanatçının çocukluğundan itibaren getirdiği duyguların, anıların tasvirlerde ifade bulması söz konusudur. Dali’nin her ne kadar groteks diyebileceğimiz kadınları olsa da Gala ile olan aşkıyla değişen “kutsal” kadın tasvirleri de bulunmaktadır. Rene Magritte annesini intiharından, Max Ernst ablasının ölümünden, yıllar sonra kız kardeşin doğması üzerine kuşunu ölmesinden, Bellmer annesini bıraktığı hatıralarını saklı olduğu kutu içinden çıkan oyuncak bebekten çok etkilenmiştir. Delvaux, kadınlardan uzak tutulan baskıcı yetiştirilişinin aksine sürekli kadın konusunu işlemiştir. Öte taraftan 19. yüzyıldan itibaren başlayan yeni sanatsal dil oluşturma çabası içinde sanatın ne şekilde neyi anlatması gerektiği arayışının geldiği noktadır. Sürrealizmle, mo- SÜRREAL RESİMDE KADIN İMGESİ 171 dern sanat oluşumu içinde artık var olanların ötesinde, bütün başkaldırıları içinde barındıran, aykırı bir ifade tarzının başlama sürecine şahit olunmuştur. Kaynakça Artun, A. (2011). Sanat manifestoları, avangard sanat ve direniş. İstanbul: İletişim Yayınları. Aşıklar II adlı eser (b.t.). 17 Aralık, 2020 tarihinde https://www.renemagritte.org/thelovers-2.jsp adresinden alınmıştır. Attempting the İmpossible adlı eser (b.t.). 11Ocak, 2020 tarihinde https://www. renemagritte.org/attempting-the-impossible.jsp Bell, J. (2014). Uncanny erotics – on hans bellmer’s souvenirs of the doll. Feral Feminisms an Open Acces Feminist Online Journal. İssue 2. Summer, 71-86. Web: https:// www.academia.edu/18651155/Uncanny_Erotics_-_On_Hans_Bellmers_ Souvenirs_of_the_Doll adresinden 10 Şubat, 2020 tarihinde alınmıştır. Belton, R. (1988). André masson’s earth-mothers in their cultural context. Revue d’art Canadienne / Canadian Art Review, 15(1), 51-57. Web: https://www.jstor.org/ stable/42630380?seq=1 adresinden10 Şubat,2020 tarihinde alınmıştır. Black Magic adlı eser (b.t.). https://www.renemagritte.org/black-magic.jsp adresinden 18 Şubat, 2020 tarihinde alınmıştır. Breton, A. (2009). Sürrealist manifestolar. İstanbul: Altıkırkbeş Yayın. Chipp, H. B. (1968). Theories of modern art. London: Üniversity Of California. Freud, S. (1996). Düşlerin yorumu II. (Çev. Dr. Emre Kapkın). İstanbul: Payel Yayınevi. (Eserin Orijinali 1899’da yayımlanmıştır.) Freud, S. (2002). Cinsiyet üzerine. (Çev. A Avni Öndeş). İstanbul: Say Yayınları. (Eserin Orijinali 1905 yılında yayımlanmıştır.) Galatea of the Spheres adlı eser (b.t.). https://www.dalipaintings.com/galatea-of-thespheres.jsp adresinden 9 Eylül, 2019 tarihinde alınmıştır. Histoire de Thesee adlı eser (b.t.). 15 Ocak, 2020 tarihinde https://www.mutualart.com/ Artwork/Histoire-de-Thesee/ 0757B48 05B9768E5 adresinden alınmıştır. İç Savaşın Önsezi adlı eser (b.t. ). https://www.nouvart.net/salvador-dalinin-en-unlu-10eseri/ adresinden 3 Eylül, 2019 tarihinde alınmıştır. Kelly, M. (2014). İmgeleri arzulamak, arzuyu imgelemek. A. Antmen (Ed.) Sanat cinsiyet: Sanat tarihi ve feminist eleştiri. (Çev. Esin Soğancılar; Ahu Antmen). İstanbul: İletişim Yayınları. (Eserin Orijinali 1997 yılında yayımlanmıştır.). Oyuncak Bebek Kukla adlı eser (b.t.). https://www.artgallery.nsw.gov.au/collection/ works/366.2001/ adresinden 15 Ocak, 2020 tarihinde alınmıştır. 172 / Dr. Huriye ALTUNER EKEV AKADEMİ DERGİSİ Passeron, R. (1990). Sürrealizm sanat ansiklopedisi. İstanbul: Remzi Kitapevi. Rape adlı eser (b.t.) https://www.renemagritte.org/rape.jsp adresinden 18 Şubat, 2020 tarihinde alınmıştır. Snail Woman Flower Star adlı eser (b.t.). https://www.joan-miro.net/snail-womanflower-star.jsp adresinden 15 Eylül, 2020 tarihinde alınmıştır. Sürrealism and Painting (b.t.). http://www.sanatteorisi.com/sanatteorisi.asp?sayfa=Galeri &icerik=Goster&id=3389 18 Şubat, 2020 tarihinde adresinden alınmıştır. Taylor, S. (2005). “A shine on the nose”: Sexual metaphors in surrealism. Annual Review of Sex Research, 16(1), 87-118. Web: https://doi.org/10.1080/ 10532528.2005.10559830 adresinden 20 Şubat, 2020 tarihinde alınmıştır. The Double in Bellmers Dolls adlı eser (b.t.). http://www.interactivearchitecture.org/thedouble-in-bellmers-dolls.html adresinden 15 Ocak, 2020 tarihinde alınmıştır. The earth adlı eser (b.t.). https://www.studyblue.com/notes/note/n/surrealism/ deck/4613707 adresinden 3 Eylül, 2019 tarihinde alınmıştır. The Great Masturbator adlı eser (b.t.). https://www.dalipaintings.com/the-greatmasturbator.jsp adresinden 9 Ocak, 2020 tarihinde alınmıştır. The Madonna of Port Lligat adlı eser (b.t.). https://www.dalipaintings.com/the-madonnaof-port-lligat.jsp adresinden 3 Eylül, 2019 tarihinde alınmıştır. The Painters Family adlı eser (b.t.). https://www.wikiart.org/en/giorgio-de-chirico/thepainter-s-family-1926 adresinden 17 Ocak, 2020 tarihinde alınmıştır. Turani, A. (1995). Dünya sanat tarihi. İstanbul: Remzi Kitapevi. Yanan Zürafa adlı eser (b.t.). https://www.dalipaintings.com/ adresinden 18 Şubat, 2020 tarihinde alınmıştır. Willage of the Mermaids adlı eser (b.t.). https://www.wnyc.org/story/305534-the-villageof-the-mermaids/ adresinden 18 Şubat, 2020 tarihinde alınmıştır.
