كتاب البناء )(Ders Notu ظفر أسن آقیازي ٢٠١٥ ِِالرحیم ِالر ه َّ ْحن َّ ِاّلل ٰبِسِم ه ٍ ُ َالس ََلمِعل ِی َِ بِال َعالَم َّ یَِِو َ ُ َّ الص ََلةُ َِِو َ یُِمَ َّمد َِِوآلهِأَْجَع ٰاَْلَم ُد ه ٰ ِّلل َِر Tasrifin bâbları; 6 bâb sülâsî mücerred, 12 bâb sülâsî mezîd, 1 bâb rubaî mücerred, 3 bâb rubâî mezîd, 6 bâb dehrace’ye mülhak, 5 bâb tedahrace’ye mülhak, 2 bâb ihranceme’ye mülhak olmak üzere toplam 35 bâbtır. Sülâsî mücerred bâbların isimleri sıra numaralarıdır. Sülâsî mezîd bâbların isimleri vezinlerinin masdarlarıdır. Rubâî mücerred ve rubâî mezîd bâbların isimleri mevzunlarının mazîleridir. Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 1 SÜLÂSÎ BÂBLAR Sülâsî Mücerred Bâblar Sülâsî mücerred fiiller; kök harfi 3 harfli olan fiillerdir. Sülâsî mücerred bâblar 6 tanedir. Bu bâblar en çok kullanılandan en az kullanılana doğru sıralanmıştır. Sülâsî mücerred bâblar semaî’dir. Hem mazî hem muzarî hem de mastarları ancak sözlükten bakılarak öğrenilebilir. Belli bir kalıbı yoktur. Yani sülâsî mücerred bir fiilin kaçıncı bâbtan olduğunu sözlüğe bakmadan anlayamayız. Müteaddî : Fâil’in yaptığı işin bir mef’ûl’e geçmesi durumudur. Lâzım : Fâil’in yaptığı işin kendinde kalması durumudur. NOT: Genel olarak vücudun tamamı kullanılarak yapılan işler lâzım fiil ile ifade edilir. Fakat vücudun her hangi bir azası ile yapılan işler müteaddî fiil ile ifade edilir. 1.Bâb Vezni Mevzunu Binası ِِیَفعُ ُل-ِفَِ َِع َل ِص ُر ُ ِیَن-ِصَر َ َن Çoğunlukla müteaddî; Bazen de lâzım için. Müteaddîye Örnek Lâzıma Örnek ِعمًرا َ صَر َِزی ٌد َ َن َِخَر َج َِزی ٌد Zeyd Amr’a yardım etti. Zeyd çıktı. 1. Bâbın Emsile-i Muhtelifesi ََِنصٌر ص ُِر ُ َماِیَن نَصًرا ِصر ُ لَ َّما یَن ِصر ُ ََلِیَن نصَرًِة ص ُِر َ أَن ِصر ُ ََِلِتَن ِأَنصرِ به ِص ُر ُ یَن ِصر ُ لَمِِیَن ِصر ُ لیَ ن ِصَر ُ لَنِِیَن نَصَرًِة ٌِ ص ار َّ َن ِصٌر َ من ِنَصري ِصَر َ َن ٌِ ص ور ُ َمن ِصر ُ اُن ُصَرِه َ َماِأَن ِص ُر ُ ََِلِیَن ِصٌر َ َمن صی ٌِر َ ُن Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 2 2.Bâb Vezni Mevzunu Binası ِِیَفعِ ُل-ِفَ َع َل ِب َ ُ ِیَضر-ِب َ ضَر Çoğunlukla müteaddî; Bazen de lâzım için. Müteaddîye Örnek Lâzıma Örnek ِعمًرا َِ ضَر َ َ بِ َزی ٌد ِسِ َزی ٌد َِ ََجل Zeyd Amr’ı dövdü. Zeyd oturdu. 2. Bâbın Emsile-i Muhtelifesi ِب َ ٌ ضار ُِ َماِِیَضر ب ِضرًب َ ِلَ َّما ِیَضرب ََِلِِیَضرب ًضربَِة ُِ أَضَر ب ََِلِتَضرب ِب ُ یَضر ِلَمِِیَضرب ِلِیَضرب ِب َ لَنِِِیَضر ًضربَِة َ ِب ٌ مضَر ِضرب َ ِاب َ ٌ ضَّر ِأَضربِ به ِب َ َ ضَر ٌِ َمض ُر وب ِاضرب َُماِأَضَربَِه ِب ُ ََلِِیَضر ِب ٌ َمضَر ٌِ ضَری ب ُ 3.Bâb Vezni Mevzunu Binası ِِیَف َِع ُل-ِفَ َع َل ِِیَفتَ ُح-ِفَتَ َح Çoğunlukla müteaddî; Bazen de lâzım için. Müteaddîye Örnek Lâzıma Örnek ِاب َ َفَتَ َِحِ َزی ٌِدِنِِالب ِبِ َزی ٌد َِ َذ َه Zeyd kapıyı açtı. Zeyd gitti. NOT: 3. bâbtan olan bir fiilin aynel veya lâmel fiilinden biri mutlaka boğaz harfi olmak zorundadır. Fakat aynel veya lâmel fiili boğaz harfi olan her fiil 3. bâbtan olacak diye kesin bir şey söylenemez. Boğaz harfleri: حِخِعِغِهِأBu kuralın tek bir istisnası vardır: أَبَیِ–ِ ََیبَی Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 3 3. Bâbın Emsile-i Muhtelifesi فَتَ َحِ َِمفتُ ٌِ وح ََلِیَفتَ ُحِ َِمفتَ ٌحِ فُتَ ی ٌحِ یَفتَ ُحِ لَمِِیَفتَحِ اِف تَحِ فَات ٌحِ َماِیَفتَ ُِح فَت ًحا لَ َّما یَفتَحِ لَنِِیَفتَ َحِ لِیَ فتَحِ احِ مِفتَ ٌ فَت َح ِةً َّاحِ فَت ٌ فَتحيِ َماِِأَف تَ َح ِهُ ََلِیَفتَحِ ََلِتَِفتَحِ ِأَفتحِ بهِ فت َح ِةً ِأَف تَ ُحِ 4.Bâb Binası Mevzunu Vezni Çoğunlukla müteaddî; Bazen de lâzım için. َعل َمِِ-یَعلَ ُمِ فَعِ َلِِ-یَف َِع ُلِ Lâzıma Örnek Müteaddîye Örnek َوج َِلِ َزی ٌدِ َعل َِمِ َزی ٌِدِنِِال َمسِأَ لَةَِ Zeyd korktu. Zeyd meseleyi bildi. ِ 4. Bâbın Emsile-i Muhtelifesi َعل َمِ َِمعلُ ٌِ وم ََلِیَعلَ ُمِ َِمعلَ ٌمِ عُلَی ٌِم 4 یَعلَ ُمِ لَمِِیَعلَمِ اِعلَمِ عل ًما لَ َّما یَعلَمِ لَنِِیَعلَ َمِ لِیَ علَمِ مِعلَ ٌمِ علميِ َعل َم ِةً َماِِأَعلَ َم ِهُ Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 َعال ٌمِ َماِیَعلَ ُِم ََلِیَعلَمِ ََلِتَِعلَمِ َع ََّل ٌمِ ِأَعلمِ بهِ عل َم ِةً ِأَعلَ ُمِ 5.Bâb Binası Vezni Mevzunu ِِیَفعُ ُل-ِفَ ِعُ َل ِِ ََی ُس ُن-َِح ُس َن Sadece lâzım için. Lâzıma Örnek ِِ َح ُس َن َِزی ٌد Zeyd güzel oldu. NOT: 5. bâbtan gelen fiiller tabiatla alakalı olan kalıcı sıfat ve ahlakla ilgilidir. Bu bâb da ism-i fâil yerine sıfat-ı müşebbehe kullanılır. Sıfat-ı müşebbehe semaî’dir. İsm-i mef’ûl çekimi ile mazî ve muzarîlerin meçhûl çekimleri harf-i cer ile çekilir ve fiil daima müfred müzekker gaib olur. Çekimler harfi cerlere bitişen zamirlerde gerçekleşir. 5. Bâbın Emsile-i Muhtelifesi َِح َس ٌن اَِی ُس ُِن َِ َم ََِلِ ََِی ُسن ًحسنَِة ِِأَح َس ُن ُحسنًا ِلَ َّما ََِی ُسن ََِلِ َِت ُسن ِأَحسنِ به ََِِی ُس ُن ِلَمِِ ََِی ُسن ِلِیَح ُسن ِلَنِِ ََِی ُس َن ًَحسنَِة ُِمِ َس ٌن ُِحسن َِح َّسا ٌن َِح ُس َن َُِِم ُسو ٌنِبه ِاُح ُسن َُماِِأَح َسنَِه ََِلِ ََِی ُس ُن َُِِم َس ٌن ٌِ ُح َس ی 5.Bâbın meçhûl çekimine bazı örnekler جمهول معلوم جمهول معلوم جمهول معلوم ِك َ لیُح َسنِب ِاُح ُسن َُی َس ُنِبنَا ََِن ُس ُن ُِحس َنِبه َِح ُس َن Güzel olun Güzel ol Güzel olunduk Güzel olduk Güzel olundu Güzel oldu Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 5 6.Bâb Vezni Mevzunu Binası ِِیَفعِ ُل-ِفَعِ َل ِب ُ ِ ََیس-ِب َ َحس Çoğunlukla müteaddî; Bazen de lâzım için. Müteaddîye Örnek Lâzıma Örnek ِبِ َزی ٌدِ َعمًراِفَاض ًَل َِ َحس ِِوث َق َِزی ٌد/ َِ َور َ ِثِ َزی ٌِد Zeyd Amr’ı faziletli zannetti. Zeyd güvendi. / Zeyd varis oldu NOT: 6. bâbtan gelen fiiller genelde illetli fiillerdir. 6. Bâbın Emsile-i Muhtelifesi ِب ٌ َحاس ُِ َماِ ََیس ب ََِلِ ََیسب ِح َس ًاب ِلَ َّما ََیسب ِب ُ ََیس ِلَمِِ ََیسب ِلِیَحسب ِب َ لَنِِ ََیس ًَحسبَِة ٌِ َح َّس اب ِب ٌ ُم َس ِح َساب ََِلِ َتسب ًحسبَِة ُِ أَح َس ب ِأَحسبِ به ِب َ َحس ٌِ َُم ُس وب ِاحسب َُماِأَح َسِبَِه ِب ُ ََلِ ََیس ِب ٌ َُم َس ٌِ ُح َسی ب Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 6 Sülâsî Mezîd Bâblar Sülâsî mezîd; sülâsî mücerred bir fiile harf ekleyerek kök harfi 4, 5 veya 6 harfli olmuş fiillere denir. Bu bâblar üç nevîdir. Bir harf ziyade alan birinci nevi 3 bâb, iki harf ziyade alan ikinci nevî 5 bâb ve üç harf ziyade alan üçüncü nevî 4 bâb olmak üzere toplam 12 bâbtır. Sülâsî Mezîd 1.Nevî 1. إِفْ َعالBâbı (3+1) Vezni Mevzunu Binası ِِإف َع ًاَل-ِِیُفع ُِل-ِِأَف َع َِل ِإكَر ًاما-ِِیُكِرُم-ِِأَكَرَم Çoğunlukla müteaddî, Nadiren lâzım için. Müteaddîye Örnek Lâzıma Örnek ِعمًرا َ أَكَرَِمِ َزی ٌد ِِالر ُج ُل َّ أَصبَ َح Zeyd Amr’a ikram etti. Lâzımı müteaddî yapmak, müteaddînin derecesini artırmak için. (Alacağı mef’ul sayısını bir arttırır.) Adam sabahladı. NOT 1: إف َعالbâbı genelde lazım olan sülâsî mücerred fiilleri müteaddîye çevirmek için kullanılır. NOT 2: Sülasî mücerred bâblar dışındaki bütün bâblarda ism-i fâil ve ism-i mef’ûl şu şekilde yapılır: Muzarî fiilin başındaki muzâraat harfi atılıp, yerine dammeli bir ‘ ’ مharfi getirildikten sonra, sondan bir önceki harfin harekesi kesra yapılırsa ism-i fâil; fetha yapılırsa ism-i mef’ûl elde edilir. İsm-i fâil ve ism-i mef’ûl’ün sadece kurallı çekimleri yapılır, kırık çekimleri yapılmaz. إِفْ َعالBâbının Emsile-i Muhtelifesi ُِمكرٌم َماِیُكرُِم إكَر ًاما ِلَ َّما یُكرم ََِلِیُكرم ََِلِتُكرم ِلِیُكرم ِیُكرُم ِلَمِِیُكرم ِلَنِِیُكرَم Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. Emr-i hâzır ِأَكرم ِأَكَرَم ُمكَرٌِم ََِلِیُكرُم ُِمكَرٌم ِ تَُِؤكرُمden yapılır. Sülâsî mücerred dışındaki bâblarda ism-i mef’ul ile ism-i zaman, ism-i mekân, masdar-ı mîmî aynı kalıptadır. Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 7 2. تَ ْف ِعیلBâbı (3+1) Vezni Binası Mevzunu Çoğunlukla teksir için. (Fiil, fail veya Mef’ulde çokluk) Bazen de lazımı müteaddî yapmak, müteaddînin derecesini artırmak için. ِِتَفع ًیَل-ِِیُ َف ٰع ُل-ِفَِ َِّع َل ِتَِفرَیًا-ِِیُ َفٰر ُح-ِح َِ فََِِّر Fiilde Çokluğa Örnek Fâilde Çokluğa Örnek Mef’ûlde Çokluğa Örnek َِفِ َزی ٌِدِنِِال َكعبَة َِ طََّو ِتِاْلب ُل َ َم َّو ِاب َ َغلَّ َق َِزی ٌِدِنِِاْلَب َو Zeyd Kâbe’yi çok tavaf etti. (Çok) Develer öldü. Zeyd (çok) kapıları kapattı. NOT 1: تَفعیلbâbında gelen bir fiilin son harfinin ‘ ’ یşeklinde yazılmış elif ‘ ’ اolması veya hemze ‘ ’ أolması halinde masdarları ً تَفعلَِةkalıbında gelir. Örneğin; ً ربَّیِ–ِی ر ٰبِ–ِتَربی ِة/ًِِتَهنئَ ِة-ُِ َهنَّأَِ–ِی َهنٰأgibi. َ ُ َ َُ NOT 2: تَفعیلbâbı çoğunlukla teksir için kullanılmakla beraber daha başka manalarda da kullanılır. Ayrıca bir fiil تَفعیلbâbına girdiğinde anlamı tamamen değişebilir. تَفعیلbâbına giren bir fiilin hangi anlamı yüklendiği ancak sözlüğe bakılarak bilinebilir. Örneğin: ِقَب َل Kabul etti ِقَبَّ َل Öptü gibi. تَ ْف ِعیلBâbının Emsile-i Muhtelifesi ُِم َفٰر ٌح ُِ َماِیُ َفٰر ح ََِلِیُ َفٰرح تَفرَیًا ِلَ َّما یُ َفٰرح ََِلِتُِ َفٰرح ِلِیُ َفٰرح ِیُ َفٰر ُح ِلَمِِیُ َفٰرح ِلَنِِیُ َفٰر َح Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِفَ َّر َح ٌِ ُم َفَّر ح ِفَ ٰرح ََِلِیُ َفٰر ُح ُِم َفَّر ٌح Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 8 3. اعلَة َ ُم َفBâbı (3+1) Vezni Mevzunu ًِاعلَة َ ِ ُم َف-ِِیُ َفاع ُل-ِِفَا َع َل ًِ اَلِ َِوِف َیع اَل ًِ َِوِف َع ًِ ُم َقاتَلَِة-ِِیُ َقات ُل-ِِقَاتَ َل ًِ َاَلِ َِوِقیت اَل ًِ ََِوِقت Müşarekete Örnek Binası Çoğunlukla iki kişi veya iki grup arasında yapılan eylemler için. (Müşâreket) Bazen de tek taraflı yapılan eylemler için. Vahide Örnek ِعمًرا َ قَاتَ َِلِ َزی ٌد (Vahid) ُِقَاتَلَ ُه ُمِللا Zeyd Amr’la savaştı. Bazen de lazımı müteaddî yapmak, müteaddînin derecesini artırmak için. Allah onları öldürdü. Müşâreket: Fâil ile mef’ûl’ün aynı işi karşılıklı yapmasıdır. Birbirine karşı aynı işi yapan her iki tarafta hem fâil hem de mef’ûl’dür. Fakat zahirde fâil durumunda olan kişi, işi başlatan kişi ya da taraftır. NOT: Bu bâba nakledilen misal fiillerde son iki masdar kullanılmaz. ُِم َقات ٌل َماِیُ َقات ُِل ََِلِیُ َقاتل اعلَة َ ُم َفBâbının Emsile-i Muhtelifesi ُِم َِقاتَلَةً َِوِقتَ ًاَل َِوِقیتَ ًاَل ِلَ َّما یُ َقاتل ََِلِتُ َقاتل ِلِیُ َقاتل ِیُ َقات ُل ِلَمِِیُ َقاتل ِلَنِِیُ َقات َل Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِقَاتل ِقَاتَ َل ُم َقاتَ ٌِل ََِلِیُ َقات ُل ُِم َقاتَ ٌل Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 9 Sülâsî Mezîd 2.Nevî 1. اِنْ ِف َعالBâbı (3+2) Binası Vezni Mevzunu ِِانف َع ًاَل-ِِیَن َفع ُل-ِانِ َف َع َل ِانك َس ًارا-ِِیَن َكس ُِر-ِانِ َك َسَر Sadece Mutâvaat için. Örnek ِاج ُِ ِالز َج َِ ِالز َج ُّ ك ُّ ت ُّ اج)ِان َك َسَر َ ِفَان َك َسَرِ هذل،اج ُ ِ( َك َسر ُ ِالز َج Cam kırıldı (Camı kırdım, o cam da hemen kırıldı) Mutâvaat: Müteaddî fiilin etkisiyle ortaya çıkan sonuçtur. Mutâvaat bir nevi müteaddînin lâzıma dönüşmesidir. Mutâvaat meçhul değildir ama meçhûl anlam ifade eder. NOT: Mutâvaat sadece müteaddî fiillerden yapılır. Bu bâbla mutâvaat olacak müteaddî fiillerin ِ َعل َم, ذَ َكَِرgibi soyut fiillerin mutâvaatı yapılmaz. Aynı zamanda fiilin ilk harfinin )( (رِِلِِوِِنِِمِِیmealgunne ve bilâgunne harfleri) harflerinden görünürde bir tesirlerinin olması gerekir. Örneğin; biri olmaması gerekir. Bu harflerle başlayan fiillerin mutâvaatı iftiâl bâbıyla yapılır. Mutâvaatın İsm-i mef’ûl çekimi ile mazî ve muzarîlerin meçhûl çekimleri yapılmaz. ُِمن َكسٌر َماِیَن َكس ُِر ََِلِیَن َكسر اِنْ ِف َعالBâbının Emsile-i Muhtelifesi انك َس ًارا ِلَ َّما یَن َكسر ََِلِتَن َكسر ِلِیَ ن َكسر ِیَن َكس ُر ِلَمِِیَن َكسر ِلَنِِیَن َكسَر Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِان َك َسَر Çekilmez ِان َكسِر ََِلِیَن َكس ُر ُِمن َك َسٌر Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 10 2. اِفْتِ َعالBâbı (3+2) Binası Vezni Mevzunu ِِافت َع ًاَل-ِِیَفتَع ُل-ِاِفِتَِ َع َل اعا ً ِاجت َم-ِِ ََیتَم ُع-ِاِجِِتَ َم َع Çoğunlukla Mutâvaat için. Örnek ِِ( َْجَع ُتِاْلِب َلِفَاجتَ َم َعِ هذل َكِاْلِب ُِل)ِاجتَ َم َعِاْلِب ُل Develer toplandı (Develeri topladım, o develer de hemen toplandı) NOT: Bu bâbda انف َعالbâbındaki şartlar yoktur. Çoğunlukla mutâvaat için olmakla beraber bazen de edinme, müşâreket, fazlalık gibi mânalar içinde kullanılır. ُِِجمتَم ٌع َماِ ََیتَم ُِع اِفْتِ َعالBâbının Emsile-i Muhtelifesi ََِلِ ََیتَمع ََِلِ ََتتَمع اعا ً اجت َم ِلَ َّما ََیتَمع ََِِیتَم ُع ِلَمِِ ََیتَمع ِلِیَجتَمع ِلَنِِ ََیتَم َع Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِاجتَمِع ِاجتَ َم َع ُِجمتَ َم ٌعِبه ََِلِ ََیتَم ُع ُِجمتَ َم ٌع Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 11 3. اِفْعِلَلBâbı (3+2) Binası Vezni Mevzunu َِلًَل َِ ِافع-ِِیَف َع ُّل-ِاِفِ َِع َِّل ِاْحَر ًارا-ِِ ََی َمُّر-ِْحََِّر ِ ِا Renge Örnek Kusura Örnek َِْحَُر َِزی ٌِدِ– اْحََِّرِ َزی ٌد ِاع َوَّر َِزی ٌد Zeyd çok kızardı. – Zeyd kızardı. Zeyd şaşı oldu. Sadece renk ve kusur (ayıp) bildiren lâzım fiillerin mübalâğası için. NOT: Sülâsî mücerred olan muzâaf, nâkıs ve lefîf fiiller bu bâba girmezler. Cahd-ı mutlak ve bunun gibi son harfi meczum (cezimli) olan siygaların müfredleri (müfred muhataba dışında) ve mütekellim çekimleri üç vecih olarak çekilir. İsm-i mef’ûl çekimi ile mazî ve muzarîlerin meçhûl çekimleri harf-i cer ile çekilir ve fiil daima müfred müzekker gaib olur. Çekimler harfi cerlere bitişen zamirlerde gerçekleşir. اِفْعِ َللBâbının Emsile-i Muhtelifesi ُُِم َمر َِماِ ََی َمُّر ِرر/ر/ ٰ ََلِ ََی َمَّر اْحَر ًارا ِرر/ر/ ٰ لَ َّما ََی َمَّر ِرر/ر/ ٰ لِیَح َمَّر ََِی َمُّر ِرر/ر/ ٰ لَمِِ ََی َمَّر ِرر/ر/ ٰ ََلِ َت َمَّر ِلَنِِ ََی َمَّر ِرر/ر/ ٰ اْحََّر Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِاْحََّر ُُِم َمرِبه ََِلِ ََی َمُّر ُُِم َمر ِافِْع َللBâbı Cahd-ı Mutlak Çekim Tablosu لَمِِ ََی َمُّروا ِلَمِِ ََی َمرر َن لَمِِ َت َمُّروا لَمِِ ََی َمَّرا لَمِِ َت َمَّرا لَمِِ َت َمَّرا ِلَمِِ َت َمرر َن لَمِِ َت َمَّرا ِرر/ر/ ٰ لَمِِ ََِن َمَّر ِرر/ر/ ٰ لَمِِ ََی َمَّر ِرر/ر/ ٰ لَمِِ َِت َمَّر ِرر/ر/ ٰ لَمِِ َِت َمَّر لَمِِ َت َمٰري ِرر/ر/ ٰ لَمِِِأَْحََّر Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 12 4. تَ َفعلBâbı (3+2) Vezni Binası Mevzunu Çoğunlukla tekellüf için. ِتَ َكلُّ ًما-ِِیَتَ َكلَّ ُم-ِِتَ َِكِلَّ َم ِِتَ َفعُّ ًَل-ِِیَتَ َفعَّ ُل-ِتَِ َِفعَِّ َل Bazen de müteaddîyi mutâvaat (lâzım) yapmak, müteaddînin derecesini azaltmak için. Örnek ِتِالعل َمِ َمسِأَ لَةًِبَع َد َِمسِأَ لٍَة ُ ِتَ َعلَّم ِ ِ İlmi mesele mesele öğrendim. Tekellüf: Yapılmak istenen bir şeyin bir defada değil de kısım kısım (peyderpey) yapılmasıdır. تَ َف ُّعلbâbı daha başka mânalar için de kullanılır. NOT 1: تَ َفعُّلbâbı, تَفعیلbâbının lâzıma yakın olan kısmıdır. Örneğin; Çıkarttı َِخَّر َج Çıktı ج ِ ََتََّر َ NOT 2: Mazîsinin başında ‘ِ ’ تharfi bulunan sülâsî mezîd bâblarda iki ‘ِ ’ تharfi yan yana gelince muzaraat harfini hazfetmek câizdir. Örneğin; ِِتَ َكلَّ ُِم = تَتَ َكلَّ ُم تَ َفعلBâbının Emsile-i Muhtelifesi ُِمتَ َكلٰ ٌم َماِیَتَ َكلَّ ُِم ََِلِیَتَ َكلَّم تَ َكلُّ ًما لَ َّما یَتَ َكلَّ ِم ََِلِتَتَ َكلَّم لِیَ تَ َكلَّ ِم ِیَتَ َكلَّ ُم ِلَمِِیَتَ َكلَّم لَنِِیَتَ َكلَّ َِم Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِتَ َكلَّم ِتَ َكلَّ َم ُمتَ َكلَّ ٌِم ََلِیَتَ َكلَّ ُِم ُِمتَ َكلَّ ٌم Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 13 5. اعل ُ تَ َفBâbı (3+2) Binası Vezni Mevzunu ِِتَ َفاعُ ًَل-ِاع ُِل َ ِیَتَ َف-ِتَِ َِفا َع َِل ِتَبَاعُ ًدا-ِاع ُِد َ َِیَِتَ ب-ِتَِِبَا َع َِد İki kişi arasında ki Müş. Örnek Çok kişi arasında ki Müş. Örnek ِعمٌرو َ اع َِدِ َزی ٌدِ َو َ َتَب ِصا ََلَِال َقوُم َ َت Zeyd ve Amr (birbirinden) uzaklaştılar. İki kişi veya çok kişi (kavimler) arasında Müşâreket için. Topluluk anlaştı. (Birbiri ile barıştılar) NOT: Bu bâbın اعلَة َ م َفbâbından farkı; fâil ile mef’ûl işi yapma konusunda eşittirler. Her ikisinin de ُ fâillikte eşit olduğu ve ortada bir mağlubiyetten de söz edilmediği için bazen mef’ûl zikredilmez. Bir bakıma bu bâb mef’ûl almayıp iki fâil alır gibi de düşünülebilir. Bu bâb bazen de kendisinde bulunmayan bulunması da istenmeyen olumsuz durumların var gibi gösterilmesi için de kullanılır. Örneğin; Hastalandı : ض َِ مر َ Hasta (gibi) göründü : ِض َ َتََ َار تَ َفاعُلBâbının Emsile-i Muhtelifesi ُِمتَ بَاع ٌد اع ُِد َ ََماِیَتَ ب تَبَاعُ ًدا ِاعد َ َلَ َّما یَتَ ب ِاعد َ َََلِیَتَ ب ِاعد َ َََلِتَتَ ب ِاعد َ َلِیَ تَ ب ِاع ُد َ َیَتَ ب ِاعد َ َلَمِِیَتَ ب ِاع َد َ َلَنِِیَتَ ب Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِاع َد َ َتَب اع ٌِد َ َُمتَ ب ِاعد َ َتَب ِاع ُد َ َََلِیَتَ ب ِاع ٌد َ َُمتَ ب Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 14 Sülâsî Mezîd 3.Nevî ِ 1. ستِ ْف َعال ْ اBâbı (3+3) Vezni Mevzunu ِ-ِِیَستَ فع ُِل-ِاستَِف َع َِل ًِ استف َع اَل ِ-ِج ُِ ِیَستَخر-ِج َِ اسِتَخَر اسِتخَرا ًجا Müteaddîye Örnek ِاستَخَر َج َِزی ٌِدِنِِال َم َال Zeyd mal(ı) çıkardı. Binası Çoğunlukla müteaddî; Bazen de lâzım için. Ayrıca talep için de kullanılır. Lâzıma Örnek Talebe Örnek ِی ُ ٰاستَح َجَِرِالط ِبِال َمغفَرَةِمنه ُ ُأَطل:ِِأَي،َأَستَ غف ُرِللا Çamur taşlaştı. Allah’tan (cc) bağışlanmamı istiyorum. NOT: Bu bâba giren fiil ecvef olursa i’lâl gereği aynel fiili hazfedilip ona bedel sonuna yuvarlak ‘ ’ ة getirilerek ‘ًِ ’ است َفالَةvezninde gelir. Örneğin; َِ یمِ–ِاست َق ُِ امِ–ِیَستَق َِ استَ َق ًام ِة ُِمستَخر ٌج ُِ َماِیَستَخِر ج ََِِلِیَستَخِرج gibi. اِ ْستِ ْف َعالBâbının Emsile-i Muhtelifesi اجا ً استخَر ِلَ َّما یَستَخِرج ََِلِِتَستَخرج ِلِیَستَخِرج ِیَستَخِر ُج ِلَمِِیَستَخِرج ِلَنِِیَستَخِر َج Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِاستَخرج ِاستَخَر َج ٌِ ُمستَخَر ج ُِ ََلِیَستَخِر ج ُِمستَخَر ٌج Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 15 ِِ 2. یعال َ افْعBâbı (3+3) Vezni Binası Mevzunu ِِافع َِیعاًَل-ِِیَف َعوع ُل-ِیش ًابِ اِف َِعو َِع َل ُِ ِیَع َشوش-ِب َِ اِع َ ِاعش-ِب َ شو َِش Lâzımın mübalâğası için. Örnek ِض ُِ بِاْلَر ُ بِاْلَر َ ِ َع ُش َ ِاع َشو َش-ِض Yeryüzü yemyeşil oldu. - Yeryüzü yeşerdi. İsm-i mef’ûl çekimi ile mazî ve muzarîlerin meçhûl çekimleri harf-i cer ile çekilir ve fiil daima müfred müzekker gaib olur. Çekimler harfi cerlere bitişen zamirlerde gerçekleşir. ِب ٌ ُمع َشوش ُِ َماِیَع َشوش ب ََِلِیَع َشوشب اِفْ ِع َیعالBâbının Emsile-i Muhtelifesi ِیش ًاب َ اعش ِلَ َّما یَع َشوشب ِلِیَ ع َشوشب ََِلِتَع َشوشب ِب ُ یَع َشوش ِلَمِِیَع َشوشب ِب َ اع َشو َش ِبِبه ٌِ ُمع َشو َش ِب ُِ ََلِیَع َشوش ب َ لَنِِیَع َشوش ِاع َشوشب Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِب ٌ ُمع َشو َش Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 16 3. اِفْعِ َّوالBâbı (3+3) Vezni Mevzunu Binası ِِافع َّو ًاَل-ِِیَِف َع ٰو ُِل-ِاِف َِع َِّوَِل ِاجل َّواذًا-ُِِ ََِیلَ ٰوِذ-َِِاِجِلََِّوذ Lâzımın mübalâğası için. Örnek ِِاِجلَ َّو َذِاْلب ُل-ِِ َجلَ َذِاْلب ُِل Develer çok hızlı yürüdü. - Develer yürüdü. İsm-i mef’ûl çekimi ile mazî ve muzarîlerin meçhûl çekimleri harf-i cer ile çekilir ve fiil daima müfred müzekker gaib olur. Çekimler harfi cerlere bitişen zamirlerde gerçekleşir. اِفْعِ َّوالBâbının Emsile-i Muhtelifesi ٌُجملَ ٰوِذ ُاَِیلَ ٰوِذ َ َم ََِلِ ََیلَ ٰوذ اجل َّواذًا ِلَ َّما ََیلَ ٰوذ ََِلِ ََتلَ ٰوذ ِلِیَجلَ ٰوذ ََُیلَ ٰوِذ ِلَمِِ ََیلَ ٰوذ ِلَنِِ ََیلَ ٰو َذ Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. َِاجلَ َّوذ ُِجملَ َّوِذٌِبه ِاجلَ ٰوذ ََُلِ ََیلَ ٰوِذ ٌُجملَ َّوِذ Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 17 4. یلل َ اِفْ ِعBâbı (3+3) Binası Vezni Mevzunu ِِافع َیَلًَل-ِال ُِّ ِیَِف َع-ِال َِّ اِف َِع ِاِْح َری ًارا-ِار ُِّ ِ ََِی َم-ِار َِّ َْح ِ ِا Lâzımın ziyadeli mübalâğası için. Örnek ِِ َْحَُر َِزی ٌِدِ–ِاْحََّر َِزی ٌِدِ–ِاِْحَ َّار َِزی ٌد Zeyd çok fazla kızardı, kıpkırmızı oldu. – Zeyd çok kızardı. – Zeyd kızardı. NOT : Bu bâb da افع ََلل bâbı gibi renk ve kusur (ayıp) bildiren lâzım fiillerin mübâlağasında kullanılır. KURAL: Lâfza yapılan her ziyade mânâya yapılan bir ziyadedir. İsm-i mef’ûl çekimi ile mazî ve muzarîlerin meçhûl çekimleri harf-i cer ile çekilir ve fiil daima müfred müzekker gaib olur. Çekimler harfi cerlere bitişen zamirlerde gerçekleşir. اِفْ ِع َیللBâbının Emsile-i Muhtelifesi ُُِِم َمار َِماِ ََی َم ُّار ِرر/ر/ ٰ ََلِ ََی َم َّار اْح َری ًارا ِرر/ر/ ٰ لَ َّما ََی َم َّار ِرر/ر/ ٰ لِیَح َم َّار ِرر/ر/ َِ ََل ٰ ِت َم َّار ََِِی َم ُّار ِرر/ر/ ٰ لَمِِ ََی َم َّار ِلَنِِ ََی َم َّار Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِاْحَ َّار ُُِِم َمارِِبه ِرر/ر/ ٰ اِْحَ َّار ََِلِ ََی َم ُّار ُُِم َمار Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 18 RUBÂÎ BÂBLAR Rubâî Mücerred Bâbı Rubâî mücerred fiiller; kök harfi 4 harfli olan fiillerdir. Rubâî mücerred bâb sadece 1 tanedir. Rubâî mücerred bâbın masdarı kıyasî’dir. Yani belli bir vezni vardır. 1. ج َ َد ْح َرBâbı Vezni Binası Mevzunu ِِفَعلَلَةً َِوِفع ََلًَل-ِِیُ َفعل ُل-ِاجا فَعِلَ َِل َِ َدحَِر ً ِ َدحَر َجةً َِوِدحَر-ِِیُ َدحر ُج-ِج Müteaddîye Örnek Lâzıma Örnek َِدحَِر َج َِزی ٌِدِنِِاْلَ َجَر َِدربَ َح َِزی ٌد Zeyd taşı yuvarladı. Zeyd zelil oldu. Çoğunlukla müteaddî; Bazen de lâzım için. NOT : Rubâî mücerred fiillerde kök harfler ‘ِل ِ َ ’ فَعلşeklindedir. Sülâsî mücerredlerden farklı olarak َ iki tane lâmel fiil vardır. Bunlardan ilkine 1. lâmel fiil, diğerine ise 2. lâmel fiil denir. ُِِم َدحر ٌج ُِ َماِیُ َدحر ج ََِلِیُ َدحرج ج َ َد ْح َرBâbının Emsile-i Muhtelifesi اجا ً َدحَر َجةً َِوِدحَر ِلَ َّما یُ َدحرج ََِلِتُ َدحرج ِلِیُ َدحرج ِیُ َدحر ُج ِلَمِِیُ َدحرج ِلَنِِیُ َدحر َج Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. َِدحرج َِدحَر َج ٌِ ُم َدحَر ج ََِلِیُ َدحر ُج ُِم َدحَر ٌج Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 19 ج َ ’ َد ْح َرye Mülhak olan Bâblar Sülâsî olan bazı fiiller kendilerine harf ziyade edilerek kalıp itibari ile ‘ ِ ’ َدحرجye ََ benzetilmişlerdir. Bunlara mülhak bâblar denir. Aslen sülâsî olduklarından dolayı rubâî mezîd kapsamına girmezler. Bunlar da 6 bâbtır. NOT: Fiiller bu bâblara; müteaddî yapmak, mübâlağa, mutâvaat gibi mânâ elde etmek için nakledilmezler. Ancak Arapların bu şekilde kullandıkları fiiller bu bâblardan gelir. 1. ل َ َ َح ْوقBâbı (3+1) Vezni Binası Mevzunu ِِفَو َعلَِةًِ َوِف َیع ًاَل-ِِیُ َِفوع ُِل-ِِ َحوقَلَةً َِوِحی َق ًاَلِ فَِ ِو َع َل-ِِ َُیَوق ُِل-َِِح ِوقَ َل Sadece lâzım için. Örnek ِِ َحوقَ َل َِزی ٌد Zeyd yaşlandı. (Aciz kaldı.) ُُِمَوق ٌل َماِ َُیَوق ُِل ََِلِ َُیَوقل َح ْوقَ َلBâbının Emsile-i Muhtelifesi ِیقاَل ً َحوقَلَةً َِوِح ِلَ َّما َُیَوقل ِِتَوقل ُ ََل ِلِیُ َحوقل َُِیَوق ُل ِلَمِِ َُیَوقل ِلَنِِ َُیَوق َل Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. َِحوقل َِحوقَ َل ُُمَوقَ ٌِل ََِلِ َُیَوق ُل ُُِمَوقَ ٌل Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 20 2. بَ ْیطََرBâbı (3+1) Vezni Mevzunu Binası ِِفَی َعلَةً َِوِف َیع ًاَل-ِِیُِ َفیع ُل-ِفَِیِ َع َِل ِیُبَ یط ُِرِ–ِبَیطََرًة َِوِبیطَ ًارا-ِبَِیِطََر Sadece müteaddî için. Örnek )ِاِش َّقِرج َلِالدَّابَّة َ ِزی ٌِدِنِِال َفرسِ(إ َذ َ بَیطَر ََ َ (Atın ayağı yarıldığında.) Zeyd atı yardı.(Baytarlık yaptı.) بَ ْیطََرBâbının Emsile-i Muhtelifesi ُِمبَ یطٌر َماِیُبَ یط ُِر بَیطََرًة َِوِبیطَ ًارا ِلَ َّما یُبَ یطر ََِلِیُبَ یطر ََِلِتُبَ یطر ِلِیُبَ یطر ِیُبَ یط ُر ِلَمِِیُبَ یطر ِلَنِِیُبَ یطَر Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِبَیطر ِبَیطََر ُمبَ یطٌَِر ََِلِیُبَ یط ُر ُِمبَ یطٌَر Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 21 ج ْه َوَر 3. )َ Bâbı (3+1 Binası Mevzunu Sadece müteaddî için. Vezni َجهَِِوَرَُِ ِ-یَهوُرَِ ِ-جه َوَرةً َِوِجه َو ًارا فَعِ َِوَلِِ-یُ َفعو ُلِِ-فَع َولَةً َِوِفع َو ًاَلِ Örnek ِ َجه َوَر َِزی ٌِدِنِِال ُقرآ َنِ Zeyd Kur’an’ı cehrî okudu. َجه َوَرِ ُجمَه َوٌِر ََلِ َُیَهوُرِ ُجمَه َوٌرِ 22 َ Bâbının Emsile-i Muhtelifesiج ْه َوَر َُیَهوُرِ لَمِِ َُیَهورِ َجهورِ لَنِِ َُیَهوَرِ Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 َجه َوَرًة َِوِجه َو ًارا لَ َّما َُیَهورِ لِیُ َجهورِ ُجمَهوٌرِ َماِ َُیَهوُِر ََلِ َُیَهورِ ََلِ َُتَهورِ Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. )َ Bâbı (3+1عثْ یَ َر Binası Sadece Lâzım için. 4. Mevzunu Vezni َعثِیََِرِِ-یُ َعث ِریَُِ ِ-عث یَ َرةً َِوِعث یَ ًارا فَعِِیَ َلِِ-یُ َفعی ُلِِ-فَعیَ لَةً َِوِفعیَ ًاَلِ Örnek اِزَّلِقَ َد ُمهُ) ِزی ٌدِ(إ َذ َ َعث یَ َر َ (Ayağı kaydığında.) Zeyd kaydı. َعث یَ َرِ ُم َعث یَ ٌِر ََلِیُ َعث ِریُ ُم َعث یَ ٌرِ 23 َ Bâbının Emsile-i Muhtelifesiعثْ یَ َر یُ َعث ِریُ لَمِِیُ َعثریِ َعثریِ لَنِِیُ َعث َریِ Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 ُم َعث ٌریِ َماِیُ َعث ِریُ َعث یَ َرةً َِوِعث یَ ًارا لَ َّما یُ َعثریِ لِیُ َعثریِ ََلِیُ َعثریِ ََلِتُ َعثریِ Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. 5. ب َ َ َجلْبBâbı (3+1) Binası Vezni Mevzunu ِِفَعلَلَةً َِوِفع ََلًَل-ِِیُ َفعل ُِل-ِفَعِلَ َِل ِِ َجلبَ بَةً َِوِجلبَ ًاب-ِب َِ ََجلِب ُ ِ َُیَلب-ِب Müteaddî için. Örnek )اب ِ ِالر ُج َّ ب َ َلِ(إ َذاِأَلبَ َسهُِاْللب َ ََجلب َ (O’na cilbabını giydirdiğinde.) Adama cilbab giydirdi. ِب ٌ ُجمَلب ُِ َماِ َُیَلب ب ََِلِ َُیَلبب ب َ َ َجلْبBâbının Emsile-i Muhtelifesi َِجلبَ بَةً َِوِجلبَ ًاب ِلَ َّما َُیَلبب َِِتَلبب ُ ََل ِلِیُ َجلبب ِب ُ َُیَلب ِلَمِِ َُیَلبب ِب َ لَنِِ َُیَلب Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. َِجلبب ِب َ ََجلب ٌِ َُجمَلب ب ِب ُ ََلِ َُیَلب ِب ٌ َُجمَلب Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 24 6. س ْل َقی َ Bâbı (3+1) Vezni Binası Mevzunu ًِیُ َفعليِ–ِفَعلَیَةً َِوِفع ََل ِء-ِفَعِلَی ِ ِ َسل َقیَةً َِوِسل َق-ِِیُ َسلقي-َِسل َِقی ًاء Müteaddî için. ( Bazı kaynaklarda Lâzım için) Örnek ِتِ َر ُج ًَل ُِ َسل َقی Bir adamı sırt üstü attım. َس ْل َقیBâbının Emsile-i Muhtelifesi ُِم َسل ٍق ًَسل َقیَةً َِوِسل َق ِاء َماِیُ َسلقي ََِلِیُ َسلق ِلَ َّما یُ َسلق ََِلِتُ َسلق ِلیُ َسلق یُ َسلقي ِلَمِِیُ َسلق ِلَنِِیُ َسلق َي Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. َسل َقی ُم َسل ًقی َِسلق ََلِیُ َسلقي ُم َسل ًقی Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 25 Rubâî Mezîd Bâblar Rubâî mezîd; rubâî mücerred bir fiile harf ekleyerek kök harfi 5 veya 6 harfli olmuş fiillere denir. Bu bâblar iki nevîdir. Bir harf ziyade alan birinci nevi 1 bâb, iki harf ziyade alan ikinci nevî 2 bâb olmak üzere toplam 3 bâbtır. Rubâî Mezîd 1.Nevî 1. ج َ تَ َد ْح َرBâbı (4+1) Binası Vezni Mevzunu ِِتَ َفعلُ ًَل-ِِیَتَ َفعلَ ُل-ِتَِ َفعلَ َل ِتَ َدح ُر ًجا-ِِیَتَ َدحَر ُج-ِِتَ َدحَر َج Mutâvaat için. Örnek ِِاْلَ َجُِر)ِتَ َدحَر َجِاْلَ َج ُر ِ ك َِ ِفَتَ َدحَر،تِاْلَ َجَر َ جِ هذل ُ ِ( َدحَرج Taş yuvarlandı. (Taşı yuvarladım, o taş da hemen yuvarlandı.) Mutâvaatın İsm-i mef’ûl çekimi ile mazî ve muzarîlerin meçhûl çekimleri yapılmaz. ُِمتَ َدحر ٌج ُِ َماِیَتَ َدحَر ج ََِلِیَتَ َدحَرج ج َ تَ َد ْح َرBâbının Emsile-i Muhtelifesi تَ َدح ُر ًجا ِلَ َّما یَتَ َدحَرج ََِلِتَتَ َدحَرج ِلِیَ تَ َدحَرج ِج ُ یَتَ َدحَر ِلَمِِیَتَ َدحَرج ِلَنِِیَتَ َدحَر َج Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِتَ َدحَر َج Çekilmez ِتَ َدحَرج ِج ُ ََلِیَتَ َدحَر ُِمتَ َدحَر ٌج Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 26 Rubâî Mezîd 2.Nevî ِ 1. ح َرْْنَ َم ْ اBâbı (4+2) Binası Vezni Mevzunu ِِافعن ََلًَل-ِِیَِف َعنل ُِل-ِاِف َِعنِلَ َل ِا ْحرنْجامِا-ِِِیِ ْحرنْجم-ِِاِ ْحرِنِْجم Mutâvaat için. Örnek ِِِفَاحَرْنَ َِمِ هذل َكِاْلِب ُِل)ِاحَرْنَ َمِاْلب ُل،ِ( َحر َْج ُتِاْلب َِل Develer çevrildi/döndürüldü. (Develeri çevirdim, o develer de hemen çevrildi.) Mutâvaatın İsm-i mef’ûl çekimi ile mazî ve muzarîlerin meçhûl çekimleri yapılmaz. ُُِِمَرْن ٌم اَِیَرْن ُِم َ َم ََِلِ ََیَرْنم اِ ْح َرْْنَ َمBâbının Emsile-i Muhtelifesi احرْنَ ًاما ِلَ َّما ََیَرْنم ََِلِ َتَرْنم ِلِیَحَرْنم ََِیَرْن ُم َِِیَرْنم َ لَم ِلَنِ ََیَرْن َم Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِاحَرْنَ َم Çekilmez ِاحَرْنم ََِلِ ََیَرْن ُم ُُِمَرْنَ ٌم Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 27 ِ 2. ش َع َّر َ ْ اقBâbı (4+2) Mevzunu Binası ِاقشعَر ًارا-ِِیَِق َشعُِّر-ِاِق َش َِعَِّر Lâzımın mübâlağası için. Vezni )َلًَل+ ًَِل َِّ ِیِف َعل ُِّلِ–ِافع-ِاِف َعِلَ َِّل َ َلِ(افعل َ Örnek ِِالر ُجل َّ ِقَش َعَرِجل ُد َّ ِالر ُجلِ–ِاق َش َعَّرِجل ُد Adamın cildi çok ürperdi. - Adamın cildi ürperdi. İsm-i mef’ûl çekimi ile mazî ve muzarîlerin meçhûl çekimleri harf-i cer ile çekilir ve fiil daima müfred müzekker gaib olur. Çekimler harfi cerlere bitişen zamirlerde gerçekleşir. ُِِمق َشعر َِماِیَِق َشعُّر ِرر/ر/ ٰ ََلِیَِق َشعَّر ِ ش َع َّر َ ْ اقBâbının Emsile-i Muhtelifesi اقشعَر ًارا ِرر/ر/ ٰ لَ َّما یَِق َشعَّر ِرر/ر/ ٰ لِیَِق َشعَّر ِرر/ر/ ٰ ََلِتَق َشعَّر ِیَِق َشعُّر ِرر/ر/ ٰ لَمِِیَِق َشعَّر ِلَنِِیَِق َشعَّر Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِاق َش َعَّر ُِِمق َش َعرِِبه ََِلِیَِق َشعُّر ِرر/ر/ ٰ اق َشعَّر ُِِمق َش َعر Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 28 ج َ ’ تَ َد ْح َرye Mülhak olan Bâblar Sülâsî olan bazı fiiller kendilerine harf ziyade edilerek kalıp itibari ile ‘ ِج ِ ’ تَ َدحرye ََ benzetilmişlerdir. Bunlara mülhak bâblar denir. Aslen sülâsî olduklarından dolayı rubâî mezîd kapsamına girmezler. Bunlar da 5 bâbtır. 1. ب َ َ ََتَلْبBâbı (3+2) Binası Vezni Mevzunu ِِتَ َفعلُ ًَل-ِِیَتَ َفعلَ ُل-ِتَِ َفعِلَ َِل ِتج ْلببا-ِِیتج ْلبب-ِِتِج ْلبِب Mutâvaat için. Örnek ِب َِ َِفَتَ َجلب،ُِ( َجلبَ ب تُه َ َب)ِ ََتَلب Cilbab giyildi. (Ona cilbab giydirdim, O cilbab da hemen giyildi.) Mutâvaatın İsm-i mef’ûl çekimi ile mazî ve muzarîlerin meçhûl çekimleri yapılmaz. ِب ٌ ُِِمتَ َجلب ُِ ََماِیَِتَ َجلب ب ََِلِیَِتَ َجلبَب ب َ َ ََتَلْبBâbının Emsile-i Muhtelifesi ََتَلبُبًا ِلَ َّما یَِتَ َجلبَب ََِلِتَِتَ َجلبَب ِلِیَِتَ َجلبَب ِب ُ َیَِتَ َجلب ِلَمِِیَِتَ َجلبَب ِب َ َلَنِِیَِتَ َجلب Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِب َ َََتَلب Çekilmez ََِتَلبَب ِب ُ َََلِیَِتَ َجلب ِب ٌ َُِمتَ َجلب Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 29 2. ب َ ََتَ ْوَرBâbı (3+2) Binası Vezni Mevzunu ِِتَ َفو ُع ًَل-ِِیَِتَ َفو َع ُِل-ِتَِ َِف ِو َع َِل ِتجِ ْوربا-ِِِیتجِ ْورب-ِِتِجِ ِْورب Mutâvaat için. Örnek ِِفِتج ْوربِ)ِتج ْورب،ِِ(ج ْور ْبته Çorap giyildi. (O’na çorap giydirdim, o çorap da hemen giyildi.) Mutâvaatın İsm-i mef’ûl çekimi ile mazî ve muzarîlerin meçhûl çekimleri yapılmaz. ِب ٌ ُِمتَ َجور ُِ َماِیَِتَ َجوَر ب ََِلِیَِتَ َجوَرب ب َ ََتَ ْوَرBâbının Emsile-i Muhtelifesi ََِتَوُرًب ِلَ َّما یَِتَ َجوَرب ِلِیَِتَ َجوَرب ََِلِتَِتَ َجوَرب ِب ُ یَِتَ َجوَر ِلَمِِیَِتَ َجوَرب ِب َ لَنِِیَِتَ َجوَر Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِب َ ََتَوَر Çekilmez ََِتَوَرب ِب ُ ََلِیَِتَ َجوَر ِب ٌ ُِمتَ َجوَر Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 30 ن 3. ) Bâbı (3+2تَ َ ش ْیطَ َ Binası Yalnız lâzım için. Mevzunu Vezni شیِطَ َِنِِ-یَِتَ َشیطَ ُِنِِِ-تَ َشیطُنًا ِتَ َِ تَِ َِفیِ َع َِلِِ-یَِتَ َفی َع ُِلِِ-تَ َفی عُ ًَلِ Örnek وها) ِمكُر ً تَ َشیطَ َن َ ِزی ٌدِ(إ َذاِفَ َع َلِفع ًَل َ (Çirkin bir iş yaptığında.) Zeyd şeytanlaştı. ِتَ َشیطَ َنِ ُِمِتَ َشیطَ ٌِنِبهِ ََلِیَِتَ َشیطَ ُنِ ُِمتَ َشیطَ ٌنِ 31 ش ْیطَ َن Bâbının Emsile-i Muhtelifesiتَ َ یَِتَ َشیطَ ُنِ لَمِِیَِتَ َشیطَنِ تَ َشیطَنِ لَنِِیَِتَ َشیطَ َنِ Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 ِتَ َشیطُنًا لَ َّما یَِتَ َشیطَنِ لِیَِتَ َشیطَنِ ُِمتَ َشیط ٌنِ َماِیَِتَ َشیطَ ُِن ََلِیَِتَ َشیطَنِ ََلِتَِتَ َشیطَنِ Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ) Bâbı (3+2تَ َر ْه َو َك 4. Binası Sadece lâzım için. Mevzunu Vezni تََِرهِ َِو َِكِِ-یَِتَ َره َو ُِكِِ-تََِره ُوًكا تَِ َِفعِ َِوَِلِِ-یَِتَ َِفع َِو ُِلِِ-تَِ َفعُِوًَلِ Örnek ِزی ٌدِ(إ َذاِتَ َكبَّ َرِِفِال َمشي) تَرهو َك َ ََ (Kibirlenerek yürüdüğünde.) Zeyd havalanarak yürüdü. تََِره َو َكِ Bâbının Emsile-i Muhtelifesiتَ َرْه َو َك یَِتَ َره َو ُكِ ُِمتََِره َو ٌِكِبهِ ََلِیَِتَ َره َو ُكِ ُِمتَ َره َو ٌكِ 32 لَمِِیَِتَ َره َوكِ تََِره َوكِ لَنِِیَِتَ َره َو َكِ Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 تََِره ُوًكا لَ َّما یَِتَ َره َوكِ لِیَِتَ َره َوكِ ََلِتَِتَ َره َوكِ ُمتََِرهو ٌكِ َماِیَِتَ َره َو ُكِ ََلِیَِتَ َره َوكِ Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. 5. س ْل َقی َ َ تBâbı (3+2) Vezni Binası Mevzunu ِتَ َفعلیًا-ِِیَِتَ َفعلَی-ِتَِ َفعِلَی ِِتَ َسلقیًا-ِِیَِتَ َسل َقی-ِِتَ َسل َِقی Mutâvaat için. (Bazı kaynaklarda lâzım için) Örnek ِیِزی ٌد َ تَ َسل َق Zeyd sırtüstü yattı/uyudu. ُِمِتَ َسل ٍق س ْل َقی َ َ تBâbının Emsile-i Muhtelifesi ِتَ َسلقیًا لَ َّما یَِتَ َسل َِق َماِیَِتَ َسل َقی ََِلِیَِتَ َسل َق ََِلِتَِتَ َسل َق ِلِیَِتَ َسل َق یَِتَ َسل َقی ِلَمِِیَِتَ َسل َق لَنِِیَِتَ َسل َقی Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ِتَ َسل َقی ُمِتَ َسل ًقی ِتَ َسل َق ََلِیَِتَ َسل َقی ُمتَ َسل ًقی Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 33 ’ اِ ْح َرْْنَ َمye Mülhak olan Bâblar Sülâsî olan bazı fiiller kendilerine harf ziyade edilerek kalıp itibari ile ‘ ِ ’ احرْنَمye َ َ benzetilmişlerdir. Bunlara mülhak bâblar denir. Aslen sülâsî olduklarından dolayı rubâî mezîd kapsamına girmezler. Bunlar da 2 bâbtır. ِ 1. سس َ اقBâbı (3+3) َ ْع ْن َ Vezni Mevzunu Binası ِِافعن ََلًَل-ِِیَِف َعنل ُِل-ِاِف َِعنِِلَ َِل ِا ْقع ْنساسا-ِِِیِ ْقع ْنسس-ِِاِ ْقعِِْنسِس Lâzımın mübâlağası için. Örnek ِِالر ُج ُل َّ س َّ س َ ِقَع َ ِالر ُج ُلِ–ِاق َعن َس Adam göğsü çok yumru oldu. - Adam göğsü yumru (kamburun zıttı) oldu. ِس ٌ ُِمق َعنس َِماِیِ ْقع ْنسس ِس ْ ََلِیِ ْقع ْنس ِ س َ اقBâbının Emsile-i Muhtelifesi َ ْع ْن َ س ا ْقع ْنساسا ِیِ ْقع ْنسس ِا ْقع ْنسس ِس ْ لَ َّما یِ ْقع ْنس ِْ لِیِ ْقع ْنس س ِس ْ لَمِِیِ ْقع ْنس ِلَنِِیِ ْقع ْنسس ِسِبه ٌِ ُِمق َعن َس ِس ْ ََلِت ْقع ْنس Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. ََِلِیِ ْقع ْنسس ِس ْ ا ْقع ْنس ِس ٌ ُِمق َعن َس Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 34 ِ سلَْن َقی 2. ) Bâbı (3+3ا ْ Binası Mevzunu Lâzım için. Vezni اِف َِعنِِلَیِِ-یَِف َعنليِ–ِافعن ََل ِءً اِ ْسلِِْنقِیِِ-یِ ْسل ْنقيِِ-ا ْسل ْنقاءِ (Bazı kaynaklarda )mutâvaat için Örnek ِعلَیِقَ َف ِاهُ) اسلَن َقیِ َزی ٌدِ(إذَاِ ََن َم َ (Ensesi üzerine uyuduğunda.) Zeyd sırtüstü yattı/uyudu. Bâbının Emsile-i Muhtelifesiاِ ْسلَْن َقی ا ْسل ْنقی یِ ْسل ْنقي ا ْسل ْنقاءِ ُِمسلَن ًقی لَمِِیِ ْسل ْنقِ لَ َّما یِ ْسل ْنقِ لَنِِیِ ْسل ْنقيِ لِیِ ْسل ْنقِ ََلِیِ ْسل ْنقي َماِیِ ْسل ْنقي ََلِیِ ْسل ْنقِ ََلِت ْسل ْنقِ ا ْسل ْنقِ ُِمسلَن ًقی ُِمسلَن ٍقِ Buradan sonrası bir vasıta ile çekilir. AKSÂM-I SEMANİYE Örnek Tür َك ُرَم َو َع َد َس ِال أَ ْك َرَم أ َْو َع َد ج َد ْح َر َ س َو ْس َو َ ج تَ َد ْح َر َ س تَ َو ْس َو َ 35 Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 غَیْ ُر َس ِمال َس ِال غَْی ُر َس ِمال َس ِال غَیْ ُر َس ِمال َس ِال غَْی ُر َس ِمال Yapı ُُمَ َّرد َم ِزید ُُمَ َّرد َم ِزید Fiil ثَُلثِي ُرََب ِعی AKSÂM-I SEB’A Aksâm-ı seb’a, yedi kısım anlamına gelir. Sülâsî mücerred bir fiilin karşılaşabileceğimiz yedi hâlini anlatmak için kullanılır. Sülâsî mezîd, rubâî mücerred ve rubâî mezîdlerde bu kural aranmaz. 1. یح ٌِ صح َ (Sahih) Sülâsî mücerred bir fiilin; tüm harfleri içinde illet harfi yoksa bu fiile sahih fiil denir. İllet harfleri: Vav, yâ, elif, hemze ve şedde ) ّ ِٰ ِِ-ِِء-ِِِا-ِِي-ِ) و Örnek: ِِ َكبُ َر،ِص َن َ صَر ُ ِح، َ َن َ ِِ َعل َِم،ِِ َشرب،ِِش َكَر،ِ 2. ال ٌِ َ( مثMisâl) Sülâsî mücerred bir fiilin; sadece fâel fiili illet harflerinden biri olursa bu fiile misâl fiil denir. Örnek: ِظ َِ ِیَق،ِِیَس ِر،ِِو َج َد،ِو َع َد َ ََ َ 3. ف ٌِ ( أَج َوEcvef) Sülâsî mücerred bir fiilin; sadece aynel fiili illet harflerinden biri olursa bu fiile ecvef fiil denir. Örnek: َِِن َِم، َِ ِ َك،ِال َ َق َ ِال 4. ص ٌِ ( ََنقNakıs) Sülâsî mücerred bir fiilin; sadece lâmel fiili illet harflerinden biri olursa bu fiile nakıs fiil denir. Örnek: ِعا َ ِِرَمی،َِغَزا َ ِد، َ 5. یف ٌِ ( لَفLefif) Sülâsî mücerred bir fiilin; üç harfinden iki tanesi illet harflerinden biri olursa bu fiile lefif fiil denir. Eğer bir fiillde illet harfleri ardarda gelirse, buna lefif-i mâkrun, illet harfleri ayrık gelirse, buna da lefif-i mefruk denir. Lefif-i Mâkruna Örnek: ِی ِ ِقَو،ِطَوی َ َ Lefif-i Mefruka Örnek: ِِیَقي-ِوقَی َ 6. ف ٌِ اع َ ( ُمMuzâf) َض Sülâsî mücerred bir fiilin; aynel ve lâmel fiili aynı cinsten şeddeli bir harf olursa bu fiile muzâf fiil denir. Örnek: ِِرَِّد،َِّشد َ ِ،ََِّمد َ 7. وز ٌِ ( َمه ُمMehmuz) Sülâsî mücerred bir fiilin; herhangi bir harfi hemze olursa bu fiile mehmuz fiil denir. Hemzenin konumuna göre isimlendirilir. Mehmuz-ul Fâ’ya Örnek: ذ َِ َخ َ ِأ Mehmuz-ul Ayn’a Örnek: َل َِ َسأ Mehmuz-ul Lâm’a Örnek: َقَرِأ Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 َ 36 İDGAM İdgam bir harfi başka bir harfe katmak demektir. Yani aynı cins iki harfi şeddelemektir. Aynı cins olan harflerin ikiside harekeli veya ilki sâkin, ikincisi harekeli ise idgam yapmak vaciptir. Aynı cins olan harflerin ilki harekeli, ikincisi ârızî (irab kaynaklı) bir sükûn ile sâkin ise idgam yapmak câizdir. Aynı cins olan harflerin ilki harekeli, ikincisi aslî bir sükûn ile sâkin ise idgam yapmak yasaktır. İdgam yapılırken bakılır; Aynı cins iki harften önce gelen harf harekeli ise önce hazif (aynı cins olan ilk harf atılır) sonra idgam yapılır. Aynı cins iki harften önce gelen harf sâkin ise önce nakil (aynı cins olan ilk harfin harekesi kendinden önceki harfe verilir) sonra idgam yapılır. İdgam yapıldıktan sonra şedde; İlk önce harekelerin en hafifi olan fetha ile harekelenir. Sonra “sâkin harekelenirken kesra ile harekelenir” kuralına göre kesra ile harekelenir. Eğer şeddeli harften önceki harf dammeli ise damme ile de harekelenebilir. Örnekler 2.Harf 1.Harf Hüküm َََِ َِْ َََ ِواج ٌب ِد/ِد/ِرِِ|ِل ْمِی ِْمد ِْدِِِِِل ْمِیم ْد ِْدِِِِِل ْمِیمِد/ِضِ ل ْمِی ْحمِرِْرِِِِِل ْمِی ْحم ْر ْرِِِِِل ْمِی ْحمِر ٌ َِْعار َََِ ِجائ ٌز َِِْأ ْصليِ مددْنِِ|ِا ْحمر ْرت َََِ ِم ْمتن ٌع ِِمددِِِِِِم ْددِِِِِِمِدِِِ|ِِمغْزو ٌوِِِِِِمغْزِو Zafer ESEN | Bina Ders Notu 2015 37
