SAĞLIK BİLİMLERİ FAKÜLTESİ HEMŞİRELİK BÖLÜMÜ TEZLİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI HMSR 505 BETTY NEUMAN 1 Hazırlayan: Y. Lisans Öğrencisi : Sevilay Şimşek İÇERİK Betty Neuman’ın Hayatı Modelin Gelişmesinde Etkili Olan Faktörler Modelin Temel Kavramları Modelin Güçlü ve Zayıf Yönleri 2 BETTY NEUMAN Neuman Systemler Modelini geliştiren bir hemşirelik teorisyenidir 3 BİYOGRAFİSİ Betty Neuman, 1924'te Ohio kentinde doğmuştur. 11 yaşındayken babası öldü. Annesi ise kırsal kesimde ebeydi. Evlendi, kocasının tıbbi uygulamalarını destekledi ve 1959'da kızını doğurdu 4 İlk hemşirelik eğitimini 1947 yılında Ohio’nun Akron şehrinde bir kamu hastanesi hemşirelik okulunda tamamlamıştır. 5 sitzman ve eichel berger 2004 1957 yılında hemşirelikte lisans 1966 yılında Los Angeles Kaliforniya Üniversitesi’nde(UCLA) halk sağlığı hemşireliği ve ruh sağlığı hemşireliği alanında yüksek lisans 1985 yılında Pacific Western Üniversitesi’nde klinik psikoloji alanında doktora derecesini almıştır. Grand Valley State’den fahri doktora ünvanı almıştır. Sitzman ve Eichelberger 2004 6 1960’ların Toplum Ruh Sağlığı hareketine öncülük yapmış ve UCLA’daki toplum ruh sağlığı hareketi ile ilgili organizasyon ve planlama çalışmaları sırasında sistemler adaptasyon çerçevesine dayalı ‘Birey Bütünlüğü Yaklaşımı’ hemşirelik modelini geliştirmiştir. 7 Sitzman ve Eichelberger 2004 MODELIN GELIŞMESINDE ETKILI OLAN FAKTÖRLER Neuman Sistemler Modeli (NSM) ilk olarak 1970 yılında lisansüstü öğrencilere yardım için hastanın ihtiyaçlarını bütüncüllük terimleri içinde sistemler yaklaşımını dikkate almaları amacıyla geliştirmiştir. Model 1972 yılında ‘Hasta Problemlerine Bütüncül Birey Yaklaşımı’ için bir öğretim modeli başlığıyla Nursing Research’de yayınlanmıştır. 8 Modelin geliştirilmiş hali Hemşirelikte Kavramsal Modeller kitabının 1.(1974) ve 2.(1980) baskısında Betty Neuman Sağlık Bakım Sistemleri Modeli: Hasta Problemlerinde Bütüncül İnsan Yaklaşımı olarak yayımlanmıştır. Fawcett 2005 9 1982 de ilk kitabı olan Neuman Sistemler Modeli: Hemşirelik Uygulaması ve Eğitimi için Başvuru yayınlandı. Modelin yer aldığı 1974,1980 ve 1982 yayınlarında Neuman insan kavramını hasta ve müşteri olarak adlandırmış. 1989’dan sonra ise sadece müşteri terimini kullanmıştır. Neuman ve Fawcett 2002;Fawcett 2005 10 Yıllar içinde çeşitli değişimlere uğrayarak geliştirilen kitap 2006 da en son baskısı olan Neuman Sistemler Modeli’nde orijinal diyagram kullanılmakta ve insan,çevre,sağlık ve hemşirelik şeklindeki hemşirelik metaparadigması içinde modelin bileşenleri sunulmaktadır. Geib 2006 11 Neuman Sistemler Modeli hemşireliğin diğer kavramsal modelleri (Orem 1971, Rogers 1970, King 1971) ile yaklaşık aynı zamanda geliştirilmiştir. 12 Modelde insana çok boyutlu bakılmakta ve sistem yaklaşımı temel alınarak stresöre karşı nasıl denge durumunda kalabildiği açıklanmaktadır. (Neuman 2002) Sağlık bakım profesyonelleri etkili girişimleri belirlemek ve uygulamak için müşterilerin stresörleri nasıl algıladıklarını ve nasıl tepki verdiklerini anlamalıdır. (Fitzpatrick ve Whall 2005) 13 MODELIN TEMEL KAVRAMLARI insan Çevre Sağlık Hemşirelik 14 İNSAN Neuman’a göre insan çevresi ile etkileşen açık bir sistemdir, uyumu ve dengeyi sağlayabilmek için iç ve dış çevre ile sürekli etkileşim halindedir. (Fawcett 2005; Gigliotti 2001) Bireysel değişkenler (fiziksel,psikolojik,sosyokültürel,gelişimsel, spiritüel) Temel yapı Savunma hatları (esnek savunma hattı, normal savunma hattı, direnç hatları) 15 Yeniden yapılanma Bireysel değişkenlerin fonksiyonu sistemi denge durumuna zamanında ulaştırmak, sürdürmek ve korumaktır.(Fitzpatrick ve Whall 2005; Geib 2006, Şengin İnan ve Üstün ) 2014 Fizyolojik değişken: bedensel yapı ve iç fonksiyonlar Psikolojik değişken: zihinsel süreçler ile içten ve dıştan gelen interaktif çevresel etkileri Sosyokültürel değişken: sosyal kültürel koşullar ve etkilerinin birleşimini Gelişimsel değişken: yaşa bağlı gelişimsel süreçler ve faaliyetleri Spiritüel değişken: manevi inançlar ve etkileri ifade etmektedir. (Neum an ve Fawcett 2002; Fawcett 2005) 16 17 farklı bireysel özellikler Temel yapı: genetik yapı yanıt verme özelliğinden oluşmaktadır 18 19 BIREYIN TEMEL YAPISI Esnek savunma hattı Normal savunma hattı Direnç hatları Stresörlerden korunmaktadır 20 Savunma hatları insan savunma hatlarıyla çevrili temel yapıdır. Dıştan içe hattı koruyarak temel yapının zarar görmesini önlerler. 21 22 Esnek savunma hattı: en dıştaki kırık çizgidir Normal savunma hattı: bireyin genel iyilik hali Direnç hattı : normal savunma hattı kırıldığında devreye geçer ve bireyin temel yapısını korur. 23 YENIDEN YAPILANMA Stresöre verilen tepkinin derecesi ile ilişkili olarak enerjideki artış durumudur. Birey hastalıktan önce var olan düzeye dönebilmekte ya da yeni bir denge sağlayabilmektedir. Yeniden yapılanma meydana gelmezse temel yapının başarısızlığının bir sonucu olarak ölüm gerçekleşmektedir Neuman ve Fawcett 2002; Fawcett 2005) 24 25 ÇEVRE Sistemi etkileyen ve sistem tarafından etkilenen tüm faktörler olarak kavramsallaştırılmıştır. İç çevre: müşteriyi etkileyen ve müşteri sistemlerinin sınırları içinde ya da içsel olarak bulunan kişiye özgü faktörlerdir. Dış çevre: hem kişilerarası hemde kişi dışı güçler ya da stresörler ile ilişkilidir. Oluşturulan çevre: müşterinin esnek ve normal savunma hattı ve direnç hatları üzerindeki durumsal stresörlere yanıt olarak geçici sağlık durumunu yansıtan kendi kendine yardım olgusudur. 26 Çevresel stresörler: kişi içi, kişi dışı, ve kişilerarası stresörler olarak kategorize edilmektedir. Kişi içi stresörler: müşteri sisteminin sınırları içinde meydana gelen iç çevresel güçlerdir. Kişilerarası stresörler: müşteri sisteminin sınırları dışında ve yakın aralıkta meydana gelen dış çevresel güçlerdir. Kişi dışı stresörler: müşteri sisteminin sınırları dışında ve uzak aralıkta meydana gelen dış çevresel güçlerdir. 27 28 SAĞLIK Birey ve çevre arasındaki denge olarak tanımlanmakta ve dinamik bir süreç olarak vurgulanmaktadır. Müşterinin iyilik halinin derecesi sistem dengesini tekrar kazanmak ve sürdürmek için gerekli olan enerji miktarı ve değişkenlerinin çevresel stresörlere karşı nasıl etkin bir şekilde yanıt verdikleri ile değerlendirilmektedir. Eğer insanın tüm gereksinimleri kariılanırsa optimal iyilik hali sağlamaktadır. İhtiyaçlar karşılanmadığında ise iyilik durumunda azalma meydana gelmektedir. 29 30 HEMŞIRELIK Hemşireliğin en önemli hedefi optimum iyilik haline ulaşılması, bunun korunması ve sürdürlmesi yoluyla sistemin dengede olmasının sağlanmasıdır. Hemşire birincil,ikincil ve üçüncül koruma girişimleri ile stresörün gerçek ya da olası etkisini azaltarak sistemin dengesini sağlamayı hedeflemektedir. 31 Birincil koruma: bir stresörün sisteme zarar vermeden önce tanımlanmasında kullanılmaktadır. Amaç stres faktörünün normal savunma hattını geçmesini önlemek veya stres faktörleriyle karşılaşma olasılığını azaltarak savunma hattını güçlendirmektir. İkincil koruma: sistemin stresöre tepki vermesi ile oluşan semptomların erkenden tanılanması ve tedavi edilmesidir. Üçüncül koruma: olası durumları önlemeye ve dengeyi korumaya odaklanılmaktadır. Amaç direnç hatlarını güçlendirerek bireyin dengesini korumaktır. 32 33 Modelde hemşirenin rolü hastanın sağlığına kavuşması ve stresörlerle baş edebilmesi için hastayla birlikte çalışmak hastaya sorunu çözmesi için yardımcı olmaktır. 34 MODELIN KULLANIM ALANLARI Hemşirelik eğitiminde kullanılması Hemşirelik uygulamalarında kullanılması Hemşirelik araştırmalarında kullanılması 35 MODELIN GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLERI Model açık sistem odaklı olduğu için bileşenlerin uyumunu sürekli olarak izlemekle birlikte hemşirelik girişimlerinin holistik bir bakış açısıyla yapılmasını sağlamaktadır. Model sistemler parçalar alt parçalar ve çevre arasındaki karşılıklı ilişkilerin tanımlanmasını sağlayarak hemşirelik girişimlerinin mantıklı ve akılcı olmasını sağlamaktadır. Hemşirelik tanıları hemşirelik hedefleri ve hemşirelik sonuçlarından oluşan model hemşirelik süreci kategorileri amaca yönelik eleştirel düşünme ve problem çözmeyi eyleme dönüştürmede yardımcıdır. 36 MODELIN GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLERI Model oldukça basit ve anlaşılırdır ve terimleri kolayca tanımlanabilir. Ancak çok fazla tanım olması ve aralarındaki ilişkilerin niteliğinin tam olarak belirtilmemesi modelin kullanımında bazı zorluklara neden olabilmektedir. Modelin çok boyutlu olması sağlık alanındaki pek çok profesyonel için çekici bir çerçeve sağlamaktadır. Model çeşitli alanlarda hem hemşirelik eğitimi hemde uygulamaları için açık ve kapsamlı yönergeler sağlamaktadır. Stres adaptasyon teorisi modelin kuramsal çatısını oluşturmaktadır. Bu nedenle soyut ve geneldir. Modeldeki kavramların bazıları tam olarak tanımlanmamıştır. Örneğin çevre tanımındaki iç ve dış güçler tam olarak açıklanmamıştır. Ayrıca yeniden yapılandırma kavramı yeterince anlaşılır değildir. 37 38 39 Akut Koroner Sendrom Tanısı Olan Hastaya Sistemler Modeline Göre Uygulanan Hemşirelik Yaklaşımı Özet Kardiyovasküler Hemşirelik Dergisi Koroner arter hastalığı dünyada en önde gelen mortalite ve morbidite nedenidir. Koroner arter hastalığına sahip bireyler en çok akut koroner sendrom ile hastaneye başvururlar. Akut koroner sendromu olan hastalar; fiziksel, sosyal, psikolojik açıdan çok yönlü olarak etkilenmektedir. Hemşireler, hastalara uygun hemşirelik yönetimini planlarken, bireyleri çok boyutlu değerlendirmeli ve hemşirelik modellerine dayandırarak uygun girişimleri sunmalıdır. Bu modellerden biri de Betty Neuman Sistemler modelidir. Bu olgu sunumunda, unstabil angina pektoris (USAP) tanısı olan bir hastanın algıladığı stresörler ve bireyin bu stresörlerden etkilenme durumu Neuman Sistemler Modeline göre ele alınmış ve hemşirelik yönetimi planlanmıştır. 40 Neuman’ın Sistemler Modeli Kullanımına Bir Örnek: Pnömonili Bir Bebeğin Hemşirelik Bakımı ÖZET Hemşirelik modellerinin varolma nedeni hemşireliğin tıptan farklı özelliklerini ortaya koymaktır. Hemşirelik modeli kullanıldığında metaparadigmalar arasında ilişki kurulmaktadır. Birey, çevre, sağlık ve hemşirelik arasında kurulan ilişkiyi modele dayandırmak, teorik bilgilerin hasta verileri ile bütünleştirilmesini ve sistematik bir biçimde girişimlerin planlamasını sağlamaktadır. Model kullanımı, istenen hasta sonuçlarına ulaşmak için hemşirenin düşünme biçimini şekillendirmektedir. Bu, hasta için çalışmayı değil hasta ile birlikte çalışmayı getirmekte ve bireye bütüncül yaklaşımı kolaylaştırmaktadır. Model kullanımının gerekliliklerine rağmen istenilen düzeyde olmadığı görülmektedir. Klinik alanda model kullanımın arttırılması için modellerin klinik örneklerle açıklanmasına gereksinim olduğu belirtilmektedir. Bu makalede, Neuman’ın Sistemler Modeli pnömonili bir bebeğin bakımında kullanılarak örneklendirilmiştir 41 Neuman Sistemler Modelinin Diyabetli Bireyin Hemşirelik Bakımında Kullanımı ÖZET Görülme sıklığı hızla artan Diyabetes Mellitus (DM), kişi için yeni yaşam deneyimidir. Yaşam boyu süren kronik bir hastalık olması sebebiyle bireylerin ve ailelerinin yaşamlarını tüm yönleriyle etkilemekte, bireylerde fizyopatolojik değişikliklerin yanı sıra psikososyal boyutta da sorun, çatışma ve değişikliklere neden olmaktadır. Tüm bu değişiklikler diyabet yönetimini olumsuz etkileyerek diyabeti şiddetlendirebilmekte, hastaların yaşam süresini ve kalitesini olumsuz yönde etkileyebilmekte, kişinin hastalığa uyum ve kabullenme sorunları yaşamasına neden olabilmektedir. Hem hastalığını ve hem de yaşamını kontrol altında tutması gereken diyabetli hastanın, diyabet yönetimini başarılı bir şekilde gerçekleştirebilmesi için yeterli bilgi, beceri ve olumlu tutumlara sahip olması gerekmektedir. Bu aşamada hemşirelik girişimlerinin önemli bir rolü vardır. Hemşire, hastaların diyabetle ilgili negatif tutumlarını saptayarak düzeltmeli ve pozitif tutumlarının geliştirilmesi için destek vermelidir. Bu hedeflere ulaşabilmek için hemşirelik uygulamalarında teori ve model kullanımının etkili olduğunu unutmayarak; insan odaklı holistik yaklaşıma sahip olan, tüm hedeflerin belirlenmesinde ve girişimlerin planlanmasında hasta ile işbirliğinin üzerinde duran Neuman Sistemler Modeli’ni temel alabilir. Neuman Sistemler Modeli’ni kullanarak hemşire, diyabetli bireylerin yaşadığı stresörleri belirleyerek, gereksinimleri bütüncül açıdan ele alıp, uygun hemşirelik tanılarını belirler. Bireyin denge durumunu bozan kronik hastalıklardan birisi olan diyabet önemli bir sağlık problemidir. Bu makalede; Neuman Sistemler Modelinin diyabette kullanımı açıklanacaktır. 42 NEUMAN SİSTEMLER MODELİNE GÖRE BİR VAKA ÇALIŞMASI ÖZET Hemşireler, hastaların tedaviden etkin yararlanması ve iyileşme sürecini hızlandırmak için hemşirelik teorilerine dayandırılmış çeşitli bakım modellerinden yararlanırlar. Bunlardan biri Neuman Sistemler Modeli’dir. Bu çalışmada Neuman Sistemler Modeli kullanılarak, serebral infarktüs tanısıyla nöroloji yoğun bakım ünitesine yatırılmış 40 yaşındaki kadın hastanın yaşadığı stresörler ve etkilenme düzeyi incelenmiş ve hemşirelik bakım planı oluşturulmuştur. Beyin damar hastalıkları bireyin yaşamında kalıcı ya da önemli değişikler yaratır ve bu hastalara bütüncül yaklaşım için Neuman Sistemler Modeli kullanışlı bir rehber olabilir. Bu vaka çalışması, Neuman Sistemler Modeli’ne temellendirilmiş bir çalışma olup modelin kullanılabilirliğini gösterir 43 Neuman Açık Sistemler Modeline Göre Bir Vaka Değerlendirmesi Çalışması Hastalık bireyin yaĢamında stres yaratan bir süreçtir. Özellikle süreğen hastalıklar bireylerde yaĢam kalitesini düĢürmekte, sağlık kurumlarına bağımlılığı arttırmakta ve farklı bireylerde farklı stresörler yaratmaktadır. Hasta bireylerin tedaviden yarar sağlamaları ve yeni duruma uyum sağlamalarını kolaylaĢtırmak için hemĢireler çeĢitli hemĢirelik modellerine dayanarak hemĢirelik bakımı sunabilmeleri gereklidir. Bu modellerden biri de Neuman Açık Sistemler Modelidir. Bu çalıĢmada, hemodiyaliz tedavisi gören bir bayan hastanın algıladığı stresörler ve etkilenme durumu Neuman Açık Sistemler Modeline göre izlenmiĢ ve hemĢirelik bakım planı oluĢturulmuĢtur. Hemodiyaliz gibi süreğen hastalıklarda bu modelin kullanımı uygun bir yol gösterici olabilir. Bu vaka çalıĢması, Neuman Açık Sistemler Modelinin farklı tanılarda, farklı bireylerde ve farklı yaĢam olaylarında rahatlıkla kullanılabilir olduğunu ortaya koymaktadır. 44 NEUMAN SYSTEMS MODEL UYGULAMAMERKEZI Amaç: Bireylerin araştırmayı uygulamaya dönüştürme çabalarını kolaylaştırmak vekabuletmek ve Neuman Sistem Modelini sağlık hizmeti uygulama ortamlarında uygulamak. 45 NEUMAN SYSTEMS MODEL ARAŞTIRMAENSTITÜSÜ Amaç: Neuman Systems Modelini kullanarak ilerlemek ve araştırma için bir rehber sağlamak ve Neuman Systems Modeli araştırmacıları arasında bağlar kurmak 46 MISYON Neuman System Model Trustees Group, Inc.'inmisyonuveamaçları, modelinküreselhemşireliktopluluğuveküreselsağlıkhizmetleritopluluğuiçinbüt ünlüğünüveuygunluğunumuhafazaetmek, korumakvesürdürmektir. Dr. Betty Neuman, 1988'de MütevelliHeyeti'nikurdu. Her MütevelliHeyetiüyesi, modelineğitim, uygulama, idareveyaaraştırmadageliştirilmesineveyakullanılmasınabağlılığınıgösteren Amerika BirleşikDevletleri, KanadaveyaHollanda'danprofesyonelbirhemşiredir. Modeleuluslararasıilgidevamettikçe, diğerülkelerdenMütevelliHeyetineeklenecek Mütevellilerin işlevleri şunlardır: Hemşirelerin ve dünya çapındaki diğer sağlık profesyonellerinin katkılarıyla NSM'nin sürekli gelişimi ve değerlendirilmesinde bulunmak. Hemşireleri ve sağlık topluluğunu NSM ve uygulamaları hakkında eğitin. NSM ile ilgili profesyonel iş topluluğunu güncellemek ve haber vermek için uluslararası forumlar düzenleyin. Modeli ilerletmek için çok disiplinli ortaklıklar oluşturun. Kapsamlı bir NSM bibliyografyası koruyun. Destek ve bilimsel ve yaratıcı çalışmalar yoluyla Betty Neuman çabalarını genişletmek. 47 48 49 50 51 KAYNAKLAR Hemşirelik Teorileri ve Modelleri (Prof.Dr.A.Karadağ, Doç.Dr.N.Çalışkan,Doç.Dr.Z.G.Baykara) https://www.neumansystemsmodel.org/ https://www.youtube.com/watch?v=K1KGHNCF-pU&feature=emb_logo https://www.neumansystemsmodel.org/nsm-powerpoint http://acibadem.dergisi.org/uploads/pdf/pdf_AUD_191.pdf https://jag.journalagent.com/kvhd/pdfs/KVHD-59244-CASE_REPORT-YEL.pdf http://acibadem.dergisi.org/uploads/pdf/pdf_AUD_425.pdf https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/29477 https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/391261 http://www.kuhead.org/jvi.aspx?pdir=kuhead&plng=tur&un=KUHEAD-09795 http://www.journalagent.com/bsbd/pdfs/BSBD-15010-CASE_REPORTGUNER.pdf https://jag.journalagent.com/phd/pdfs/PHD-80774-CASE_REPORT-AKBAS.pdf https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/753496 52
