Uygurları araştıran önemli hocalar Uygurlar prof.dr Gülçin çandarlıoğlu çin kaynakları ve Uygur kitabelerine göre Uygur kültürü An-lu shan isyanı ve büyük yen devleti Türkiyede Uygur tarihi çalışan çok az hocamız vardır. Özkan izgi:Uygurların hukuk vesikalarından yola çıkarak onlarla ilgili kitap ve makaleler yazdı Gülçin çandarlıoğlu Saadetin gömeç Hacettepe üniversitesinden doçent doktor erkin Ahmet taşağıl Uygur ne anlama gelir:Uygur adı müttefik anlamına gelmektedir.uygurlar 9 boydan meydana gelmektedir. Yağlakar,uturkar,bagasıgır,aburçik,hazar,yağmurkar,hu-wu-su,yabire-kürebir boyları 744 de kurulan Uygur kağanlığını 18 tane boy oluşturur 9 u Uygur boyları diğer 9 uda dokuz oğuz boylarındandır. Kuruluş öncesi Uygurlar:Uygurlar en eski tarihte ne isimle anılırdı vs Çin kaynaklarının Uygurlar bölümünde geçen ilk cümle çok önemlidir.aynı Göktürklerde geçtiği gibidir. Derki Uygurlar chiomlu yani hunların neslinden gelirler der.buda Uygurların türk olduğunun en büyük kanıtıdır. Uygurların 4-5.yüzyıl arasında tabgaç dönemi sırasında biz Uygurların atalarından birkaç bilgiler buluyoruz. Tölez-tieluo:dağınık halde yaşayan herhangi bir lider altında birleşmemiş türk boylarıdır.zaman geldiğinde otlaklarına herhangi biri saldırdığında birlik olup karşı saldırıya geçmeleri ile bilinir tölezler. Tölezler at binmede ok atmada usta idiler.koyun ve sığır besliyordular.uygurlar bu dönemde tula ve selenge arasındaydılar.yani Baykal gölünün hemen güney bozkırlarında yaşıyorlardı. Etraflarında bugu-tomra gibi dokuz oğuz boyları var idi. Göktürkler 630 yılında il kağanın çine teslim olması ile yıkıldılar. Sir tarduşlar çinin desteği ile ortaya çıkan bir devlettir.bunun daha kuzeyinde ise Uygurlar bölgeye hakim idi. Uygurlar hakkında biraz daha fazla almamız ilk defa çin kaynaklarında geçer ve ilk defa bir ldierden bahseder çin kaynakları İrkin pursar,irkin bizim bugün erkin dediğimiz bir unvan erkin güç sahibi anlamına gelir.pursar ismi hakkında çok güzel sözler söylenmektir.pursarın liderleriğinde olan Uygurlar diğer töles boyları ile birleşerek Göktürklere saldırarak,bir takım sıkıntılar çıkararak göktürkleride yendiler.bu sayede irkin ünvanını pursar buradan alır.alp ilteber ünvanını aldı.ilteber devlet kuran anlamına gelir. Pursar için çin kaynakları:çok güzel savaş taktikleri bilir ve planlı biridir.askerlerini hiç yalnız bırakmazdı..kendisi seferdeyken annesi kanun ve nizamı bozanları cezalandırıyordu.anne adeta bir iç işleri bakanı gibi çalışıyor.pursarın annesine ulu hatun diyoruz.oğlu dışarıda svaşlarla uğraşırken anne ise bir içişleri görevi görüyor.Tarihte bildiğimiz ilk iç işleri bakanıdır. Göktürklrein fetret döneminde pulsağ öldüğü için başka bir ilteber geliyor.bu ilteber ise çin taraftarı olduğunu ve Çinliler tarafından kullanılmaya hazır bir lider olduğunu görüyoruz ondan sonra gelen liderlerde aynı şekildedir. Bu dönemde Uygurlar batı Göktürk topraklarında savaşarak orayı ele geçiriyorlar.korede çıkan isyanı Çinliler adına bastırıyorlar. Batı türkistanda bir takım savaşlara gönderiliyorlar ve on-oklara karşı birkaç zafer kazanıp taşkente kadar ilerlemişlerdir. 2.göktürk devleti kurulduğu zaman (681) yine Uygurlar Göktürk hakimiyeti altına giriyorlar fakat,bilge kağan öldükten sonra basmullar,Uygurlar ve Karluklar bilge kağanın oğlu özmüş kağanın üzerine saldırarak onu öldürüyorlar.bu sayede Göktürk devleti tamamen yıkılmış oldu ve yerine Uygurlar,Karluklar,basmullar gelmekteydi Uygurlar daha sonra bu devletlerin liderlerinide öldürerek devlete sahip çıkıyorlar. Uygurlar ülkenin doğu tarafını idare edecek iken Karluklar batı tarafını idare edecekti. Fakat Uygurlar basmul kağanını tahttan indirip kendileri tahta çıkıyor.bu şekilde ötüken Uygur kağanlığı devletini kurmuş oluyorlar. Ötüken Uygur kağanlığı böyle kurulmuştur. Ötüken Uygur kağanlığı milattan sonra 744 yılında kurulmuştur kuran liderin adı kutlug bilge kül kağandır. Bu unvan bize tanrı tarafından kut verilmiş olduğu ve hakimiyetin kendisine verildiğini gösteriyor. Bir devlet kurulunca,kurulan devlet bütün komşu devletlerine elçilikler yollayarak bunu söylerler.karşı komşu devlet ya bu durumu destekler yada ses çıkarmayarak desteklemezler. Çine yollanan elçilikte kabul gördü. Her kurucu lider gibi devleti kuran lider çok fazla yaşamamıştır.kutlug bilge kül kağanda 3 sene sonra 747 yılında ölmüştür. Ötüken Uygur kağanlığı sınırları:hun devletinin toprakları kadar geniş bir toprağa sahipti.ve dahada genişletilecekti. Kutlug kağan ölünce yerine oğlu moyen-çur kağan değişti. Moyen çor Uygur kağanlığının en bilinen büyük kağanlarından birisidir.sert huylu olmakla birlikte savaştan çok iyi anlamktadır.ilk yılları fetihler ile geçti 4 bir yana akınlar yaptı.yeni kurulmuş devletlerin üzerine sefere çıktı Özellikle moyençor kağanın batı seferlerini biz çin kaynaklarında görmeyip yazıtlardan görüyoruz. Batıda Karluklar vardı Uygurlarların hakimiyeti altında idiler(Karluklar,basmıllar,Uygurlar birleşmişti ve sonra Uygurlar basmılları yenmişti) Karluklar batı tarafındaydı fakat sonra diğer türgiş boyları ile birleşerek isyanlar çıkarıyorlardı.türgiş boylarının Karluklar ile birleşmesi Uygurlar için potensiyel bir tehtid oluyordu sebebi ise türgiş boylarının bir araya gelerek toprak kaybedebileceğini düşündü ve moyençor kağan bu sebeple batıya sefer düzenledi çu-talas nehirleri boylarında yaşayan türgişlerin üzerine sefere gitti ve onları mağlup etti.bu şekilde batıda topraklarını siri deryaya(seyhun) kadar genişletti.Uygurların sınırlarını çizin Moyençur kuzey seferi:önce batıda yueçilere saldırdı daha sonra doğuda donglulara saldırdı daha sonra kuzeydeki bütün türk boylarınıda topladı sonra sıra güneydeki çin devletine geldi.bozkır kabilelerinin birliği sağlandı ve Uygur hakimiyetine girmiş oldu. Kuzeyde yeni sey nehri civarlarında Kırgızlar yaşamaktadır.kırgızlar çok önemli türk boylarından biridir.sayan dağlarında(köymen dağlarında) maden kaynakları çıkartıp işleyip ham veya işletip satıp metal maden ticareti yapan Kırgızlar bölgede bu anlamda tekti. Uygurlar Kırgızlar üzerine sefer düzenlesede tam olarak başarılı sağlayamadılar.kırgızlardan ziyade o bölgedeki çik kavmi Uygurlar tarafından ele geçiriliyor. Oğuz seferleri ise 8 oğuz 9 tatar larında Uygurlar tarafından ele geçirildiği söyleniyor fakat bu oğuz boyu hangisinin belli değildir. Uygurlar çine sefer düzenleyecekti fakat bu çok planlı bir şekilde değildi. Geçen dersten hatırladığımız gibi Uygurlar basmılların liderini öldürerek kendileri bu devlete sahip çıkmıştı önce oğuz boyları ile savaştılar daha sonra batıda Karluklarla,kuzeyde yenisey boylarında Kırgızlarla savaşıyorlar fakat bu seferde Kırgızları yenemiyorlar.fakat bu civarda bulunan çik altında bulunan bir boyu hakimiyetleri altına alıyorlar.uygurlar bozkır milletlerini bir arada kendi hakimiyetinde toplayınca sıra çine gelmiştir Uygurlar için yani güney tarafında. Uygurlar ekonomik gücünü,ordusunu ve asker sayısını çoğaltıp sıra güneydeki çine sıra geliyor. Çinde Göktürkler döneminde 618 yılında Göktürklerin de yardımıyla Tang Hanedanlığı kurulmuştur. Çin tarihi boyunca 24tane büyük imparatorluk kurulmuştur.Tang hanedanlığı ise Çinlilerin en gurur duyduğu imparatorluktur.907 yılına kadar yaşayacak bu imparatorluk. Tang hanedanlığı bu kadar zengin bir imparatorluk olmasının bir yoluda çok kozmopolit bir imparatorluk olmasından kaynaklanır.kurucusunun yüzde 100 çinli değildir. Tang hanedanlığı hem türk boylarından hemde şi-en-pi boylarından tang hanedanlığı kız alarak evlilik yapmışlardır.bu doğan çocuklarda çadırlarda yaşamayı seven ve askerlikten hoşlanan kişiler olmuştur. Tang hanedanlığının kurucu imparatoruda bu şekilde bi aile yapısına sahip idi. 2.imparator tai tai zong(genç imparator) babası il kağandan sonra kendi özel hassa ordusunu Türklükten ayrıştırır. Tang hanedanlığı proto Moğol,Türklerden,kitanlardan,soğdlardan ve korelilerdende çokça etkilenmişlerdir.çinde olmayan birçok etnik millet çinin sınırları içerisine girmiş ve imparatorluk bu sayede bunları farklı makamlara yerleştirip oldukça iyi bir şekilde yararlanıyordu. Tang hanedanlığı soğd kültüründende çokça etkilenmiştir. Bu dönemde 630 yılında 1.göktürk devleti yıkıldığı zaman birçok türk boyu kuzeyden çine giriş yapmak için izin istemektedir.çinde bunları yerleştiriyor. 2.göktürk devleti de yıkıldığı zaman kitanları mançurya bölgesine yerleştirmişlerdi. Uygurların kuruluşu sırasında çin 744 Çin çok büyümüş bu dönemde korelilerdende çokça yararlanılmıştır özellikle koreden çine göç eden bir generalin oğlu bizim için çok önemlidir adıda Gao Xianzhidir.kendisi çin tarihinde çok meşhur bir isimdir.batı topraklarını feth eden,Talas savaşını yapan ve tibeti ele geçiren kore asıllı Çinli bir generaldir. TANG ÇİNİN 751 yılına kadar olan savaşları ve siyası yapısı 1-Çinin batı ile durumu(batı Türkistan ile durumu) Talas savaşı sırasında taraflar kendileri ilede çatışıyordu.çin ise buna şöyle bir çözüm buldu.taşkent beyi bahadır han ile iyi ilişkiler kuran çin,emevilerin çin sınırına kadar dayanmalarını istemiyordu ve bu yüzden bu tampon bölgelerde bu hanlara güveniyorlardı.740 yılında çin hediyeler ve övücü mektuplar yolladılar bahadır hana 2-Çin ve Tibet İlişkileri Tibet 8.yüzyılın başlarından itibaren zayıflamaya başlamıştı.çinlililer Türklere yaptığı gibi kız vererek yapılacak isyanları en aza indirmek için icraata geçti fakat tibetlilier özellikle bugün Keşmir civarında bulunan orada çok sayıda küçük küçük krallıklarla savaşıp onlara zarar veriyordu bu durum karşısındaki buradaki küçük krallıklar çinden yardım istediler. Çinde bu durumu bahane ederek gilgit ve vakhan denilen dağlık bölgeye sefer düzenledi ve orduların başında kore asıllı Gao Xianzhi var idi.çin bu bölgede burada öncelikle bir krallık ve bu krallığı takip eden 72 tane küçük krallık çine bağımlı hale gelince Tibetlilerde bu durum karşısında bir şey yapamadı ve kendilerine çekin düzen vermeye karar verdiler.çin bu sayede Keşmir bölgesindeki bütün krallıkları ele geçirmiş oldu ve hem kuzey Hindistan hemde pakistanı kontrol edebilecek stratejik bölgeyi ele geçirmiş oldular 3-Talas meydan savaşı 751 Gao Xienzhi hiçbir sebep yokken ordularını topladı ve taşkente girdi Taşkent beyi onu çok büyük bir memnunuiyetle karşıladı fakat o Taşkent beyini sınırları iyi kontrol edemediği için onu oracıkta öldürdü ve Taşkent beyinin oğlu ve civardaki beyler birleşerek çin ordusuna karşı savaşa girdiler.Savaş Kırgızistan bölgesindeki tokmak civari şehrindeki Talas vadisinde oldu.sonuç Çinlilerin aleyhine bitti çünkü türk Karluk boyları düşmanın türk olduğunu gördü ve taraf değiştirdiler.ve çin bu savaşı kaybetti. Çin bu savaşı kaybetmesine rağmen imparatorlar sarayında hiç bu durumu kaale almadılar çünku ülke gayet zengindi. Güneydede bir takım çin olmayan gruplarda isyan hareketinde bulunmuşlardı.her ne kadar çin buraya sefer düzenlesede Çinliler burada çok başarılı olamadılar.bu durum yaklaşık 10 yılda bir olsada çini çok etkileyen bir isyan değildir. Asıl konumuz bir isyan ve bu isyanın kahramanıdır Adı An-lu-shan olan bir kahraman. onun soyadına baktığımız zaman onun bir Çinli olmadığını anlıyoruz.Annesi bir Göktürk kamıdır.ve annesinin ünvanı kara kamdır.yeraltı tanrısı ruhu gibi çalışmaları vardır.An-luü-shanın annesi bu takım ritüeller yapmıştır.Göktürklerin aşı-dığ boyundandır yani Göktürklerin yönetici boyu olan aşinadır. 2.asil boy ise aşidığlardır.ve annesi de bu boydan geliyordu. An-Lu-Shanın babası ise Semerkantlı birisidir.an-lu shan gibi isimler kamlushan olarak anılmaldır fakat öyle değildir. 703 yılında koreye yakın olan bir bölgede doğan an-lu-shan bu kozmopolit bölgede çok dil bilme avantajını yakalamıştır.6 dil bilen an-lu-shan burada tüccarlara komisyonculuk yapmaktadır.bu arada çocukluğundan birlikte büyüdüğü çok sevdiği bir arkadaşı vardır.adeta onun akıl hocası olan bu arkadaşı Shi Sming hayvan hırsızlığı yapmıştır ve yakalanıyor.daha sonra valinin önüne getirilen shisming valiye o kadar iyi bir şekilde konuşuyorki vali onu kendi özel ordusuna alıyor. Çin kaynaklarında an-lu-shan yakışıklı biri olarak tasvir edilir. An-lu-shan çin ordusunda görev yaparak kademe kademe yükselmiştir. 745 yılına gelindiğinde artık bir komutan olan An-lu-shan kitan isyanını bastırmak ile görevlendirilmiştir.An-lu-shan 1-2 saldırarak başarısız olsada sonunda başarılı oluyor.fakat an-lu-shan doğru dürüst bir şekilde galip olmamıştır.imparator çok sevindiği için an-lu-shanı görmek istemiştir 747 yılında saraya davet edilen An-lu-shan pekinden saraya geliyor.sarayda çok büyük törenler ile karşılaşıyor.ayrıca çok zeki ve kurnaz olduğu için akıllıca konuşuyor.an-lu-shan ben bir bozkırlıyım,bozkırda babadan çok anne değerlidir.o yüzden ben sevgili yang-kuei fei in evlatlığı olmak istiyorum diyor. Yang kuei feng birkaç gün sonra bu isteği kabul ediyor.ayrıca imparatorda bunu kabul ediyor. Yang kuei feng onu sarayın bahçesindeki bir havuzda An-lu-shan bu sayede sarayada dahada yakınlaşarak istihbarat alması kolaylaştırmıştır. Yang-kuei-fang hakkında:kendisi etine dolgun biraz tombul biridir Çinlilerden ziyade,babası önemli bir memur Tibet yakınlarındaki bir eyalete gönderilmiş orada doğmuş ve büyümüş babası öldükten sonra amcasının yanına gitmiş 16 yaşına geldiğinde imparatorun(Hsüen-song) un oğullarından birtanesine cariye seçilmiş ve evlendirilmiş,2 yıl sonra imparatorun çok sevdiği karısı imparatoriçe hastalanıp ölüyor.imparator o kadar büyük üzülüyorki gözü hiçbirşeyi görmüyor.etrafindakiler bu duruma son verebilmek için yang kuei feng ile evlendirmek istiyorlar imparatoru UYGUR KAĞANLIĞINDAKİ 18 BOY UYGUR BOYLARI 1- Yaglakar, 2- Hu-tu-ku, 3- Kürebir 4- Kürebir, 5- Bagasıgır, 6- Ebirçeg/Abırçak, 7- Hu-wu-su, 8- Yagmurkar, 9- Ayavire/Ayabire = Ayamur/Aymur) adlı dokuz oymaktan oluşuyordu. UYGUR KAĞANLIĞINDAKİ DOKUZ OĞUZ BOYLARI 1- Bugu 2- Tongra 3- Ediz 4- Hun 5- Bayırku 6- Çebi/ch’i-pi 7- İzgil 8- A-pu-ssu 9- Ku-lun-wu-ku
