T.C. MUĞLA SITKI KOÇMAN ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ EĞİTİM YÖNETİMİ, TEFTİŞİ, PLANLAMASI VE EKONOMİSİ BİLİM DALI EĞİTİM YÖNETİMİ, TEFTİŞİ, PLANLAMASI VE EKONOMİSİ BÜTÜNLEŞİK DOKTORA PROGRAMI Eğitimde Nicel Araştırma Yöntemleri Dersi Prof. Dr. Ahmet DUMAN BİLİMSEL ARAŞTIRMALARDA VE YAYINLARDA ETİK Tijen AKADA Kasım, 2015 Muğla 1 İÇİNDEKİLER 1. Giriş…………………………………………………………………………………..1 2. Etik Kavramı………………………………………………………………………...3 2.1. Meslek Etiği ve Araştırma Etiği Kavramları …………………………4 2.2. Sosyal Bilimler Araştırmalarında Etik Kavramı………………………….5 3. Bilimsel Araştırmalarda Karşılaşılabilen Bazı Etik Dışı Davranışlar …………..6 4. Bilimsel Araştırmalarda Karşılaşılabilen Etik Dışı Davranışların Nedenleri….13 5. Sosyal Bilimlerde Yürütülen Araştırmaların Etik Dışına Taşmasını Engelleme Gereği ve Yapılan Bazı Düzenlemeler ……………………………………………15 6. Türkiye’de Yapılan Araştırmaların Etik Açısından Mevcut Durumu ………...18 7. Etik Dışı Davranışlara Yönelik Çalışmalar ve Alınabilecek Önlemler…………19 8. İnternet Üzerinde İntihal Yapıldığını Tespit Etmeye Yönelik Yazılımlar …….20 9. Sonuç Yerine …………………………………………..…………………………...21 10. Kaynakça …………………………………………………………………………..22 2 1. GİRİŞ “Etik olmadan bilim olmaz.” Prof. Osman İnci (2015: 282) Çağlar boyunca insanoğlu belki de içinde yaşadığı dünyayı daha iyi anlamak ve daha yaşanılabilir kılmak için bilim ve araştırmalara başvurmuştur. Oğuzkan (1993) bilimi “evrenin bir bölümünü konu olarak seçen deneysel yöntemlere ve gerçekliğe dayanarak yasalar çıkarmaya dayanan düzenli bilgiler bütünü” olarak tanımlar (akt. Yolcu 2009: 3). Araştırma ise bilimsel yaklaşımı işe koşarak ele alınan bir sorunun, konunun veya durumun özenli ve ayrıntılı bir biçimde incelenmesidir (Kowalczyk 2015). Bilimsel araştırmalar yapıldıkları alana kuramsal bir katkı sağlamak veya uygulamada karşılaşılan bir soruna çözüm aramak şeklinde iki temel amaç taşır (Altunışık, Coşkun, Bayraktaroğlu, Yıldırım 2010: 17). Araştırma geleneği uyarınca bilimsel araştırmaların planlanmasından yürütülmesine ve sonuçlarının yayınlanmasına kadar her aşamasında ise etik kurallara uyulması beklenir. Bu çalışmada etik, meslek etiği, bilim/araştırma etiği kavramları, bilimsel araştırmalarda karşılaşılabilen bazı etik dışı davranışlar ve nedenleri, sosyal bilimler araştırmalarının etik dışına taşmasını engelleme gereği ve yapılan bazı düzenlemeler, Türkiye’de yürütülen araştırmaların etik açıdan durumu, etik dışı davranışların önlenmesine yönelik çalışmalar ve intihal yapıldığını tespit etmeye yönelik yazılımlar incelenecek ve konunun genel bir portresi çizilmeye çalışılacaktır. 2. Etik Kavramı Etik Aristoteles’den beri teorik olduğu gibi uygulamaya da dönük bir alan olduğu düşünülen ve belli bir konu alanına (subject-matter) ilişkin gerçeği ortaya çıkarmak ve yapılan seçimlerde, girişilen davranışlarda bu gerçeğe örnek oluşturmak amaçlarını güden bir felsefe alanıdır (Finnis, 1983: 4). Etik “ethos” sözcüğü Eski Yunan dilinde “töre” anlamından gelir ve insan davranışlarının altında yatan 3 değerlerin araştırılmasını konu edinir (Boydak 2011: 15). Dilimizde etik anlamında Arapça’dan geçen ve “huy”, “mizaç” ve “karakter” demek olan “ahlâk” sözcüğü kullanılmaktadır (Cevizci, 2002: 3). Yazıcı (2011: 2) etiği ahlakın felsefesi olarak değerlendirmektedir. Balcı’ya (1997: 304) göre sözlük anlamıyla etik “moral haklar (zorunluluk gibi), moral felsefesi (insan davranışında yanlış ve doğrunun araştırılması), davranış standartları, yanlış ve doğru davranış ilkeleri” olarak tanımlanabilir. Etik kavramının temelinde doğru ve yanlış ayırımı yatar (Wallen ve Frankel 1994, akt. Memduhoğlu 2007: 27). Etik, doğru davranışla yanlış olanı ayırt etmemizi sağlayan davranış normlarıdır (Resnik 2011). Etik davranan bir birey doğru davranışı yapmayı, yanlış olanı yapmamayı seçer. Etik değerler çoğunlukla evde, cami ve kilise gibi dini kurumlarda, okul gibi kişinin içine girdiği sosyal ortamlarda kazanılır ve çoğunlukla çocuklukta edinilse de, kazanılması insanın yaşamı boyunca sürer (Resnik, 2011). 2.1. Meslek Etiği ve Araştırma Etiği Kavramı Hayatın her alanında kendisine yer edinmiş olan etik kurallar mesleki ve bilimsel araştırmalar için de geçerlidir. Bireylerden mesleki yaşantılarının gerektirdiği eylemlerde bulunurken de etik normlara uymaları beklenir. Etik davranan bir meslek üyesi doğru olanı yapar ve mesleğinde yürürlükte olan etik kodlara uygun davranır. Mesleki örgütler kendi mesleklerinin nasıl yürütülmesi gerektiğinin sınırlarını çizen, standartlaşma ve eşgüdüm sağlayan, toplumun güven duymasını sağlayan kurallar belirler (Ayday 2009: 280). Mesleki anlamda etiğe uygun davranmak “belli bir grup veya mesleğin yürütme standartlarına uyma ve onu sürdürme” olarak değerlendirilebilir (Balcı 1997: 304). Araştırma/bilim etiği ise, alanı ne olursa olsun araştırmacının, araştırmasını planlama, yürütme ve bulguları yayınlama aşamasında, kısaca araştırma sürecinin her boyutunda uyması beklenilen ve bütün bilim insanlarınca kabul edilen ahlaki ilkeler ve yükümlülüklerdir (Kasapoğlu 2010: 93). Ongun ise (2006: 89) bilim etiğinin 4 “gerçeği arama çabası içine girmiş olan bilim insanlarının, içinde yaşadıkları toplumlara ve tüm insanlığa karşı doğru hareket etmeleri ve onları yanıltmamaları için uymaları gereken kurallar zincirini” tanımladığını belirtir. 2.2. Sosyal Bilimler Araştırmalarında Etik Kavramı Bütün alanlarda olduğu gibi sosyal bilimler alanında yapılan araştırmalar da araştırmacının alacağı kararlar üzerine inşa edilir. Araştırma etiği araştırma sürecinin her aşamasında araştırmacının verdiği kararları kapsar. Etik konusu araştırmanın kimlerle yürütüldüğü şeklinde katılımcıları ve hangi yöntem ve prosedürlerle yürütüldüğü şeklinde araştırma yapısını ele alır (Anderson 1990: 17, akt. Balcı 1997: 305). Örs (1994: 61, akt. Balcı 1997: 304) araştırma etiği kavramını, “akademik etkinliklerin yürütülmesi ve gerçekleştirilmesi sırasında yüz yüze gelinen değer sorunları ve bunlara önerilen çözümleri kapsayan bir alan” olarak tarif eder. Etik sözcüğünün nasıl tanımlandığına bağlı olarak sosyal bilim araştırmaları etiği tanımının sınırları da değişebilmektedir. Hammersley ve Traianou (2012: 16) etik sözcüğünün en az iki anlamı olduğunu öne sürer: birinci anlamıyla etik, “iyi ve doğru nedir?” ve “buna nasıl karar verilir?” konusunu inceleyen bir çalışma alanıdır. Sosyal araştırma etiği de araştırmacıların neleri yapıp neleri yapmaması gerektiğini tanımlayarak, bu davranışların nasıl saptanacağını içerir. İkinci anlamına göre ise etik neyin “iyi” veya “doğru” olduğunu kapsayan ve örneklendiren veya neyin kötü veya yanlış olduğunu belirlememize yol açan bir dizi ilkedir. Bu çerçevede sosyal araştırma etiği de sosyal bilim araştırmacılarının araştırma yaparken dikkate almaları gereken veya sahip oldukları etik prensiplerdir. 3. Bilimsel Araştırmalarda Karşılaşılabilen Bazı Etik Dışı Davranışlar Bilimsel araştırmalarda rastlanan etik dışı davranışlar farklı yazarlarca farklı biçimlerde yapılandırılmaktadır (Memduhoğlu 2007: 30). Türkiye Bilimler 5 Akademisi (TÜBA) (2002: 35-36) etik dışı davranışları üç kategoride ele alır. Bunlar: (a) Araştırmacının dürüst olmasına rağmen kısıtlı süre ve kısıtlı kaynak kullanımını nedeniyle gerçekleşen yanlışlar, (b) İhmalkarlıktan ve disiplinsiz çalışmadan kaynaklanan yanlışlar, (c) Aldatma ve kandırma amacıyla bilerek ve kasıtlı olarak yapılan davranışlar (scientific misconduct) olarak ifade edilir. Batuhan (1993) bilimsel araştırmalarda karşılaşılabilecek etik dışı davranışları şarlatanlık ve sahtekarlık olarak iki kategoride ele almaktadır (Arda 2004: 13): A) Şarlatanlık: Şarlatanlar, bilimsel yöntemleri kullanmaksızın ve sistematik bir araştırma yürütmeksizin yürütmüş gibi davranarak insanları yanıltanlardır. Bir anlamda bilimsel uydurmacılık yapılmaktadır (Balcı 1997: 323). Şarlatanların genellikle bilgiye iyi hakim olmayan ve kısa yoldan şöhret ve para kazanmak uğruna bilim insanlarınca desteklenmeyen iddialar üreten kişiler olduğu öne sürülür (Batuhan 1993, akt. Tabancalı 2004: 232). B) Sahtekarlık: Sahtekarlar, araştırmalarında bilimsel yöntem ve etik kurallara uymadıkları halde kendilerini uymuş gibi göstenlerdir. Batuhan (1994, akt. Balcı 1997: 323) bilimsel sahtekarlığı, araştırmada sahtekarlık ve yayınlarda sahtekarlık olarak iki kategoriye ayırır. Araştırmada sahtekarlık, yapılmamış bir araştırmayı yapılmış gibi göstermek (forging), araştırma verileri ile oynamak/ortalamadan sapan verileri kırpmak (trimming), verilerden sadece hipotezini destekleyenleri kullanmak (cooking) ve deneyin bazı ayrıntılarını yayınlamayarak tekrarlanmasını güçleştirmek şeklinde çeşitli biçimlere ayrılmaktadır. Yayın sahtekarlığı ise araştırmacının bir başka araştırmacının yazısının tümünü veya bir kısmını alarak kendi yazısı gibi okuyuculara yansıtmasıdır (Yazıcı 1994, akt. Balcı 1997: 324). 6 Kansu ve Ruacan da (2000 akt. Memduhoğlu 2007: 30) bilimsel yanıltma içeren etik dışı davranışları “Disiplinsiz Araştırma” ve “Bilimsel Yanıltma veya Yalancılık” şeklinde iki kategoride sınıflandırmaktadır: A) Disiplinsiz/Özensiz Araştırma (Sloppy Research): Araştırmacıların kasıt gütmeden yol açtıkları, dikkatsizlik, acelecilik, yetersiz araştırma bilgisine sahip olmak gibi nedenlerden kaynaklanabilen etik dışı davranışlarıdır. Böyle durumlarda araştırmacılar özensiz ve disiplinsiz davranarak hatalı bilgi ile bilim dünyasını meşgul etmekte, emek ve zaman kaybına yol açmakta (TÜBA 2002: 35) ve araştırmanın güvenirliğine kasıtlı olmadığı halde zarar vererek (Evcik 2009: 170) etik dışı davranmaktadır. Bu tür etik dışı davranışların araştırmacılara araştırma yapma eğitimi verilmesi ve denetlenmesi yoluyla düzeltilebileceği varsayılır (Balcı 1997: 322). Özensiz araştırma sonucunda ortaya çıkan hatalar konusunda Özenç-Uçak (2010: 6) Kurbanoğlu’nun (1996) Pandit (1993) üzerinden verdiği örneği aktarır. 1887 yılında Jaroslav Hlava adında bir Çek profesör Çek dilinde “amipli dizanteri” anlamını taşıyan “uplavici” konusu hakkında bir yazı yazar ve bir diğer araştırmacı Almanca yayınladığı araştırmasında “uplavici” sözcüğünü profesörün adı sanarak kullanılır. İzleyen yıllarda yazar adını yanlış kullanan Almanca araştırma birçok yeni araştırmaya kaynak olur ve “uplavici” nin başına ünvanlar bile getirilir. Bu yanlış, uzun yıllar sonra başka bir araştırmacı tarafından farkedilinceye dek sürer. B) Bilimsel Yanıltma veya Yalancılık (Fraud): Bilimsel yanıltma, saptırma veya yalancılık ise araştırmacının, bilinçli olarak ve “aldatma niyeti”yle (Ertekin 2002: 3741, akt. İnci 2015: 293) çalışmasının yöntem veya sonuçlarını saptırması ve değiştirmesidir. Bu durum araştırmanın değerine ve güvenirliğine zarar verir (Kansu 1995: 2). Yazılı, basılı veya elektronik ortamdaki yayınlarda gerçekleşebilen ve kasıtlı olarak yapılan bilimsel yanıltma ve yalancılık davranışlarını TÜBİTAK (2006 akt. ÖzençUçak ve Birinci 2008: 189-190) uydurma, çarpıtma, aşırma, duplikasyon, dilimleme, 7 destek belirtmeme, yazar adlarında değişiklik yapma ve diğer başlıkları altında sıralamaktadır. Bu yöntemler aşağıda açıklanmaktadır (Özenç-Uçak ve Birinci 2008: 189-190): A) Uydurma/Yoktan Var Etme (fabrication/desk research/dry labbing): Masa başı araştırma, kuru laboratuarcılık gibi isimlerle de adlandırılır. Araştırmacının toplamadığı verileri ve uygulamadığı süreç ve işlemleri varmış gibi göstererek yayınlaması eylemidir (Balcı 1997: 323). Bu tür araştırmaların tespit edilebilmesi olası olduğundan ciddi yayın organlarında yayımlanma olasılığı düşüktür (TÜBA 2002: 39). Ancak etik kurallara uymayan araştırmalar yayınlanmış da olabilmekte ve etik kodlara uymadığı ortaya çıktığında yayınlandığı dergide bir “geri çekme” (retraction) yazısı yayınlanmakta ve durum okuyuculara duyurulmaktadır (Töreci 2004: 80). B) Sahtecilik/Çarpıtma Araştırma (falsification): araçlarında, cihazlarında, kayıtlarında, materyallerinde ve benzeri süreçlerinde kasıtlı olarak verileri farklı göstermek eylemidir (Sarantakos 2013: 17). Sahtecilik istenilen sonuca ulaşmak, hedeflenen fikri sonuç olarak ortaya koymak için yapılabilir (Boydak 2011: 33). Sahtecilik yapıldığında bilimsel veriler bilerek değiştirildiği için bazı dergiler bunu tespit edebilmek için yöntem bölümünün ve kullanılan istatistiksel analizlerin özellikle çok detaylı yazılmasını talep edebilirler (Memduhoğlu 2007: 173). C) Aşırma/ intihal (Plagiarism): Boydak (2011: 18) “Yükseköğretim Kurumları Yönetici, Öğretim Elemanı ve Memurları Disiplin Yönetmeliği” altında yer alan intihal eylemininin “Bir başkasının bilimsel eserinin veya çalışmasının tümünü veya bir kısmını kaynak belirtmeden kendi eseri gibi göstermek” şeklinde tanımlandığını aktarır. TÜBA (2002: 39) aşırmayı “bir başkasına ait olan bir fikrin, buluşun, araştırma sonuçlarının veya araştırma ürünlerinin bir bölümünün ya da tamamının hatta kitapların tamamının ya da bir bölümünün kaynak gösterilmeksizin istemli olarak kopya ya da tercüme edilip yazarın kendi üretimi imiş gibi gösterilmesi” olarak tanımlamakadır. Aşırma eylemi kaynak gösterilmeyerek ve gösterilerek iki biçimde gerçekleşir. Plagiarism (2007) kaynak belirtmeksizin gerçekleştirilen intihal 8 yöntemlerini aşağıdaki şekilde sıralamaktadır (akt. Özenç-Uçak ve Birinci 2008: 191): (a) Hayalet Yazar (The ghost writer/cloning): Başkasına ait bir kaynaktan kelime kelime bütün bilgiyi kopyalama. (b) Mevcut Yazı (The potluck paper): Pek çok kaynaktan edindiği bilgileri kendisi yazmış gibi gösterme. (c) Zayıf / Yetersiz Gizleme (The poor disguise): Alıntı yaptığı yerde bulunan anahtar kelimeleri değiştirerek, gizleme. (d) Kendinden Aşırma (The self-stealer/recycle): Kendisinin daha önce yürüttüğü bir çalışmada yer alan bilgileri yeni çalışmasına aynen aktarma. (e) Fotokopi (The Photocopy/Copy-paste): Belli bir kaynağın bir bölümünü alarak aynen kullanma. (f) Emek Tembelliği (The Labor of Laziness): Özgün bir çalışma ortaya koymak üzere emek sarf etmek yerine çalışmanın önemli bir bölümünü başka kaynaklardan alıntılarla doldurma. Plagiarism (2007) kaynak gösterilmeden yapılan intihal durumlarına ek olarak intihalin kaynak gösterilerek de gerçekleştirilebildiğini belirtir (akt. Özenç-Uçak ve Birinci 2008: 191). Plagiarism (2007) kaynak belirtilmek suretiyle gerçekleştirilen intihal yöntemlerini aşağıdaki şekilde sıralamaktadır (Akt. Özenç-Uçak ve Birinci 2008: 191): (a) Unutulan Dipnot (The forgotten footnote): Yazar adını verdiği halde diğer bilgileri tam olarak vermeyerek kaynağın bulunması olasılığını yok etme. (b)Yanlış Bilgilendirme/404 hatası (The misinformer): Var olmayan kaynağı vererek veya kaynağın bilgilerini yanlış vererek kaynağa erişilmesini engelleme. (c) Fazla Mükemmel Alıntı (The too-perfect paraphrase): Yazarın, bire bir alıntı yaptığı kaynağa atıf yapması ancak tırnak işareti kullanmadığı için alıntının hangi kısım olduğunun tam belli olmaması. 9 (d)Becerikli Atıf Yapma (The Resourceful Citer): Yazarın bütün kaynaklara atıf vermesi, hepsinde tırnak işareti kullanması ancak araştırmasının hiçbir orijinal fikir öne sürmemesi. (e) Mükemmel Suç (The Perfect Crime): Yazarın bazı yerlerde kaynaklara atıf yapması ancak geri kalan yerlerdeki analizlerin kendine ait olduğu izlenimini yaratacak şekilde bazı kaynaklara atıf yapmaması. İntihal davranışı, yapılış biçimi açısından daha da detaylandırılarak aşağıdaki şekilde de kategorize edilebilmektedir (Yazıcı 1994, akt. Balcı 1997: 324): (a) Kaba yağmalamak: Yazılı eseri olduğu gibi aşırmak, yazılı eserin bazı kısımlarını olduğu gibi aşırmak veya aşırandan aşırmak gibi formlarda gerçekleşebilir. (b)İnce yağmalamak: Yazılı eserin tümünü veya bazı kısımlarını değiştirerek aşırmak veya bir başkasının fikirlerini kendisininmiş gibi sunmak şeklinde gerçekleşebilir. (c) Çok ince yağmalamak: Kendi eserine atıfta bulunmadan alıntı yapmak veya istem dışı olarak bir kaynaktan edindiğini unuttuğu bilgi, düşünce ve uygulamaları kendisine aitmiş gibi bilinçaltı yanılsama yoluyla sunmak şeklinde gerçekleşebilir (İnci 2015: 288). D) Duplikasyon/ikiz yayın, çoklu yayın (dublication): Aynı araştırmanın sonuçlarını veya bazı bölümlerini yayınlanması için birden çok dergiye göndermek veya yayınlatmak eylemidir. Aynı araştırmanın farklı dillerde yayınlanması gibi durumlar da duplikasyona girer ve editörlere bilgi verilmesi gerekir (Evcik 2009: 171). E) Dilimleme/Bölerek yayınlama (Least Publisable Units/Salami-slicing): Bir araştırmanın sonuçlarını araştırmanın bütünlüğünü bozacak biçimde parçalara bölerek çok sayıda yayın yapmak davranışıdır. Aynı hasta grubunda yapılan birden fazla ölçümün sonuçlarının tek bir makalede yayınlanması yerine ayrı ayrı makalelere dönüştürülerek aynı veya farklı dergilere gönderilmesi buna örnek verilebilir (Ruacan 2005: 148). Bazı dergi editörleri araştırmacıdan araştırmanın başka yerde yayımlanmayacağına dair yazılı taahhüt isteyebilmektedirler (TÜBA 2002: 38). 10 F) Destek belirtmeme/Çıkar Çatışması/Çakışması (Conflict of Interest): Yazarların, bazı kurum ve kuruluşların desteğini alarak yaptıkları araştırma sonuçlarını kurumların lehine sonuçlandırması olasıdır. Bu durumda veya öyle olmasa bile şüphe uyandırmamak adına bazı araştırmacılar yayınlarında kendilerine destek veren kurum ve kuruluşların isimlerini açıklamayabilmektedir. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de araştırma sonuçlarından ticari vb. çıkarlar sağlayabilecek olan bazı kurumlar bilimsel çalışmaların yurtiçinde veya yurtdışında sunulmasında kolaylık sağlayabilmekte, sonuçların sunuma ve yayına hazırlanmasında yardımlarda bulunabilmekte ve benzeri kurumsal katkılar yapabilmektedir (Ruacan 2005: 149). Araştırma yayınlanırken bu kurumların adlarının açıkça belirtilmesinin bilimsel etik gereği olmasına ek olarak, katkıda bulunan kişi ve kurumlara destekleri için de teşekkür etmek bilimsel nezaket gereğidir (İnci 2015: 290). G) Yazarlık sorunları/Sorumsuz Yazarlık (Unauthorized Authorship): Geçmişe oranla çok yazarlı yayınlar artmakta (TÜBA 2002: 25) ve bu durum da beraberinde çeşitli yazarlık onurunu paylaşmak veya sorumluluğunu yüklenmek gibi etik boyutu olan çeşitli durumlara zemin sağlayabilmektedir (TÜBA 2002: 26). Bilim dünyasında yazarların isimlerinin sıralanması, “onursal yazarlık” “armağan-konuk yazarlık” ve “hayali/gölge yazarlık”, gibi bazı etik dışı uygulamalara rastlanabilmektedir (TÜBA 2002: 26-27). Yazarlığa ilişkin etik dışı uygulamalar arasında ayrıca göz ardı edilen yazarlık, baskıyla yazarlık ve yazar sıralamasında değişiklik yapmak davranışları da yer alır. Bu davranışlar aşağıda açıklanmaktadır: (a) Onursal yazarlık (honorary authorship): Bilim dünyasında saygın yeri olan bir araştırmacının araştırmaya katkısı olmadığı halde araştırmacılar arasında isminin yayınlanması durumudur (TÜBA 2002: 26). (b)Armağan/Konuk yazarlık (gift-guest authorship): Kıdemli araştırmacının çalışmaya katkısı olmayan kişi veya kişileri kendi otoritesini ve gücünü kullanarak yazarlar listesine eklemesi veya araştırmacıların yayın sayısını arttırmak amacıyla birbirleriyle anlaşarak birbirlerini araştırma yazarı olarak göstermeleri gibi davranışlardır (TÜBA 2002: 27). 11 (c) Gölge/Hayali yazarlık (ghost authorship): Bu davranışa ilişkin karışık tanımlamalar yapılsa da Boydak (2011: 26) gölge yazarlık kavramını en iyi yansıtan tanımın “bir kuruluşun kendi profesyonel araştırıcılarına yaptırdığı bir araştırmanın, saygın bir dergide yayımlanması için, konusunda tanınan ancak, araştırmaya katılmamış araştırıcı veya araştırıcıları yazarlar listesine katması” olduğunu öne sürmektedir. (d)Göz ardı edilen yazarlık (denial of authorship): Araştırmacının genç olması ve benzeri gerekçelerle araştırmaya katkısı bulunduğu halde isminin belirtilmemesidir (Töreci 2004: 76). (e) Baskıyla yazarlık veya “baskı yoluyla yazarlık” (pressured authorship) (Tandon, Mahajan, Sharma ve Gupta 2006, akt. Boydak 2011: 27): Dekan, şef, birim başkanı, finansal destek sağlayan kişiler gibi bazı kişiler otoritelerini kullanarak kendilerini de araştırmaya katkı yapmış gibi gösterebilirler (Ruacan 2002, akt. Memduhoğlu 2007: 33). Bu kişilere katkısı olmadığı halde, katkısı varmış gibi yazarlar arasında yer verilmesi baskı yoluyla edinilmiş yazarlık olarak değerlendirilmektedir. (f) Yazar sıralamasında değişiklik yapmak: Araştırmada en fazla emeği geçmiş olan kişilerin ilk yazar olarak gösterilmemesi gibi durumlar da bir başka etik dışı davranış olabilmektedir. Yazarlık sorunlarına ilişkin etik dışı davranışlar yazarlık hak ve sorumluğuna ilişkin durumları içermektedir (Memduhoğlu 2007: 33). Araştırmalarda yazılan herşey bütün yazarların tasarrufu altındadır. Her yazar çalışmanın her aşamasını bilmek ve etik kurallara uymak zorundadır, bu nedenle birden fazla yazarın yayınladığı araştırmalarda yapılan herhangi bir etik dışı uygulamadan bütün yazarlar birlikte sorumludur (Evcik 2009: 171). H) Diğer: Etik ilkelere uymayan başka davranışlar da bulunmaktadır. Örneğin, araştırmacıların başvurduğu kaynakları taraflı bir bakış açısını yansıtacak şekilde seçmeleri, gerekmediği halde sıklıkla kendilerine veya sevdiği kişilere atıfta bulunmaları ile Amerikalı, İngiliz veya Fransız yazarların sadece kendi anadillerinde yazan araştırmacılardan alıntılar yapmaları (Töreci 2004: 75) gibi davranışlar da etik dışıdır. 12 Bilimsel yayınlarda etik kodlar dışına çıkan suistimallerin derecelendirilebileceği öne sürülür. Bu derecelendirmede intihal başta gelir, bunu veri ve sonuçlar uydurarak masa başı araştırmacılık yapmak (sahtecilik) ve bilimsel bir gerekçeye dayanmadan bazı veriler yaratarak araştırmayı istediği sonuca eriştirmek (çarpıtma) izler (İnci 2015: 282). Boydak ise (2011: 18) bir eserden yapılan intihalin bile derecelendirilebileceğine, tümünün alınmasının, bir kısmının veya bir cümlesinin alınmasıyla aynı ağırlıkta bir yanlış olmadığına dikkat çeker. 4. Bilimsel Araştırmalarda Karşılaşılabilen Etik Dışı Davranışların Nedenleri Bilimsel araştırmaların geçerli ve güvenilir bilgiler taşıması beklenir. Oysa araştırmacılar kendisine ün veya maddi kazanç elde etmek, akademik çevrelerde saygı duyulan bir bilim insanı haline gelmek ve kolay yükselebilmek gibi güdülerle etik dışı davranışlara başvurabilir (Tabancalı 2004: 228). Bilimsel sahtekarlık/bilimsel suistimal olarak da isimlendirilen etik dışı davranışlar, araştırmaların amaç, tasarım, uygulama, raporlaştırma ve yayınlanma sürecinde etik kodlarda belirtilmiş genel kurallara aykırı, uydurma, çarpıtma, așırma ve benzeri her türlü davranışı kapsar (Daroff, Griggs 2004; Gilbert, Denison 2003; Broome 2003, Lambert, Tsukahara, Lambert 2003; Smith 2001; Weed 1998; Lafollette 1994, akt. Emiroğlu 2005: 9). Bilimsel araştırmalarda karşılaşılabilen etik dışı davranışların çeşitli nedenleri olabileceği ve bunlar arasında ilk olarak toplumun rolünün gelebileceği ifade edilmektedir. Bu davranışların ortaya çıkmasında toplumun yapısının, değerlerinin ve ekonomik şartlarının belirleyiciliğinden söz edilmektedir (Özenç-Uçak ve Birinci 2008: 192). Memduhoğlu (2007: 28) yıllardır süregelen toplumsal yozlaşmanın bilim dünyasına da yansıyabildiğine, akademik davranışların gittikçe etik dışına yöneldiğine ve bu durumun bilime ve bilim insanına duyulan güveni sarsabildiğine dikkat çekmektedir. İnci (2015: 284) bilimin ancak bilim ve yönetim kültürü bulunan ortamlarda gelişebileceğini öne sürerek akademik özerklik, özgürlük ve liyakatın temel değerler olmasının önemine işaret etmektedir. İnci (2015: 285) ayrıca 13 bazılarının fark ettiği halde göz yummayı seçebildiği ya da mevcut durumun devamı için sesini çıkarmamayı tercih ettiği etik dışı durumların söz konusu olabildiğini vurgulayarak, akademik etiğin sürdürülebilmesi için akademisyenlerin kendi kendilerini denetlemesine yol açacak bir sistemin oluşturulmasının öneminin altını çizmektedir. İnci (2009: 82) araştırmacıların çalıştıkları kurumların yöneticilerinin etik konusuna duydukları hassasiyetin de etkili olabildiğini, yöneticilerin kararlı davranmasının araştırmacıların etik dışı davranışlara yönelmesini cesaretlendirebileceğini veya caydırabileceğini vurgulamaktadır. Bilimsel araştırmalarda başvurulan etik dışı davranışların nedenleri arasında bilim insanlarının bireysel ahlak değerlerinin yattığı öne sürülür (Yazıcı 2001, akt. Boydak 2011: 16). Bir anlamda araştırmacının sahip olduğu etik ilkeler, onun etik dışı davranışlara yönelmesinin önünü kesebilir (Balcı 1997: 305). Bu noktada bireysel etiğin toplumsal etik anlayışıyla paralelliği ve etkileşimi vurgulanarak, bireysel ahlak anlayışının insan hak ve özgürlüklerine değer veren, yargı bağımsızlığı uygulamaya geçirebilen ve gerçek demokrasi ilkelerine sahip bir toplumsal anlayışla yakın bağlantı içinde bulunabildiği varsayılabilir (Yazıcı 2001, akt. Boydak 2011: 16). Birleşik kaplar yasası gibi toplumun ahlak anlayışı bireysel düzlemde kendisini yansıtabilir ve benzer şekilde bireylerin ahlak anlayışı da bir araya gelerek toplumun ahlak anlayışını oluşturabilir (Boydak 2011: 16) ve bilim dünyası da her iki düzlemin izlerini taşır. TÜBA (40-41) 2002 yılındaki raporunda bilimsel alanda karşılaşılan etik dışı davranışların nedenlerini dört başlık altında incelemektedir. Birinci neden olarak araştırmacılara bilimsel araştırma eğitimi ve disiplininin en baştan kazandırılamamasının onların ileride etik dışı yollara sapmalarına yol açabilmesi gelmektedir. İkinci olarak, araştırmacıların akademik basamakları hızla çıkma hırsı, saygın bir yer ve gelir elde etme isteği gibi kişisel beklentileri, yapılarındaki kişilik bozuklukları ve toplumdaki etik anlayışın düşüklüğü ile birleşerek araştırmacıların uydurmacılık ve aşırma gibi etik dışı davranışlara yönelmesine neden olabilmektedir. Üçüncü olarak araştırmacıların çok sayıda yayın yapma baskısını üzerlerinde hissetmeleri araştırmacıları, yayınlarının 14 niteliğinin düşük olabileceğini önemsemeyerek, araştırmalarını parçalara bölerek farklı yerlerde yayınlatma yoluna gitmeleri gibi davranışlara itebilmektedir. Dördüncü olarak ise araştırmacıların yayın yapmazlarsa çeşitli kurumlardan alacağı maddi desteği kaybetme korkusu gelmektedir. Bu endişe de onların etik dışı davranışlara sapmasını doğurabilmektedir. 5. Sosyal Bilimlerde Yürütülen Araştırmaların Etik Kodlar Dışına Taşmasını Engelleme Gereği ve Yapılan Bazı Düzenlemeler TÜBA bilim insanını “akademik yașamın bütün evrelerinde ve öğretim, yönetim ve akademik değerlendirmelere ilișkin görevlerde bilimsel liyakatı temel ölçüt olarak kabul eder; temel etik kuralların dıșına çıkmaz ve bu kuralların dıșına çıkılmasına göz yummaz” şeklinde değerlendirir (Çobanoğlu 2004, akt. Emiroğlu 2005: 6). Bütün bilim dallarında olduğu gibi sosyal bilimlerde de yürütülen araştırmalar, bilim insanlarının ve katılımcıların işibirliği göstermeleri ve birbirine güvenmeleri gibi karşılıklı anlaşmaları gerektirir. Araştırmacıların araştırma sürecini istedikleri gibi özgürce yürütmeleri süreci olumlu etkileyebileceği gibi katılımcıların ve toplumun haklarını hiçe sayan durumlar da doğurabilir. Geçmişte bazı araştırmacılar katılımcılarına etik çerçevede davranırken bazıları da sahip oldukları gücü kötüye kullanabilmiştir. Yıllar geçtikçe yapılan araştırmaların sayısının artması, bir araştırmanın birçok araştırmacı tarafından yürütülmesi, bilgisayar kullanımıyla mevcut araştırmalara erişebilmenin kolaylaşması gibi durumlar, araştırma sürecini sadece araştırmacının denetimine bırakmamak gerektiği düşüncesinin doğmasına ve suistimalleri önleyebilecek düzenlemelerin oluşturulmasına yol açmıştır (Sarantakos 1998: 20-21). Belki de yürütülen feci uygulamalar sonucunda araştırmaların içeriğinin ve yürütülmesinin denetimini sağlayacak düzenlemelerin ve standartların olmadığının farkına varılmasıyla Amerika Birleşik Devletlerinde bazı düzenlemelere gidilmiş ve Amerikan Kongresi 1974 yılında tıp ve davranış bilimleri alanında insanlar ve 15 hayvanlar üzerinde yürütülen araştırmaları düzenleyen bir ortak bir çerçeve (common rule) geliştirmiştir (Alvino 2003, akt. Sarantakos 2013: 63). Bu kurallar arasında kurumların çalışmaları değerlendirmek ve denetlemek amacıyla Kurumsal Denetleme Komitesi (Institutional Review Board) kurması zorunluluğu bulunmakta ve bu zorunluluk bugün de geçerliğini korumaktadır. Amerikan Psikoloji Derneği (APA) sosyal bilimler alanında belirlenen en eski etik kodu 1953 yılında çeşitli akademik alanları kapsayacak şekilde oluşturmuştur (Balcı 1997: 306). 1964 yılında yayınlanan Helsinki Deklerasyonu ise insanlar ve hayvanlar üzerinde yürütülen bütün biomedikal araştırmaların katılımcıların haklarını koruyacak şekilde nasıl yürütülmesi gerektiğini tanımlamaktadır (Balcı 1997: 306). APA 1981 yılında yaptığı düzenlemeyle insan katılımcı kullanan araştırmalarda üç etik konuda dikkatli olunmasını talep eder: (a) katılımcıların fiziksel zarar görmesi engellenecektir (risk of harm) (b) araştırma verileri gizli tutulacaktır (confidentiality) ve (c) katılanlar kandırılmayacaktır (deception) (Wallen ve Frankel 1991’den akt. Balcı 1997: 311). Benzer şekilde üniversitelerde de yapılacak olan bütün bilimsel araştırmaların üniversite bünyesinde oluşturulmuş olan Etik Kurullar tarafından incelenip, onaylandıktan sonra yürütülmesine izin verilir (Sarantakos 2013: 15-16). Türkiye’de araştırmaların etik boyutta değerlendirmelerini yapmak amacıyla ilk etik kurul 1988 yılında Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde oluşturulmuştur (Ruacan 2003: 4). İngiliz Eğitim Araştırma Birliği (BERA) etik konusunu, araştırma profesyonelliğine karşı duyulan sorumluluk, topluma karşı duyulan sorumluluk ve katılımcılara karşı taşınan sorumluluk gibi kategoriler altında ele almaktadır (BERA 1992, akt. Ekiz 2009: 41). Buna göre araştırmanın profesyonelce yürütülmesine ilişkin olarak araştırmacıların kopyacılık ve aşırmacılıktan kaçınmaları, araştırmaya ilişkin bilgileri açık bir biçimde belirtmeleri gerektiği ifade edilmektedir. Topluma karşı duyulan sorumluluğa ilişkin ise araştırmacının bulgularını toplumla paylaşması ve 16 katılımcılarının isimlerini gizli tutarak, onların özel bilgilerini deşifre etmemeleri gibi hususlar bulunmaktadır (Ekiz 2009: 41-42). Katılımcılara ilişkin sorumluluk başlığı altında katılımcıların araştırmanın amacı, içeriği vb. konusunda bilgilendirilmesi, katılıma gönüllü olmaları, bilgilendirilmiş onay mektubu imzalamaları, araştırmadan istedikleri zaman ayrılabilme haklarının korunması vb. hususlar yer almaktadır (Ekiz 2009: 41-42). Bu sorumluluk şemsiyesi altında yer alan ve genellikle mektup şeklinde bulunan katılımcıların bilgilendirilmiş onay (informed consent) imzalaması zorunluluğu da daha önceleri genellikle mahkumlar, hastalar, esirler gibi seçme şansı fazla olmayan kişilerin araştırmalarda kullanılmasından ötürü onların haklarını gözetmek amacıyla getirilen normlardan bir tanesidir (Resnik 2011). Bilim insanları araştırmalarını geçerli ve güvenilir bilgilere ulaşmak amacıyla gerçekleştirir (Memduhoğlu 2007: 28). Bu da etik kurallara uyulması ile mümkün olur. Resnik (2011) araştırma sürecinde etik kurallara uyulmasının nedenlerinden bazılarını şu şekilde sıralamaktadır; (a) etik normlar araştırmacıların gerçeğe ulaşma ve hata yapmama gibi hedeflerine ulaşmalarını sağlar (b) araştırmalarda farklı disiplinlerden ve kurumlardan gelen araştırmacılar beraber çalışabildikleri için gerek duyulan güven duygusu, adalet ve işbirliği gibi değerler etik normlar sayesinde korunur (c) birçok norm araştırmacıların kamu kaynaklarını dürüstlük çerçevesinde harcamasını garantileyerek araştırmacının topluma karşı sorumluluğunu yerine getirmesine yardımcı olur (d) etik normlar araştırmacının kamu desteği almasına katkıda bulunabilir. 6. Türkiye’de Yapılan Araştırmaların Etik Açısından Mevcut Durumu Türkiye bağlamında, diğer birçok alanda olduğu gibi akademik alanda da etik dışı uygulamalara rastlanabilmektedir. “Akademik 17 dünya etiğin önemli sınav alanlarından biri” olarak değerlendirilebilmektedir (Örnek-Büken 2006: 167). Türkiye Bilimler Akademisi Bilim Etiği Komitesi (2002) son 20 yılda bilimsel sürecin işleyişine ve yayınlanan bilimsel araştırmaların güvenirliğine ilişkin sorgulamaların arttığını rapor etmektedir (akt. Özenç-Uçak ve Birinci 2008: 189). Arda’nın (2001: 2) ülkemizde TÜBİTAK Türk Tıp Dizinine giren dergilerin editörlerinden veri toplayarak bir çalışma yürütmüştür. Editörlerin bakış açılarından bilimsel yayınlarda karşılaşılan yayın etiğine uymayan davranışları saptayan araştırmasının sonuçları ve karşılaşılan etik dışı davranışların yüzdeleri şu şekilde sıralanmaktadır: (a) Başka araştırmacılara ait bilgi, örnek, vaka ya da verilerin izinsiz alınarak kaynak gösterilmeden yayınlanması (% 20,6) (b) başka araştırmacıların eserlerinden kaynak belirtilmeksizin alıntı yapılması (% 20,6) (c) bir yayının birden fazla dergide yayımlanması (% 19,6) (d) yayına katkısı bulunmayanların yazar olarak adının geçmesi (% 19,6) (e) bir çalışmanın dilimlenerek yayımlanması (% 9,5) (f) aynı çalışmanın Türkçe ve yabancı bir dilde ayrı ayrı yayımlanması (% 8) (g) bir çalışmanın önce bildiri olarak sunulması sonra bir dergide yayınlanması ve (h) emeği geçenlerin tümünün adının verilmemesi gibi diğer durumlar (% 4). Gücükoğlu ve Ayvaz Reis (2014: 6), 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu ve 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu’nda intihal yaptığı tespit edilmiş bir öğretim elemanına verilecek bir yaptırımın belirtilmediğini ancak “17789 sayılı Yükseköğretim Kurumları Yönetici, Öğretim Elemanı ve Memurları Disiplin Yönetmeliği’nin 11. maddesinin (a) bendinin (3). Fıkrasında … bir başkasının fikir ürünü olan bilimsel eserler veya çalışmaların tümünü veya bir kısmını yazarına atıf vermeden kendi eseri gibi gösteren öğretim elemanlarının üniversite öğretim mesleğinden çıkartma hükmü” bulunduğunu belirtmektedir. 18 Bu madde uyarınca intihal yapanların görevlerinden uzaklaştırılabilmesi mümkünken Danıştay intihal olayına karışmış bir öğretim elemanının yükseköğretim kurumundaki görevinden uzaklaştırılmasını haksız bulan ve kamuoyunda çok tartışılan yakın tarihli bir karara imza atmıştır. Gücükoğlu ve Ayvaz Reis (2014: 6) bu son kararın yürürlükteki 17789 sayılı Yükseköğretim Kurumları Yönetici, Öğretim Elemanı ve Memurları Disiplin Yönetmeliği ile ters düştüğünü vurgulamakta ve intihalin Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na (FSEK) göre de suç olduğunun altını çizmektedir. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na göre bilgisayar yazılımları dahil olmak üzere bilim ve edebiyat, musiki eserleri, mimari ve endüstriyel tasarımlar, güzel sanatlar kapsamındaki eserler ancak gerçek tasarımcısının izni ile kullanılabilmekte ve kullanımdan doğacak her türlü maddi veya manevi kazanç sadece asıl sahibinin hakkı olmaktadır (Seyidoğlu 2009: 388). 7. Etik Dışı Araştırmaların Önlenmesine Yönelik Çalışmalar ve Alınabilecek Önlemler Broome (2003, akt. Emiroğlu 2005: 10) bilimsel alanyazında kasıtlı bilimsel hata görülme oranının tam olarak bilinmediğini ancak küçümsenmeyecek derecede olduğunu öne sürmektedir. Bu bağlamda üniversiteler, TÜBİTAK ve TÜBA gibi bilimsel kurumlar ile bilimsel topluluklar ve meslek odaları gibi yapıların üyelerinin etik duyarlılığı pekiştirmek için etik kodlar tanımlamaları ve üyelerinin belirlenen bu ölçütlere uygun davranıp davranmadıklarını takip etmeleri bilimsel araştırmaların etik çerçevede yürütülmesine katkı sağlayabilecektir (Iverson, Frankel ve Siang 2003, akt. Memduhoğlu 2007: 29). Ülkemizde üniversiteler Etik Kurulları oluşturarak lisansüstü çalışmalarda yapılan yayınların denetimini yürütmektedir. TÜBİTAK “Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu” gibi oluşumlarla etik dışı uygulamaları belirlemek ve önlemek üzere bazı çalışmalar gerçekleştirmektedir. Benzer şekilde TÜBA da “Bilim Etiği Kurulu” oluşturmuştur. Bilim Etiği Kurulu yapılan araştırmalarda kullanılan verilerin gerçeğe uygun olması; 19 bilimsel araştırmaların doğaya ve insanlara zarar vermemesi; bilim insanlarının topluma karşı sorumlulukları; araştırmaya katkı veren kişilerin adlarının açıklanması; kaynak gösterme ve alıntı yapmada kurallara uyulması; eğitimde ve akademik etkinliklerde etik kurallara bağlı kalınması gibi hususlarda altı temel ilke yayınlamıştır (Özenç-Uçak ve Birinci 2008: 193). Kansu (1995: 3) bilimsel yalancılığın durdurulmasına yönelik olarak alınabilecek önlemler arasında araştırmacıların konuya yönelik eğitim almasının, üzerlerinde gerilim oluşturan yayın ve araştırma yapma baskılarının azaltılmasının sağlanmasının (örneğin araştırmacıların sonuç alabileceği projeler üzerinde çalışmasının sağlanmasının) ve bilim insanları üzerindeki mali baskıların kaldırılmasının gerekliliğinin altını çizmektedir. Tabancalı (2004: 236) ise Türkiye’de yapılan bilimsel yayınların etik kurallara uygun olabilmesi için üniversitelerde etik kurulların oluşturulması, YÖK ve TÜBA gibi kurumların bilimsel yayınların etik kurallarına uygunluğunu denetleyen birimlerinin işlerlik kazanması, bilimsel yayınların akademik yükselme baskısı duyulmaksızın yapılması, bilim insanlarının yetiştirilmesine özen gösterilmesi ve öğretim elemanlarının lisansüstü tez yüklerinin azaltılmasını önermektedir. 8. İnternet Üzerinde İntihal Yapıldığını Tespit Etmeye Yönelik Yazılımlar İnternet üzerinde yer alan bazı yazılımlarla intihal yapılıp yapılmadığı tespit edilebilmektedir. Bu www.articlechecker.com, http://www.catchitfi yazılımlardan CopyCatch: rst.com, bazıları; ArticleChecker: www.copycatchgold.com, Copyscape: www.copyscape.com, CatchItFirst: WCopyFind: http://plagiarism.phsy.virginia.edu ve ücretli olan Turnitin: www.turnitin.com yazılımları olmaktadır (Özenç-Uçak ve Birinci, 2008: 198-199). 20 9. Sonuç Yerine Etik dışı davranışlara hayatın her alanında olabildiği gibi bilim ve araştırma alanlarında da rastlanabilmektedir. Ancak bilimsel araştırmaların önemli bir boyutu bulunur. Bilimsel araştırmalar toplumsal sorumluluğu ağır olan bulgular ortaya koyar, araştırmacının sonuçları başlangıçta kendisine ait olsa da toplum tarafından benimsenerek ve kullanılarak yaygınlaşır, bir anlamda topluma mal olur. Bilim insanının etik dışı davranışlara sapması onun araştırmasının geçerliği ve güvenirliğini sorgulanır kılar (La polt 2009; Uygan 2006, akt. Aypay 2009: 281) ve diğer bilim insanlarına zaman kaybettirir. Araştırmacının ilerideki yıllarda nasıl hatırlanacağı araştırmasını yürütürken uyguladığı yöntemin etik olup olmamasına da bağlı olabilir. Etik dışı davranışlara yönelenler yakalandığında toplum tarafından aşağılanabilir, dışlanabilir ve şaibeli bir isim durumuna düşebilir (Tabancalı 2004: 229). Kamuoyunda saygınlık kaybetmesinin yanı sıra “Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu” kapsamında yasal ceza ve yaptırımlarla da karşılaşabilir (Kendigelen ve Çonkar 2011, akt. Boydak 2011: 18). Bütün bu nedenlerden ötürü kanımca, araştırmacının etik davranma kararı vermesi sadece bireysel değil toplumsal bir sorumluluk bilinciyle yapması gereken bir seçimdir. Son olarak Arda’ya göre (2001: 6) dünyada ve ülkemizde geçerli olan “yayınla ya da yok ol” (publish or perish) baskısının araştırmacıların yayın yaparak yükselmesini sağlayabileceği gibi yayınladığı halde yok olmasına da yol açabileceği iddiası göz ardı edilmemeli ve bilim insanları kolay yolu değil, toplumuna örnek olmayı seçmelidir. 21 KAYNAKÇA Aypay, A. (2009) Bilimsel Etik. İçinde Tanrıöğen, A. (editör). Bilimsel Araştırma Yöntemleri, 277-292, Anı Yayıncılık, Ankara. Altunışık, R., Coşkun, R., Bayraktaroğlu, S., Yıldırım, E. (2010) Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı. Sakarya Yayıncılık, Sakarya. Arda, B. (2001) Bilimsel Bilgi Üretiminde Yayın Etiği. Ulusal Tıbbi Etik Kongresi’nde sunulan bildiri. 5 Kasım 2015 tarihinde http://uvt.ulakbim.gov.tr/tip/sempozyum1/barda.pdf adresinden alındı. Arda, B. (2004) Bilim Etiği. Türk Farmakoloji Derneği Bülteni. S:79, Ocak-Mart. 18 Kasım 2015 tarihinde http://www.tfd.org.tr/bulten/79_2004_1.pdf adresinden alınmıştır. Balcı, A. (1997) Sosyal Bilimlerde Araştırma: Yöntem, Teknik ve İlkeler. 2. Baskı, TDFO Bilgisayar Yayıncılık San. Tic. Ltd. Şti., Ankara. Boydak, M. (2011) Araştırma ve Yayın Etiği. Bilim Etiği, İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5048. İstanbul. Cevizci, A. (2002) Etiğe Giriş. Engin Yayıncılık, İstanbul. Ekiz, D. (2009) Bilimsel Araştırma Yöntemleri, Geliştirilmiş İkinci Baskı, Anı Yayıncılık, Ankara. Emiroğlu, N. (2005) Bilim Etiği ve Sorumluluklar. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi, 7,1, 5-25. Evcik, D. (2009) Bilimsel Yayınlar ve Etik. Türk Romatoloji Dergisi, 24, 170-171. Finnis, J. (1983) Fundamentals of Ethics. Georgetown University Press. Amerika. Günbayı, İ., Kasalak, G., Özçetin, S. (2013) Bilimsel Araştırmalarda Etik Dışı Davranışlar: Bir Durum Çalışması, Yükseköğretim Dergisi, 3, 2, 97-108. Gücükoğlu, B., Ayvaz Reis, Z. (2014) Türkiye’de ve Dünyada İntihalin Yaptırımları. 10 Kasım 2015 tarihinde ab.org.tr/ab14/bildiri/323.doc adresinden alınmıştır. Hammersley, M. (2015) On Ethical Principles for Social Research, International Journal of Social Research Methodology, 18, 4, 433-449. Hammersley, M., Traianou, A. (2012) Ethics in Qualitative Research, Sage Publications, Londra. 22 İnci, O. (2008) Bilimsel Yayında Yazarlık ve Yazarlıkta Etik Sorunlar. Türk Üroloji Dergisi, 34,1, 108-112. İnci, O. (2009) Bilimsel Yayın Etiği İlkeleri, Yanıltmalar, Yanıltmaları Önlemeye Yönelik Öneriler. Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık. 26 Kasım 2015 tarihinde http://uvt.ulakbim.gov.tr/tip/sempozyum7/inci.pdf adresinden alınmıştır. İnci, O. (2015) Bilimsel Yayın Etiği. Türk Kütüphaneciliği, 29, 2, 282-295. Kansu, E. (1995) Bilimsel Yanıltma ve Önlenmesi, Türk Farmakoloji Derneği Bülteni, 30, 2-4. Kansu, E, Ruacan, Ş. (2002) Bilimsel Yanıltmanın Günümüzdeki Durumu: Türleri, Nedenleri, Önlenmesi ve Cezalandırılması (Derlemeler), Türk Kardiyoloji Derneği Arşivi, 30, 763-767. 12 Kasım 2015 tarihinde ttp://www.tkd.org.tr/pages.asp?pg=:dergi/dergi_content&plng=tur&id=1135 &dosya=107 adresinden alınmıştır. Kasapoğlu, E. K. (2010) Bilimsel Anlatım Yazılı ve Sözlü Sunum İlkeleri, Sinemis Yayın Grup, 1. Baskı, Ankara. Kowalczyk, D. 3 Kasım 2015 tarihinde http://study.com/academy/lesson/what-isresearch-definition-purpose-typical-researchers.html#transcriptHeader adresinden alınmıştır. Memduhoğlu, H. B. (2007) Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği. Milli Eğitim. 173, 27-38. Ongun, T. (2006) Araştırma ve Yayın Etiği. Sosyal Bilimlerde Süreli Yayıncılık, I. Ulusal Kurultay Bildirileri, 2 Kasım 2006, TÜBİTAK, ULAKBİM, Ankara, 89-93. 25 Kasım 2015 tarihinde http://uvt.ulakbim.gov.tr/sbvt/ kurultay1.pdf adresinden alınmıştır. Örnek Büken, N. (2006) Türkiye Örneğinde Akademik Dünya ve Akademik Etik. Hacettepe Tıp Dergisi, 37, 164-170. Özenç Uçak, N. (2010) Bilimsel İletişim ve İntihal. 6 Kasım 2015 tarihinde www.bby.hacettepe.edu.tr/e-bulten/.../file/.../ucak_ULAKBIM2010.pdf adresinden alınmıştır. Özenç Uçak, N., Birinci, H. G. (2008). Bilimsel Etik ve İntihal. Türk Kütüphaneciliği, 22, 2, 187-204. 23 Özmen, F., Güngör, A. (2008) Eğitim Denetiminde Etik. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 9, 15, 137–155. Resnik, D. B. (2011) What is Ethics in Research & Why is it Important, 15 Kasım 2015 tarihinde https://www.niehs.nih.gov/research/resources/bioethics/whatis/) adresinden alınmıştır. Ruacan, Y. (2003) Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler, Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık, I. Ulusal Sempozyumu: 28.03.2003, Ankara: TÜBİTAK, ULAKBİM. Ruacan, Ş. (2005) Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler, Gazi Tıp Dergisi, 16, 4, 147-149. Sarantakos, S. (1998) Social Research, Second Edition, MacMillan Press, Londra. Sarantakos, S. (2013) Social Research, Fourth Edition, The Palgrave Macmillian, Londra. Seyidoğlu, H. (2009) Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, Geliştirilmiş 10. Baskı, Güzem Can Yayınları, İstanbul. Tabancalı, E. (2004) Bilim ve Yayın Etiği. Süleyman Demirel Üniversitesi Burdur Eğitim Fakültesi Dergisi, 5, 8, 225-237. Töreci, K. 2004: Yayın Etiği. ANKEM Dergisi, 18, 1, 67-88. Trochim, W. M. K. (2006) The Research Methods Knowledge Base, 2nd Edition. 3 Kasım 2015 tarihinde http://www.socialresearchmethods.net/kb/ethics.php adresinden alınmıştır. Yazıcı, H. (2011) Bilim Etiği Kısa Tarihçe ve Ana Kavramlar. İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5048. Yolcu, H. (2009) Bilimsel Araştırmaya İlişkin Temel Kavramlar. İçinde Tanrıöğen, A. (editör). Bilimsel Araştırma Yöntemleri, 3-28, Anı Yayıncılık, Ankara. 24 YÜKSEKÖĞRETİM KURULU BİLİMSEL ARAŞTIRMA VE YAYIN ETİĞİ YÖNERGESİ BİRİNCİ BÖLÜM Amaç, Kapsam, Dayanak, Tanımlar Amaç Madde 1 - (1) Bu düzenlemenin amacı, bu yönerge kapsamına giren her tür bilimsel araştırma, çalışma, yayın ve etkinliklerde uyulması gereken bilim etiği kurallarını ve Yükseköğretim Kurulu bilimsel araştırma ve yayın etiği kurullarının görev, yetki, sorumluluk ve çalışma usullerini belirlemek, devlet üniversiteleri veya vakıf üniversitelerinin kendi bünyelerinde oluşturacakları bilimsel araştırma ve yayın etiği kurulları ile alt kurulların uyacakları ilkeleri tespit etmektir. Kapsam Madde 2 - (1) Bu yönerge, a) Devlet üniversiteleri veya vakıf üniversiteleri mensuplarınca yapılan veya üniversite ile ilişkisine bakılmaksızın, kişilerce yürürlükteki mevzuat hükümleri uyarınca doçentlik veya profesörlük unvanının elde edilmesi aşamasında ve sonrasında yapılan her tür bilimsel araştırma ve çalışmalar ile gerçekleştirilen bilimsel etkinlikler, desteklenen ve/veya yürütülen bilimsel araştırma-geliştirme projeleriyle ilgili araştırma etiği konularını, b) Yüksek lisans veya doktora öğrenciliği sırasında yapılan tez ve bilimsel yayınlar ile yürütülen bilimsel araştırma-geliştirme projeleriyle ilgili araştırma etiği konularını, c) Devlet üniversiteleri veya vakıf üniversiteleri mensuplarınca yurtiçinde ve yurtdışında her çeşit basın, görsel ve işitsel yayın organlarında yayımlanan ya da yayımlanmak üzere gönderilmiş olan her tür yayınla ilgili yayın etiği sorunlarını, 25 ç) Devlet üniversiteleri veya vakıf üniversiteleri mensuplarınca biyomedikal araştırmalarda kullanılacak deneklerde ve ekoloji ile ilgili çalışmalarda yapılan etik ihlallerini kapsar. Dayanak Madde 3 - (1) Bu Yönerge 2547 sayılı Kanunun 42 inci ve 65 inci maddelerine dayanılarak hazırlanmıştır. Tanımlar Madde 4 - (1) Bu Yönergede geçen; a) Yükseköğretim kurumu: Üniversite ile yüksek teknoloji enstitüleri ve bunların bünyesinde yer alan fakülteler, enstitüler, yüksekokullar, konservatuvarlar, araştırma ve uygulama merkezleri ile bir üniversite veya yüksek teknoloji enstitüsüne bağlı meslek yüksekokulları ile bir üniversite veya yüksek teknoloji enstitüsüne bağlı olmaksızın ve kazanç amacına yönelik olmamak şartı ile vakıflar tarafından kurulan meslek yüksekokullarını, b) Denek: üzerinde araştırma, inceleme, deney veya değerlendirme yapılan canlı varlıkları, ifade eder. İKİNCİ BÖLÜM Bilimsel Araştırma Etiği, Yayın Etiği ve Akademik Değerlendirmelere İlişkin Temel İlkeler Bilimsel Araştırma Etiğine İlişkin Temel İlkeler Madde 5 - (1) Her çeşit bilimsel araştırmada uyulacak temel ilkeler şunlardır: a) Veriler, bilimsel yöntemlerle elde edilir. Bunların değerlendirilmesinde, yorumunda ve kuramsal sonuçların elde edilmesinde bilimsel yöntemlerin dışına çıkılamaz, sonuçlar saptırılamaz, elde edilmemiş sonuçlar araştırma sonuçlarıymış gibi gösterilemez. 26 b) İnsanlarla ilgili biyomedikal araştırmalarda ve diğer klinik araştırmalarda Sağlık Bakanlığı tarafından yayımlanan, 9 Ağustos 2011 tarih ve 28030 sayılı Klinik Araştırmalar Hakkında Yönetmelik hükümleri göz önünde bulundurulur. c) Sosyal ve beşeri bilimlerde yapılacak anket ve tutum araştırmalarında katılımcıların rızası alınır. Araştırma, bir kurumda yapılacaksa, katılımcıların rızasından sonra bağlı bulundukları kurumun izni alınır. ç) Araştırma ve deneylerin, hayvan sağlığına ve ekolojik dengeye zarar vermemesi temel ilkedir. Çalışmalara başlanılmadan önce gerekli izinler yetkili birimlerden yazılı olarak alınır. Bu çerçevede uluslararası beyanname hükümleri ve Türkiye'nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler ve ulusal mevzuat hükümleri göz önünde bulundurulur. d) Araştırmacılar ve yetkililer, yapılan bilimsel araştırma ile ilgili olarak muhtemel zararlı uygulamalar konusunda ilgilileri bilgilendirmek ve uyarmakla yükümlüdür. e) Araştırmacılar, kendi vicdanî kanaatlerine göre zararlı sonuçlara ve/veya onaylamadıkları uygulamalara yol açabilecek araştırmalara katılmama hakkına sahiptir. f) Yapılacak çalışmalarda, diğer kişi ve kurumlardan temin edilen veri ve bilgilerin, izin verildiği ölçüde ve şekilde kullanılması, gizliliğine riayet edilmesi ve korunması sağlanır. g) Bilimsel araştırma için tahsis edilen imkân ve kaynaklar amacı dışında kullanılamaz. Yayın Etiğine İlişkin Temel İlkeler Madde 6 - (1) Her çeşit bilimsel yayında uyulacak temel ilkeler şunlardır: a) Bilimsel araştırmanın tasarlanması, planlanması, yürütülmesi ve yayına hazırlanması aşamalarında katkıda bulunmamış kişiler, yazar isimleri arasında gösterilemez. 27 b) Bilimsel yayınlarda bir çalışmadan yararlanırken, bilimsel atıf kurallarına uygun olarak kaynak gösterilir. c) Henüz sunulmamış veya savunularak kabul edilmemiş tezler veya çalışmalar, sahibinin izni olmadan kaynak olarak kullanılamaz. ç) Evrensel olarak tanınan bilim kuramları, bilim alanlarının temel bilgileri, matematik teoremleri ve ispatları gibi önermeler dışında hiçbir çalışmanın tümü veya bir bölümü, izin alınmadan ve asıl kaynak gösterilmeden çeviri veya özgün şekliyle yayımlanamaz. Akademik Değerlendirmelere İlişkin Temel İlkeler Madde 7 - (1) Her çeşit akademik değerlendirmede uyulacak temel ilkeler şunlardır: a) Akademik hayatın bütün aşamalarında, öğretim ve akademik değerlendirmeler bilimsel liyakat kriterlerine göre yapılır. b) Akademik ilerleme ve ödül jürilerinde bilimsel liyakat kriterlerinin dışına çıkmak, kişileri kayırmak, bilimsel eleştiri sınırlarını aşarak kişilerin kimlik ve kişiliğine yönelik saldırılarda bulunmak, haksız menfaat sağlamak, sahtecilik, kopyacılık, vb. eylemlerde bulunulamaz. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiğine Aykırı Eylemler Etiğe aykırı eylemler Madde 8 - (1) Bilim araştırma ve yayın etiğine aykırı eylemler şunlardır: a) İntihal: Başkalarının fikirlerini, metotlarını, verilerini, uygulamalarını, yazılarını, şekillerini veya eserlerini sahiplerine bilimsel kurallara uygun biçimde atıf yapmadan kısmen veya tamamen kendi eseriymiş gibi sunmak, b) Sahtecilik: Araştırmaya dayanmayan veriler üretmek, sunulan veya yayınlanan eseri gerçek olmayan verilere dayandırarak düzenlemek veya değiştirmek, bunları rapor etmek veya yayımlamak, yapılmamış bir araştırmayı yapılmış gibi göstermek, 28 c) Çarpıtma: Araştırma kayıtlarını ve elde edilen verileri tahrif etmek, araştırmada kullanılmayan yöntem, cihaz ve materyalleri kullanılmış gibi göstermek, araştırma hipotezine uygun olmayan verileri değerlendirmeye almamak, ilgili teori veya varsayımlara uydurmak için veriler ve/veya sonuçlarla oynamak, destek alınan kişi ve kuruluşların çıkarları doğrultusunda araştırma sonuçlarını tahrif etmek veya şekillendirmek, ç) Tekrar yayım: Bir araştırmanın aynı sonuçlarını içeren birden fazla eseri doçentlik sınavı değerlendirmelerinde ve akademik terfilerde ayrı eserler olarak sunmak, d) Dilimleme: Bir araştırmanın sonuçlarını araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde, uygun olmayan biçimde parçalara ayırarak ve birbirine atıf yapmadan çok sayıda yayın yaparak doçentlik sınavı değerlendirmelerinde ve akademik terfilerde ayrı eserler olarak sunmak, e) Haksız yazarlık: Aktif katkısı olmayan kişileri yazarlar arasına dâhil etmek, aktif katkısı olan kişileri yazarlar arasına dâhil etmemek, yazar sıralamasını gerekçesiz ve uygun olmayan bir biçimde değiştirmek, aktif katkısı olanların isimlerini yayım sırasında veya sonraki baskılarda eserden çıkarmak, aktif katkısı olmadığı halde nüfuzunu kullanarak ismini yazarlar arasına dâhil ettirmek, f) Diğer etik ihlali türleri: Destek alınarak yürütülen araştırmaların yayınlarında destek veren kişi, kurum veya kuruluşlar ile onların araştırmadaki katkılarını açık bir biçimde belirtmemek, insan ve hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalarda etik kurallara uymamak, yayınlarında hasta haklarına saygı göstermemek, hakem olarak incelemek üzere görevlendirildiği bir eserde yer alan bilgileri yayınlanmadan önce başkalarıyla paylaşmak, bilimsel araştırma için sağlanan veya ayrılan kaynakları, mekânları, imkânları ve cihazları amaç dışı kullanmak, tamamen dayanaksız, yersiz ve kasıtlı etik ihlali suçlamasında bulunmak. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Yükseköğretim Kurulu Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Kurullarının Oluşumu, Görevleri, Çalışma Usul ve Esasları Kurulların oluşumu Madde 9 - (1) Yükseköğretim Kurulu bilimsel araştırma ve yayın etiği kurulları sosyal ve beşeri bilimler, sağlık bilimleri ve fen ve mühendislik bilimleri alanlarında 29 oluşturulur. Bu kurullar üniversitelerin sosyal ve beşeri bilimler, fen ve mühendislik bilimleri ve sağlık bilimlerinin her birinden farklı alanlarda görev yapan profesör unvanına sahip öğretim üyeleri arasından iki yıllık süreyle Yükseköğretim Kurulu Başkanı tarafından seçilen dokuzar üyeden oluşur. (2) Gerekli görülmesi halinde çalışmaların verimliliğini sağlamak amacıyla farklı bilim alanları için farklı bilimsel araştırma ve yayın etiği kurulları oluşturulabilir. (3) Belirlenen kurul üyeleri hakkında etik ihlalinde bulunduklarına dair kesinleşmiş bir adli veya idari karar veya tespit bulunmamalıdır. (4) Etik kurallarına aykırı eylemi tespit edilen etik kurulu üyesinin görevi, Yükseköğretim Kurulunun bu konudaki kararının kendisine tebliği ile sona erer. (5) Görev süresi biten bir üye aynı usulle yeniden seçilebilir. İzinsiz ve özürsüz olarak üst üste üç toplantıya katılmayan veya en az altı ay süreyle izinli olan üyenin, üyeliği kendiliğinden sona erer. Herhangi bir nedenle boşalan üyelik için, aynı usulle yeni üye seçilir. (6) Bilimsel araştırma ve yayın etiği kurulları başkanları Yükseköğretim Kurulu Başkanı tarafından seçilir. Her bir bilimsel araştırma ve yayın etiği kurulu başkanı kurul üyeleri arasından bir kişiyi başkan yardımcısı olarak seçer. Başkanın görevinin sona ermesiyle birlikte başkan yardımcılığı görevi de sona erer. (7) Bilimsel araştırma ve yayın etiği kurullarının sekreteryası ve raportörlük görevi Yükseköğretim Kurulu Hukuk Müşavirliği tarafından yürütülür. Kurulların görevleri Madde 10- (1) Bilimsel araştırma ve yayın etiği kurullarının görevleri şunlardır: a) Yayımlanan veya yayın için gönderilen yazılarda tespit edilen veya dikkate sunulan etiğe aykırı eylemleri incelemek, gerektiğinde bilirkişi veya uzman görüşü almak, ilgili kişilerle yazışmalar yapmak, bilgi istemek ve görüş bildirmek, b) Bilimsel araştırma ve yayın etiği kurulları tarafından doğrudan veya görevlendireceği bilirkişiler / uzmanlar aracılığıyla incelenen dosyalar ile ilgili 30 raporları inceleyerek oluşturacağı sonuç raporunu yazılı olarak bir ay içinde Yükseköğretim Kurulu Başkanlığına sunmak, c) Akademik, araştırma ve yayın etiği konularında muhtemel etik dışı eylemleri ortadan kaldırmak için, ilgili birim ya da kurum ve kuruluşlar ile işbirliği yaparak eğitici faaliyetler düzenlenmesini sağlamak üzere Yükseköğretim Kurulu Başkanlığına önerilerde bulunmak. Etik kurullarının toplantı usul ve esasları Madde 11 - (1) Bilimsel araştırma ve yayın etiği kurulları en az altı üyenin katılımıyla toplanır ve üye tam sayısının salt çoğunluğuyla karar alır. Başkanın katılmadığı toplantılarda başkan yardımcısı, bilimsel araştırma ve yayın etiği kurulları toplantılarına başkanlık eder. (2) Bilimsel araştırma ve yayın etiği kurulları çalışmalarını bizzat yürütür; ancak gerektiğinde alanında uzman bilirkişilerden görüş alınması hususunu Yükseköğretim Kurulu Başkanlığına sunabilir. (3) Aşağıdaki kişiler etik soruşturmalarda bilirkişi ve uzman olarak görevlendirilemez: a) İlgilinin lisansüstü tez danışmanları ve doçentlik jürilerinde görev almış öğretim üyeleri, b) İlgilinin kendi üniversitesinde görev yapan öğretim üyeleri, c) İlgilinin eşi ve üçüncü dereceye kadar (üçüncü derece dâhil) kan veya sıhrî hısımları, ç) İlgili ile aralarında husumet bulunan kişiler. (4) İlgilinin çalıştığı anabilim dalında öğretim üyesi bulunmaması halinde, en yakın anabilim dalında çalışan öğretim üyeleri arasından veya gerekli görülmesi halinde ilgili anabilim dalı dışından bilirkişi atanabilir. Birden fazla bilirkişi atanması halinde her bilirkişi ayrı rapor tanzim eder. (5) Bilirkişiler dosya kendilerine ulaştığı andan itibaren en geç bir ay içerisinde konuya ilişkin raporu hazırlayıp gönderirler. 31 (6) Bilimsel araştırma ve yayın etiği kurulları üyeleri kendileriyle ilgili veya kendilerinin daha önce birlikte çalışma yaptıkları kişilerle ilgili etik ihlali iddialarının görüşüldüğü toplantılara katılamazlar. Etik kurullarına başvuru ve kurulların çalışma esasları Madde 12 - (1) Üniversitelerarası Kurul Başkanlığı tarafından Yükseköğretim Kurulu Başkanlığına intikal ettirilen veya bireysel şikâyetlere dayalı olarak Yükseköğretim Kurulu Başkanlığına ulaştırılan etik ihlali iddiaları inceleme yapılmak üzere bilimsel araştırma ve yayın etiği kurullarına iletilir. (Ek cümle: Yükseköğretim Kurulu Genel Kurulunun 19/12/2013 tarihli toplantısında alınan 2013.14.1322 sayılı kararı ile) Ancak doçentlik başvurularına ilişkin etik ihlal iddiaları dışında kalan şikâyet ve ihbar başvurularıyla ilgili inceleme işlemlerinin ilgili üniversitelerin bilimsel araştırma ve yayın etiği kurullarınca yapılmasına Yükseköğretim Kurulu Başkanlığınca karar verilebilir. (2) Her başvuru için ayrı bir dosya açılır. Bilimsel araştırma ve yayın etiği kurullarının inceleme sürecinde diğer kurum ve kuruluşlarla her türlü yazışmalar Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı aracılığıyla yapılır. (3) Hakkında etik ihlali iddiası bulunan kişiden iddialara ilişkin olarak savunma ve gerekli bilgi ve belgeler istenir. İlgili kişiler, bilimsel araştırma ve yayın etiği kurulunun bu yöndeki isteğinin kendilerine ulaştığı tarihten itibaren onbeş gün içerisinde yazılı savunmalarını vermedikleri takdirde, Kurul, diğer bilgi ve kanıtlara dayalı olarak karar verir. Kurul, gerekli gördüğü hallerde savunmayı sözlü olarak da alabilir. (4) Hazırlanan raporlar, ilgili bilimsel araştırma ve yayın etiği kurulunda tartışmaya açıldıktan sonra oylanır ve kesin rapor kurul üyelerince imzalanır. Karara muhalif kalan üye karşı oy gerekçesini yazmak zorundadır. İnceleme sonuçlarını içeren kurul kararları Yükseköğretim Kurulu Başkanlığına sunulur. Etik ihlali saptanan kişilerle ilgili olarak Kurulca düzenlenen rapor konusunda Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı gerekli adli ve idari işlemleri başlatır. Etik ihlali iddiasında bulunan kişi ve kuruluşlar, başvuruları ile ilgili olarak alınan 32 kararlar hakkında Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı tarafından ilgili birim ve kurumlarla birlikte bilgilendirilir. (5) Başka kuruluşlarca yapılmış ya da yapılmakta olan inceleme ve soruşturmalar, bu düzenleme kapsamında yapılacak etik ihlali incelemelerine engel oluşturmaz. (6) Kurul üyeleri, uzman ve bilirkişiler yaptıkları soruşturmayla ilgili edindikleri bilgi ve belgeleri Yükseköğretim Kurulu Başkanlığının izni olmaksızın açıklayamazlar. BEŞİNCİ BÖLÜM Çeşitli ve Son Hükümler Disiplin işlemleri Madde 13- (1) Etiğe aykırı eylemi kanıtlanan kişiler hakkında gerekli disiplin soruşturmasının başlatılması amacıyla ilgili kurumlara bilgi verilir. (2) İntihal ve haksız yazarlık eylemlerinin gerçekleşmesi hallerinde asıl müellifin rıza göstermesi ilgilileri sorumluluktan kurtarmaz. Zaman aşımı Madde 14 - (1) İntihal ve sahtecilik şeklindeki etik ihlallerinde inceleme başlatılması herhangi bir süre sınırlamasına tabi değildir. Ancak bunların haricindeki etik ihlallerinde eylemin gerçekleştiği tarihten itibaren on yıl geçtikten sonra etik inceleme yapılamaz. (2) İntihal ve sahtecilik haricindeki diğer etik ihlallerinde, etik ihlal teşkil eden eylemin öğrenildiği tarihten itibaren iki yıl içinde etik inceleme başlatılmaması halinde etik ihlal iddiası incelenemez. Gizlilik Madde 15 - (1) Bilimsel araştırma ve yayın etik kurullarının kararları, genel düzenlemeler dışında gizlidir, etik kurulların tespitleri hakkında bu yönergede belirtilen kişi ve kuruluşlar ile başvuru sahibinden başkasına bilgi verilmez. Yeniden inceleme Madde 16 - (1) Bilimsel araştırma ve yayın etiği kurullarında incelenen bir eser hakkında aynı iddialarla yapılan mükerrer başvurular dikkate alınmaz. 33 Etik ihlallerine ilişkin kayıtlar Madde 17 - (1) Yukarıda sayılan etik ihlal türlerinden birini gerçekleştirdiğine karar verilen kişilere ilişkin karar ve belgeler Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı tarafından gizlilik ilkesine riayet edilmek suretiyle uygun bir şekilde dosyalanıp saklanır. Yükseköğretim kurumları etik kurulları MADDE 18 - (1) Yükseköğretim kurumları bu yönergenin yürürlüğe girmesinden itibaren en geç altı ay içinde etik kurulları ile gerekli olması halinde etik alt kurullarını bu Yönergede belirtilen kriterlere uygun olarak oluştururlar. Yürürlük Madde 19 - (1) Bu Yönerge, Yükseköğretim Kurulu tarafından kabulü tarihinde yürürlüğe girer. Yürütme Madde 20 - (1) Bu Yönerge hükümlerini Yükseköğretim Kurulu Başkanı yürütür. Mevzuat.gov.tr, “Yükseköğretim Kurumları Yönetici, Öğretim Elemanı ve Memurları Disiplin Yönetmeliği”, http://www.mevzuat.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=7.5.9897&MevzuatIliski=0&s ourceXmlSearch (15 Kasım-2015 tarihinde alınmıştır). 34
