fiilde çatı - Erciyes Üniversitesi

FİİLLERDE ÇATI
HÜSEYİN OKAN EROĞLU
TÜRKÇE ÖĞRETMENLİĞİ 2
1090310323
FİİLLERİN ÇATISI
Fiillerin öznelerine ve nesnelerine göre aldıkları
konuma ve girdikleri biçime çatı denir. “Çatı” fiilin en
önemli konusudur. Fiiller çatılarına göre iki grupta
incelenir. Bu iki grupta toplam sekiz çeşit fiil vardır.
FİİLLERİN ÇATISI
1.
a)
b)
c)
d)
Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller
Etken fiiller (Belli eki yok)
Edilgen fiiller (-l, -n)
Dönüşlü fiiller (-l, -n)
İşteş fiiller (-ş)
FİİLLERİN ÇATISI
2.
Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller
a)
b)
c)
Geçişli fiiller (Belli eki yok)
Geçişsiz fiiller (Belli eki yok)
Oldurgan fiiller (-r, -t, -dır)
d)
Ettirgen fiiller (-r, -t, -dır)
Öznesine Göre Fiiller
1.
Etken Fiiller : Cümlenin gerçek öznesi varsa, işin
kim tarafından yapıldığı belli oluyorsa böyle fiillere
etken fiiller denir.
Sezai, dün geç geldi. (gerçek özne etken)
Bugün geleceğim. (Ben- Gizli Özne) (g.özne etken)
Etken Fiiller
Yalın haldeki tüm fiiller etkendir. Çünkü
yalın fiillerin öznesi ikinci tekil kişidir.
Git, yaz, oku, ver...
Öznesine Göre Fiiller
2. Edilgen Fiiller : Cümle okunduğunda veya
dinlendiğinde, işin kimin tarafından yapıldığı belli
olmuyorsa, yani cümlede sözde özne varsa böyle
fiillere edilgen fiiller denir. Edilgen fiiller, etken fiillerin
sonuna –l, -n ekleri getirilerek yapılır.
Edilgen Fiiller
Kır-ı-l-, sev-i-n-....
Ali pencereyi kırdı. (gerçek özne etken)
Pencere kırıldı. (sözde özne edilgen)
Edilgen Fiiller
Edilgen fiillerle dönüşlü fiillerin ekleri aynı olduğu için
karıştırılabilir. Karıştırmamak için şuna dikkat etmek
gerekir: Dönüşlü fiillerde işi yapan bellidir. Yani gerçek
özne vardır. Edilgen fiillerde ise işin kim tarafından
yapıldığı bilinmez. Yani sözde özne vardır.
Edilgen Fiiller
Dün, çarşıdan öte beri alındı. Edilgen
Ahmet, sana çok alındı. Dönüşlü
Öznesine Göre Fiiller
3. Dönüşlü Fiiller : Özne tarafından yapılan işin etkisi,
başka bir varlığı etkilemeyip yeniden özne üzerine
dönüyorsa, böyle fiillere dönüşlü fiiller denir. Genellikle
–n, bazen de –l ekleri dönüşlü fiil yapar.
Abim, bu olaya çok sevindi. Çocuk, üzerime atıldı.
Dönüşlü Fiiller
-l, -n eklerini alan fiillerin dışında –leş, -len, -ş eklerini
alan bazı fiiller de dönüşlülük anlamı görülür.
Türküyü dinleyince iyice dertlendim.
Şu günlerde Zehra iyice gelişti.
Dönüşlü Fiiller
Dönüşlü fiillerde, işi yapan bellidir. Bu nedenle
bütün dönüşlü fiiller aynı zamanda etkendir.
Öznesine Göre Fiiller
4.İşteş Fiiller : Birden çok öznenin karşılıklı veya birlikte
gerçekleştirdikleri fiillere denir. İşteşlik eki –ş’dir.
Bağr-ı-ş-, gör-ü-ş-....
İşteş Fiiller
Bazı fiiller kök halinde işteşlik anlamı taşır.
Barış-, güreş-, yarış-...
İşteş Fiiller
Bazı fiillerde –laş, -leş ekleri getirilerek işteşlik sağlanır.
Mektup-laş-, bayram-laş-..
İşteş Fiiller
Bazı fiillerde, önce –la, sonra –ş eki getirilerek işteşlik
sağlanır.
Karşı-la-ş-, selam-la-ş-...
İşteş Fiiller
Bazı fiiller cümlede kullanılışına göre, bazen işteş olur,
bazen olmaz.
Müdürümüz bu toplantıda güzel konuştu. (İşteş değil)
Selma ile Nalan, kütüphanede oturup konuştu. (işteş)
Nesnesine Göre Fiiller
Geçişli Fiiller : Nesne alabilen, etkisini bir nesne
üzerinde gösteren fiillere denir. “Kimi, neyi, ne”
sorularına cevap verirler.
Gör-, seç-, bil-, al-...
Geçişli Fiiller
Geçişli fiiller cümlede kullanıldığında, genellikle o
cümlelerde belirtili veya belirtisiz nesne vardır.
Fatih’ten kitap aldım. (Belirtisiz Nesne – Geçişli Fiil)
Geçişli Fiiller
Geçişli fiillerin yüklem olduğu bazı cümlelerde nesne
bulunmayabilir.
Öğretmen konuyu öğrencilere açıkladı. (Nesne var)
Öğretmen öğrencilere açıkladı. (Nesne yok)
Nesnesine Göre Fiiller
2. Geçişsiz Fiiller : Nesne alamayan yani etkisini bir
nesne üzerinde gösteremeyen ve "kimi, neyi, ne”
sorularına cevap veremeyen fiillere denir.
Otur-, uyu-...
Geçişsiz Fiiller
Bazı cümlelerde, yükleme sorulan “ne” sorusu özneyi
bulmaya yarar. Bu nedenle geçişsiz olan fiil, geçişli
sanılabilir.
Kitap düştü. (Ne düştü?) (Kitap: Özne)
Geçişsiz Fiiller
Oluş fiilleri, durum fiilleri, edilgen fiiller ve dönüşlü
fiiller nesne almaz. O halde bu tür fiiller geçişsizdir.
Yağmur yağdı. (Oluş fiili =geçişsiz),
Kapı kırıldı (Edilgen = geçişsiz)...
Geçişsiz Fiiller
İşteş fiiller, bazen geçişli, bazen geçişsizdir.
Özlemle kucaklaştılar. (Geçişsiz)
Öğretmenler bu durumu tartıştılar. (Geçişli)
Geçişsiz Fiiller
Fiiller, kullanıldıkları cümledeki anlamlarına göre bazen
geçişli, bazen geçişsiz olabilir.
Vapurun düdüğü acı acı çaldı. (Geçişsiz).
Şu çocuk, arkadaşının kalemini çaldı. (Geçişli).
Nesnesine Göre Fiiller
3.Oldurgan Fiiller : Geçişsiz fiillere –r, -t, -dır ekleri
getirilirse, bu fiiller geçişli olur. Bu şekilde geçişsizken,
geçişli yapılan fiillere oldurgan fiiller denir.
Geçişsiz
GülOturGel-
Geçişli (Oldurgan)
gül-dürotur-tgetir-
Nesnesine Göre Fiiller
4.Ettirgen Fiiller: Geçişli fiillere –r, -t, -dır ekleri getirilerek
geçişlilik derecesi artırılır. Böylece geçişliyken yine geçişli
yapılan fiillere, ettirgen fiiller denir. Ettirgen fiillerde genellikle
işi başkasına yaptırma anlamı vardır.
Geçişli
Sulaİç-
Geçişli (Ettirgen)
Sula-tİç-i-r-
Ettirgen Fiiller
Türkçe’de fiillerin geçişlilik derecesi en fazla
dörttür. Sula-t-tır-tNOT : Çatı ekleri yapım ekleridir. Bu
nedenle çatı eklerini alan fiiller, türemiştir.
H.OKAN EROĞLU
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
TÜRKÇE EĞİTİMİ BÖLÜMÜ
1090310323