Yapısına Göre Fiiller

YAPISINA GÖRE FİİLLER
Fiiller de isim soylu kelimeler gibi yapı bakımından üçe ayrılır:
1-Basit Fiiller:
Yapım eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir. Çoğunlukla tek hecelidir. Çok
heceliler de vardır. Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir.
Gel-, yaz-, oku-, sev-, kıvır-, çevir-, kavuş-...
Not: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa emir çekimi olur. Bu, bütün fiiller için
geçerlidir: Gel!
Oku. Yaz!...
Dilimizde hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan kelimeler vardır ki bunlara sesteş kökler denir: Ağrı,
ağrı-; boya, boya-, tat, tat-, eski, eski-...
2- Türemiş Fiiller
İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir.
Bunlara fiil gövdesi (tabanı) denir.
Ben-imse-, açık-la, mor-ar, av-la-, ince-l-, çat-la-, pat-la-, gür-le-, şırıl-da-, hav-la-, me-le-, fısıl-da-, kov-ala-,
baş-la-t, uç-ur-, yat-ı-ş-, ak-ı-t-, düş-ü-r-, sev-in-...
Türemiş fiilller ikiye ayrılır:
a)İsim soyu kelimelerden türetilen fiiller
b)Fiil kök ve gövdelerinden türetilen fiiller
a)İsim Soyu Köklerden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları Şunlardır:
e-i-a(l): az-al-mak,düz-el-mek,kör-el-mek,doğru-l-mak,sivri-l-mek,eğri-l-mek,dar-al-mak...
Not: Bu ek, "k" ile biten kelimelere gelince "k" düşer: küçü(k)-l-mek, alça(k)-l-mak, yükse(k)-l-mek...
-la/-le: ot-la-mak, yem-le-mek, baş-la-mak, yavru-la-mak, tek-rar-la-mak, bayat-la-mak, tuz-la-mak, zayıfla-mak, bağış-la-mak...
Not: Bu ekle, ünlemlerden üf-le-mek, of-la-mak...; ses taklidi için kullanılan kelimelerden gür-le-mek, şarla-mak, zır-la-mak, hav-la-mak, hor-la-mak... biçiminde de fiiller türetilir.
-laş/-leş: haber-leş-mek, mektup-laş-mak, güzel-leş-mek, iyi-leş-mek, ağır-laş-mak....
-ar/-er/-r: baş-ar-mak, mor-ar-mak, kara-r-mak, yeş(yaş)-er-mek, gö(gök)er-mek, boz-ar-mak....
-a/-e: yaş-a-mak, kan-a-mak, tün-e-mek, uzun: uz-a-mak, oyun:oyn-a-mak...
-sa/-se: benim-se-mek, su-sa-mak, garip-se-mek...
-da/-de: Ses taklidi için kullanılan kelimelerden: gümbür-de-mek, takır-da-mak, hırıl-da-mak, inil-de-mek,
şırıl-da-mak, uğul-da-mak...
-kir (-kır/-kur/-kür): Yansımalardan fiil türetir: püs-kür-mek, hay-kır-mak, fış-kır-mak, hıç-kır-mak
b) Fiilden Fiil Türeten Eklerin Başlıcaları:
-(a)la/-(e)le:eş-ele-mek,kov-ala-mak....
-(i):sür-ü-mek,kaz-ı-mak
-(i)l:dik-il-mek,yak-ıl-mak,üz-ül-mak...
-(i)n:sil-in-mek,kaç-ın-mak,gör-ün-mek...
-(i)ş:gir-iş-mek,kız-ış-mak,böl-üş-mek...
-(i)t:eri-t-mek,oyna-t-mak,yürü-t-mek...
-d(i)r:çiz-dir-mek, yaz-dır-mak,ör-dür-mek,aç-tır-mak,kes-tir-mek...
3- Birleşik Fiiller
Yapılışına göre birleşik fiiller ikiye ayrılır:
A. Kurallı Birleşik Fiiller
Yapılış şekilleri şunlardır: Fiil + yardımcı fiil
Herhangi bir fiille "yazmak, vermek, bilmek, durmak, gelmek" yardımcı fiillerinden oluşur.
Bu yardımcı fiilleri kendi anlamlarını tamamen yitirir, "yeterlik, tezlik, sürerlik ve yaklaşma" olmak üzere
dört anlam ifade eder
İki fiil arasına "-a,-e,-ı,-i,-o,-ö,-u,-ü" zarf-fiil eklerinden biri girer.
1)Yeterlik Fiili: Fiil + "-E" + bil- şeklinde yapılır.
Anlam:
Ahmet bu işi başarabilir.
Başarmaya gücü yeter.
Yeterlik
Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. Etmesi olası. Yeterlik
Yanınıza gelebilir miyim? İzin verir misiniz? Yeterlik
Herkes kendi işiyle ilgilenebilir.
Buna izi var
İstek isteme, rica etme
yeterlik
izin verme
Olumsuzu şöyledir:
Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa:
Başar-a-bil-i-r > başar-a-ma-z
Aç-a-bil-i-r-im > aç-a-ma-m
Oku-y-a-bil-i-r-im > oku-y-a-ma-m
Gel-e-bil-i-r-iz > gel-e-me-y-iz
Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa:
Yaz-a-bil-i-r-im
>
yaz-a-ma-y-a-bil-i-r-im
Oku-y-a-bil-i-r-ler
>
oku-y-a-ma-y-a-bil-i-r-ler
İsteğe bağlı oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa:
Doğ-a-bil-i-r >
doğ-ma-y-a-bil-i-r
Ol-a-bil-i-r
ol-ma-y-a-bil-i-r
>
2)Tezlik Fiili: Fiil + "-İ" + ver- ve Fiil + "-İ" + gel- şeklinde yapılır.
Anlam:
Bana bir çay alıver.
Tezlik, çabukluk
Birden karşısına çıkıverdi.
Apansızın
Onu bir kenara atıvermişler
Önemsememe, gelişigüzel yapma
Beklemediğimiz bir anda çıkageldi
Apansızın
Olumsuzu:
Kapıyı açıvermedi
açmadı
tezlik
Kapıyı açmayıver
açma
önemsememe
Olasılık
3)Sürerlik Fiili: Fiil + "-E" + kalFiil + "-E" + gelFiil + "-E" + dur- şeklinde yapılır.
Anlam:
Çocuk oturduğu yerde uyuyakalmış
Bakakalırım giden her geminin ardından
Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim
Eskiden beri böyle anlatılagelmiş.
Çocuk oturduğu yerde uyuyakalabilir
Beni burada alıkoyamazsınız.
Sürerlik anlamını başka çekimler de verebilir:
Geçen arabalara bakıp durdu.
Olduğumuz yerde dönüp duruyoruz.
Olumsuzu az da olsa yapılır:Uyuyakalmamış, yol kapalı olduğu için gecikmiş.
4)Yaklaşma Fiili: Fiil + "-E" + yazAnlam:
Merdivenden inerken düşeyazdı.
Az kalsın düşüyordu / Az daha düşüyordu / Az kaldı ki düşüyordu /
Düşmesine az kaldı.
"Çeşmimden akan hun ile sagar dolayazdı
Mecliste geçen gece yine kan olayazdı"
(Baki)
B. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş)Birleşik Fiiller
Birleşik fiili oluşturan kelimelerden birinin veya tümünün anlam kaybetmesi ve kelimelerin anlamca
kaynaşarak tamamen yeni ve farklı bir anlam kazanmaları sonucu oluşan birleşik fiillerdir.
Şu yollarla yapılır:
Gerçek anlamında bir isim + gerçek anlamının dışında bir fiil
kendini kaybetmek, hoşuna gitmek, para yemek, şehit düşmek, değer biçmek, deniz tutmak, hasta
düşmek, kural koymak, öğüt vermek...
Gerçek anlamının dışında bir isim + gerçek anlamında bir fiil
gözünü korkutmak, bileğine güvenmek, ayağına gelmek...
Tümü gerçek anlamının dışında
tası tarağı toplamak, deliye dönmek, baş kaldırmak, kalp kırmak, elvermek, varsaymak, öngörmek,
başvurmak, vazgeçmek, kan ağlamak, kafa tutmak, göze girmek, abayı yakmak, feleğin çemberinden
geçmek...
*Bu birleşik fiillerin bir kısmını deyimleşmiş olduğu için burada deyimlerden bahsetmek yerinde
olacaktır.
Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir. Kelimelerden
biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar.
Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?
Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu.
Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu.
Her gördüğüne dudak büküyordu.
Senin yaptığın pire için yorgan yakmak.
İki genç adam boğaz boğaza geldi.
Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin.
Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar.
Sonunda korktuğumuza uğradık, çocuk kayboldu.
Matematiği aklım almıyor.
Çocuk ağzı açık beni dinliyordu.
Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu.
Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı.
Bizimkinin iyice çenesi düştü.
Göze girmek için her şeyi yapıyor.
İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu.
Bu soruya kafa yormanı istemiştim.
Çocuk eli uzun biri, cüzdanımı almış.
Burası çok ayak altı, şurada duralım.
C. Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller
Tek başlarına da fiil olarak kullanılabilen, ama daha çok isim soylu kelimelerle ve asıl fiillerle birlikte
birleşik fiil oluşturan fiillere yardımcı fiil denir.
"etmek, olmak, eylemek, kılmak, bilmek, durmak, gelmek, yazmak,buyurmak"
Tek başlarına da kullanılabilirler
Elbise üzerime oldu.
Bu elbise elli milyon eder.
İsimlerle ve asıl fiillerle birleşirler:
sabretmek, kaybolmak, yardım etmek, iyi olmak, arz etmek, mutlu kılmak, hoş eylemek;
gelebilmek, gidedurmak, düşeyazmak, söylenegelmek...
*Yardımcı fiillerle yapılan fiillere birleşik fiil denir. Bunların bir kısmı ayrı, bir kısmı bitişik yazılır.( Ses
düşmesi ya da türemesi olur ise birleşik yazılır.)Her iki durumda da çekim ekleri en sona getirilir.
sabrettim, kayboldu, yardım ediyor, iyi olsun, arz et, mutlu kıldı, hoş eyledi;
gelebilir, gidedur, düşeyazdım, söylenegelmiştir..