FİİLLER (EYLEMLER)

Fiillerin Yapısı
Yapısına Göre Fiiller
Benimle sürekli alay ediyorlar.
Fiiller de isim soylu kelimeler gibi yapı bakımından üçe ayrılır:
Mevla sana yardım eyleye.
1-Basit Fiiller:
Bizi mutlu kıldınız.
Yapım eki almamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir.
Bana sürekli emir buyurma.
Çoğunlukla tek hecelidir. Çok heceliler de vardır. Fiil kökünden sonra bir tire
Terli terli soğuk suyu içince hasta oldu.
işareti getirilerek ifade edilir.
Birden bire yok oldu.
Gel-, yaz-, oku-, sev-, kıvır-, çevir-, kavuş-...
Not: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa emir çekimi
Not: Bileşik fiiller oluşurken ses düşmesi veya ses türemesi yaşanıyorsa,
olur. Bu, bütün fiiller için geçerlidir: Gel! Oku. Yaz!...
bileşik fiili oluşturan kelimeler bitişik yazılır.
2- Türemiş Fiiller
Hisset-mek, Hallol-mak, Zannet-mek, Reddet-mek Ses türemesi olmuş
İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir.
Sabret-mek, Kahrol-mak, Devret-mek, Kaybol-mak Ses düşmesi olmuş
Bunlara fiil gövdesi (tabanı) denir.
Not: Yardımcı eylem olarak kullanılan kelimeler, kimi zaman kendi
Ben-imse-, açık-la, mor-ar, av-la-, ince-l-, çat-la-, pat-la-, gür-le-, şırıl-da-,
anlamında kullanılıp, yardımcı eylem olma özelliği göstermeyebilir.
hav-la-, me-le-, fısıl-da-, kov-ala-, baş-la-t, uç-ur-, yat-ı-ş-, ak-ı-t-, düş-ü-
Bu araba, o kadar etmez. (“Etmez” tek başına basit bir eylemdir.)
r-, sev-in-...
(“kadar etmez” yapısının bir anlamı olmadığına dikkat edelim.)
3- BİRLEŞİK FİİLLER
Tamam, şimdi oldu. (“Oldu” tek başına basit bir eylemdir.)
Birden fazla kelimeden oluşan fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri
B. KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER
veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.
Yapılış şekilleri şunlardır: Fiil + yardımcı fiil
Yapılışına göre birleşik fiiller üçe ayrılır:
Herhangi bir fiille "yazmak, vermek, bilmek, durmak, gelmek" yardımcı
A)YARDIMCI FİİL İLE KURULAN BİrLEŞİK FİİLLER:
fiillerinden oluşur.
*Kendi anlamının dışında kullanılan “etmek, eylemek, olmak, kılmak,
Bu yardımcı fiilleri kendi anlamlarını tamamen yitirir, "yeterlik, tezlik,
buyurmak” gibi fiillerle; ad veya ad soylu sözcüğün bir arada kullanılması ile
sürerlik ve yaklaşma" olmak üzere dört anlam ifade eder
oluşan birleşik fiillerdir.
İki fiil arasına "-a, -e, -ı, -i, -o, -ö, -u, -ü" eklerinden biri girer.
İsim+ “etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak”
İşi çabuk bitirmek için yardım etti.
Yeni ayakkabım, ayağımı rahatsız etti.
1)Yeterlik Fiili: Fiil + "-E" + bil- şeklinde yapılır.
Ahmet bu işi başarabilir. Başarmaya gücü yeter.
Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. Etmesi
olası.
3)Sürerlik Fiili: Fiil + "-E" + kalFiil + "-E" + gelFiil + "-E" + dur- şeklinde yapılır.
Anlam:
Yanınıza gelebilir miyim? İzin verir misiniz? Yeterlik İstek isteme, rica etme
Çocuk oturduğu yerde uyuyakalmış
Herkes kendi işiyle ilgilenebilir. Buna izi var yeterlik izin verme
Bakakalırım giden her geminin ardından
Olumsuzu şöyledir:
Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim
Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa:
Eskiden beri böyle anlatılagelmiş.
Başar-a-bil-i-r > başar-a-ma-z
Bu birleşik fiil tekrar birleşik fiil yapılabilir.
Oku-y-a-bil-i-r-im > oku-y-a-ma-m
Çocuk oturduğu yerde uyuyakalabilir
Gel-e-bil-i-r-iz > gel-e-me-y-iz
Beni burada alıkoyamazsınız.
Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa:
Sürerlik anlamını başka çekimler de verebilir:
Yaz-a-bil-i-r-im > yaz-a-ma-y-a-bil-i-r-im
Geçen arabalara bakıp durdu.
Oku-y-a-bil-i-r-ler > oku-y-a-ma-y-a-bil-i-r-ler
Olduğumuz yerde dönüp duruyoruz.
İsteğe bağlı oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa:
Olumsuzu az da olsa yapılır:Uyuyakalmamış, yol kapalı olduğu için
Doğ-a-bil-i-r > doğ-ma-y-a-bil-i-r
gecikmiş.
Ol-a-bil-i-r > ol-ma-y-a-bil-i-r
2)Tezlik Fiili: Fiil + "-İ" + ver- ve Fiil + "-İ" + gel- şeklinde yapılır.
4)Yaklaşma Fiili: Fiil + "-E" + yaz-
Bana bir çay alıver. Tezlik, çabukluk
Anlam:
Birden karşısına çıkıverdi. Apansızın
Merdivenden inerken düşeyazdı. Az kalsın düşüyordu / Az daha düşüyordu /
Onu bir kenara atıvermişler Önemsememe, gelişigüzel yapma
Az kaldı ki düşüyordu / Düşmesine az kaldı.
Beklemediğimiz bir anda çıkageldi Apansızın
"Çeşmimden akan hun ile sagar dolayazdı
Olumsuzu:
Mecliste geçen gece yine kan olayazdı" (Baki)
Kapıyı açıvermedi açmadı tezlik
Kapıyı açmayıver açma önemsememe
C. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş)Birleşik Fiiller
Deyim Örnekleri:
Birleşik fiili oluşturan kelimelerden birinin veya tümünün anlam kaybetmesi
ve kelimelerin anlamca kaynaşarak tamamen yeni ve farklı bir anlam
Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?
kazanmaları sonucu oluşan birleşik fiillerdir. *Bu tür fiillerin çoğu “deyimler”dir.
Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu.
Fakat, her anlamca kaynaşmış birleşik fiil, deyim olmayabilir.
Korktuğu başına gelmiş, arabası bozulmuştu.
*Bitişik yazılmayabilirler.
Her gördüğüne dudak büküyordu.
Öngörmek, Varsaymak, Hoş görmek, Meydana gelmek, Karar vermek…
Senin yaptığın pire için yorgan yakmak.
Şu yollarla yapılır:
İki genç adam boğaz boğaza geldi.
]Gerçek anlamında bir isim + gerçek anlamının dışında bir fiil
Olur olmaz konularla baş ağrıtmayı seversin.
kendini kaybetmek, hoşuna gitmek, para yemek, şehit düşmek, değer
Bu şekilde anlatırsanız aklı yatar.
biçmek, deniz tutmak, hasta düşmek, kural koymak, öğüt vermek...
Sonunda korktuğumuza uğradık, çocuk kayboldu.
]Gerçek anlamının dışında bir isim + gerçek anlamında bir fiil
Matematiği aklım almıyor.
gözünü korkutmak, bileğine güvenmek, ayağına gelmek...
]Tümü gerçek anlamının dışında
tası tarağı toplamak, deliye dönmek, baş kaldırmak, kalp kırmak, elvermek,
varsaymak, öngörmek, başvurmak, vazgeçmek, kan ağlamak, kafa tutmak,
göze girmek, abayı yakmak, feleğin çemberinden geçmek...
*Bu birleşik fiillerin bir kısmını deyimleşmiş olduğu için burada
deyimlerden bahsetmek yerinde olacaktır.
Deyim, en az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan
mecazlı sözlerdir. Kelimelerden biri veya her ikisi anlam kaybına uğrar.