FİİLLERİN GRAMER KATEGORİLERİ

FİİLLERİN GRAMER
KATEGORİLERİ
FİİLLERİN GRAMER KATEGORİLERİ
Gramer kategorisi nedir?
 Fiillerin üç gramer kategorisi vardır:
I. Çatı;
II. Çekimlilik;
III. Kişi.
 Bu gramer kategorileri, fiilin cümledeki
anlamı ve görevini daha iyi algılamak için
incelenmektedir.

I. FİİLLERDE ÇATI
Fiillerin cümlede diğer cümle unsurlarıyla
çeşitli ilişkileri olur.
 Bazı fiiller işi yapanı ister, bazıları fiilden
etkilenen bir nesneyi ister, bazıları
kendinde hem yapanı hem de nesneyi
birleştirir, bazı fiiller ise işin en az iki veya
fazla kişi tarafından yapıldığını ifade
ederler.
 Tanımı: Fiilin gösterdiği işin nesne ve
özneyle olan ilişkisine fiil çatısı denir.

I. FİİLLERDE ÇATI

Çatı gramer kategorisine göre, diğer
sözlerle sentaktik-semantik ilişkilerine göre
fiiller şöyle ayrılır:
1. Fiil-nesne ilişkisine göre fiiller:
a) Geçişli fiiller – Bu fiiller cümlede
nesne ister. Fiilin gösterdiği ve özne
tarafından gerçekleştirilen iş, nesne
aracılığıyla yapılır. Örneğin:
aç-, at-, biç-, boz-, çağır-, ısıt-, kaz-, kırp-,
sağ-, tanı-, tıka-, yat-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
b) Geçişsiz fiiller – Bu fiiller, sadece işi
yapana ihtiyaç duyarlar ve nesne
istemezler. Örneğin:
acık-, art-, bağır-, bin-, dol-, imren-,
kana-, kork-, parla-, piş-, uyan-, yürü-, vb.
- Çok az sayıda duruma göre hem geçişli
hem geçişsiz olan fiiller vardır:
oku-, yaz-, ver-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
2. Fiil-özne ilişkisine göre fiiller:
a) Etken çatılı fiiller – Bu fiiller, cümlede
özne isteyen tüm geçişli veya geçişsiz fiil
kök veya gövdeleridir. Hiçbir çatı eki
almazlar:
ak-, bak-, belir-, değ-, duy-, sev-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
b) Edilgen çatılı fiiller – Öznesi veya işi yapanı
belli olmayan fiillere edilgen çatılı fiiller denir.
Edilgen çatı, geçişli fiilleri geçişsiz yapar.
Etken çatılı fiillere /-İl/ veya /-n/ eki
getirilerek yapılır.
Aslında edilgen çatı eki /-İl/’dir, ancak bu ek
ünlüyle ve ”l” ile biten fiillere gelmez. O
durumlarda /-n/ eki kullanılır:
aç-ıl-, al-(ı)n-, başla-n-, bil-(i)n-, kes-il-,
koru-n-, oku-n-, oyna-n-, sev-il-, yıka-n-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
c) Meçhul (öznesiz) çatılı fiiller – Edilgen çatılı
fiillere benzerdir, ancak onlardan tek farkı, bu
fiillerin gerçekten de kimin tarafından
yapıldığı belli değildir.
Edilgen çatı geçişli fiillerden yapılıyordu, oysa
meçhul çatı geçişsiz fiillere /-İl/ ve /-n/
eklerinden biri getirilerek yapılır.
ağla-n-, başla-n-, bık-ıl-, dön-ül-, gel-(i)n-,
gir-il-, öl-(ü)n-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
ç) Dönüşlü (edingen) çatılı fiiller – Yapılan
işin tekrar yapana döndüğünü veya işin
kendiliğinden yapıldığını bildiren fiil
çatısıdır.
Bu çatının kullanış alanı çok geniştir.
Fiil kök veya gövdelerine /-n/ eki
getirilerek yapılır:
ara-n-, besle-n-, boşa-n-, bul-(u)n-,
geç-(i)n-, giy-(i)n-, sev-(i)n-, tanı-n-,
tara-n-, zehirle-n-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI
d) İşteş çatılı fiiller – Bu çatı, fiilin gösterdiği
işin en az iki özne tarafından yapıldığını
bildirir.
Fiil kök veya gövdelerine /-ş/ eki
getirilerek yapılır:
bak-(ı)ş-, çek-(i)ş-, döv-(ü)ş, kokla-ş-, kon(u)ş-, sözle-ş-, tanı-ş-, yaz-(ı)ş-, vb.
I. FİİLLERDE ÇATI

e) Ettirgen çatılı fiiller – Bu çatı, fiilin
gösterdiği işin konuşmacı tarafından değil
de başka birinin tarafından yapıldığını
bildirir.
/-Dİr/, /-t/, /-r/, /-Ar/, /-DAr/ ve /-z/
ekleriyle yapılır:
al-dır-, oku-t-, bat-(ı)r-, çık-ar-, gön-der-,
em-(i)z-(i)r- > emzirmek, vb.
ÇATI EKLERİNİN ÜST ÜSTE GELMESİ

Bazen çatı ekleri art arda gelir. Böyle
gruplaşma, ifadeye canlılık katar.
a) /-n/ edingen çatı ekinden sonra /-İl/
edilgen çatı eki veya /-Dİr/ ettirgen çatı
eki gelir:
de-n-il-, giy-(i)n-il-, ye-n-il-, vb.
b) /-İl/ edilgen çatı ekinden sonra başka
çatı eki gelmez.
ÇATI EKLERİNİN ÜST ÜSTE GELMESİ
c) /-ş/ işteşlik çatı ekinden sonra /-İl/ edilgen
çatı eki veya /-Dİr/ ettirgen çatı eki gelir:
anla-ş-ıl-, gör-(ü)ş-ül-, kon-(u)ş-ul-, karşıla-ştır-, öp-(ü)ş-tür-, vur-(u)ş-tur-, vb.
ç) /-Dİr/ ettirgen çatı ekinden sonra /-İl/
edilgen çatı eki veya /-t/ ettirgen çatı eki
gelir:
al-dır-ıl-, bil-dir-t-, giy-dir-t-, yaz-dır-ıl-, yedir-il-, vb.
TEŞEKKÜR
EDERİM
