cümlen*n ö*eler - video.eba.gov.tr
advertisement
CÜMLENİN ÖĞELERİ Cümle, bir düşünceyi, bir dileği, bir haberi ya da duyguyu tam olarak anlatan, bir veya birden çok sözcükten oluşmuş anlatım birimidir. Cümle içindeki sözcüklerin tek başlarına ya da diğer sözcüklerle grup oluşturarak yaptıkları göreve de öge denir. Cümlenin oluşumu için çekimli bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu bir sözcük gerekir. Bu iki unsurdan birinin özelliklerine sahip bir sözcük, bir cümleyi oluşturmak için yeterlidir. CÜMLENİN ÖGELERİ NASIL BULUNUR? 1. Cümleleri doğru biçimde ögelerine ayırabilmenin ilk koşulu, o cümleyi iyi anlamaktır. Cümlede ne anlatıldığını tam olarak anlamadan öge çözümlemesi yapılmamalıdır. 2. Cümle çözümlemesinde ikinci önemli nokta, ögelerin cümledeki işlevini iyi bilmektir. Ögeleri belirlerken belli birtakım sorulardan yararlanıyoruz. Bu sorular, cümle çözümlemesinde kolaylık sağlamak içindir. Ögelerin cümledeki işlevini göz ardı ederek adece bu soruların yanıtlarını ölçü alırsak yanılabiliriz. Öyleyse, ögeleri belirlemede kullanacağımız ana ölçü, “ögelerin cümledeki işlevleri” olmalıdır. Ögelerin cümledeki işlevleri: Yüklem: Yargı bildirir. Özne: Yüklemdeki yargıyı gerçekleştiren ya da üstelenendir. Nesne: Öznenin yaptığı işten etkilenendir. Dolaylı tümleç: Özne tarafından gerçekleştirilen eylemin yöneldiği, üzerinde ya da içinde bulunduğu, başlangıç ya da ayrılma noktasını bildiren kavramlardır. Zarf tümleci: Eylemi çeşitli açılardan etkileyen zarf işlevli sözcükler ya da söz öbekleridir. Edat tümleci: Yüklemin belirttiği işi, yardımcı kişi ya da araç bakımından tamamlar. • 3. Cümlede yargı bildiren öge, yüklemdir. Öteki tüm ögeler yüklemle anlamlı bir bütün oluşturur, o nedenle bu ögeleri belirlemede kullanılan sorular, yükleme yöneltilmelidir. Yüklemden sonra özne bulunmalı, ardından varsa diğer ögeler aranmalı. • 4. Öge açıklayan ara sözler ayrı bir öge değildir, açıkladıkları ögeyle birlikte düşünülmelidir. • Elleri – cılız, ufacık elleri – dizlerinin üzerindeydi. özne ara söz açıklamalı özne yüklem 5. “Ara cümleler, ünlemler ve cümleleri bağlayan bağlaçlar” cümlenin iç yapısıyla ilgili değildir; yükleme yanıt vermezler. Bunlara “cümle dışı unsurlar” denir. Bu soruları –kolay değildi – iki saatte çözdüm. belirtili nesne (ara cümle) ZT yüklem Merak ediyorum ama filme bir türlü gidemedim. yüklem (bağlaç) DT ZT Haydi, herkes sınıflarına girsin artık! (ünlem) özne DT yüklem ZT yüklem 6. Ögeler ikileme, deyim, tamlama gibi söz öbekleriyle kurulmuş olabilir. Söz öbeklerini bölme yanlışlığına düşmemeliyiz. 7. Belirtili ad tamlaması durumundaki bir öge içinde (tamlayanla tamlanan arasında) başka bir öge bulunabilir. Herkesin şimdilik hakkı vardır konuşmaya. zarf tümleci özne yüklem dolaylı tümleç 8. Sınav sorularında öge sayısı ve sıralaması istenirken “gizli özne” dikkate alınmaz. Geçen gün bir arkadaşıyla bize geldi. ZT ET DT yüklem Öge sayısı : 4 Öge sıralaması : zarf tümleci / edat tümleci / dolaylı tümleç / yüklem 1. Temel Ögeler Bir düşünceyi, bir dilek ya da duyguyu söz veya yazı ile anlatabilmek için en az iki öge gereklidir. Bunlar yüklem ve öznedir. Bunlara cümlenin temel öğeleri denir. 1. Yüklem (Fiil, Eylem) Cümledeki işi, hareketi, yargıyı bildiren çekimli unsura yüklem denir. Yükleme, cümlede yargı bildiren çekimli öge de diyebiliriz. Yüklem, yukarıda belirttiğimiz gibi, cümlenin temel öğesidir. Yani yüklem olmadan cümle de oluşmaz. Çekimli bir eylem ya da ek eylem almış isim soylu sözcükler, kelime grupları (ad ve sıfat tamlamaları, edat öbekleri, ikilemeler, yardımcı eylemler, deyimler) yüklemi oluşturur. Yüklem belirlenirken kelime grupları bölünemez, bölündükleri takdirde cümlenin ögelerini ayırmada yanlışlık yapılır. Son zamanlarda değerler iyice değişti. Yüklem (çekimli eylem) En güzel duygular bu şehirde gizlidir. Yüklem (ek eylem almış ad) Düzenli ve disiplinli çalışmak başarının anahtarıdır. Yüklem (isim tamlaması) Ahmet Bey’in özlediği tek şey sıcak bir yuvaydı. Yüklem (sıfat tamlaması) Ömür, bugüne kadar karşılaştığım en iyi niyetli insanlardan biridir. yüklem (karma tamlama) Geldiğim bu şehirde her şey hayallerimdeki gibiydi. Yüklem (edat öbeği) Bizim köyün yolları eğri büğrüdür. Yüklem (ikileme) Arabayı çok hızlı sürdüğünü bir türlü kabul etmiyordu. Yüklem (yardımcı eylem) Kalbim çarparak çevreye kulak verdim. yüklem (deyim) NOT: Yüklemi bulmak için herhangi bir soru yoktur. Fiiller ya da isim soylu sözcükler çekimlenerek bu görevi üstlenir. Yüklem bir sözcükten oluşabileceği gibi sözcük grubundan da oluşabilir. 2. ÖZNE Cümlede yüklemin bildirdiği iş, oluş ya da hareketin yapıcısıdır. Özneyi bulmak için yükleme “kim” ve “ne” soruları sorulur. “Kim” insanlar için, “ne” insan dışındaki varlık ve kavramlar için kullanılır. • Yüklem, ek eylem almış isim ya da isim soyluysa özne “olan”ı karşılar. Özneyi bulmak için yükleme “… olan ne, … olan kim" soruları sorulur. 1. Rıhtım kenarındaki taş basamaklar ıslaktı. özne yüklem Islak olan ne? “rıhtım kenarındaki taş basamaklar” 2. Bir zamanlar bu topraklarda başka uygarlıklar varmış. özne yüklem Var olan ne? “başka uygarlıklar” 3. Benim sadık yârim, kara topraktır. özne yüklem Kara toprak olan ne? “benim sadık yârim” 4. Gün boyu yağmur yağmakta bizim burada. özne yüklem Yağmakta olan ne? “yağmur” 5. Aziz Nesin, gözlemlerinde usta bir yazardı. özne yüklem Usta bir yazar olan kim? “Aziz Nesin” • Yüklem çekimli bir eylemse özne, işi yapandır. Bu durumda özneyi bulmak için yükleme “…an/en kim? …an/en ne?” soruları sorulur. Öğrenciler anladıklarını ifade etmekten çekiniyorlar. özne yüklem Çekinenler kim? “öğrenciler” Kitap bize yakın geçmişi değil, eskileri anlatıyor. özne yüklem Anlatan ne? “kitap” O günler, güzelim gençlik günleri, bir daha ele geçmez. özne ara söz yüklem açıklamalı özne • “Kim, ne” soruları hem öznenin hem de belirtisiz nesnenin sorusudur. Bu ögeleri karıştırmamak için önce özne sonra belirtisiz nesne bulunur. Sanatçı, bu eserinde işlek bir dil kullanmış. özne belirtisiz nesne yüklem Kullanan kim? “Sanatçı” özne Sanatçı ne kullanmış? “işlek bir dil” belirtisiz nesne • Bazı cümlelerde özne, söylenmemiş olabilir; bu durumda yüklemdeki kişi eki özneyi verir. Böyle öznelere “gizli özne” denir. 1. Karanlığın içinde dört nala uzaklaştı. yüklem Uzaklaşan kim? “o” gizli özne 2. Geniş merdivenden yukarı kata çıktık. yüklem Çıkan kim? “biz” gizli özne ÖZNE ÇEŞİTLERİ 1. Gerçek Özne Yüklemde bildirilen işi, oluşu, hareketi yapan kişi ya da varlıktır. Gizli özne de gerçek öznedir. Ali dayım, bahçeye pek çok ağaç dikti. özne yüklem Mavi gözleri birdenbire bulutlanmıştı. özne yüklem Bu konuda ne düşündüğünüzü anlayamadım. yüklem Anlayamayan kim? “Ben” gizli özne Zamanı iyi kullanmayı öğrenmeliyiz. yüklem Öğrenecek olan kim? “Biz” gizli özne 2. Sözde Özne • Yüklemi edilgen eylemlerde özne görevini yüklenmiş nesneye “sözde özne” denir. Bu cümlelerde işi yapan belli değildir. “Ne” sorusuna yanıt veren sözcük ya da söz öbeği eylemden etkilenen varlıktır. Yılbaşı akşamı ziyafet sofrası hazırlandı. sözde özne yüklem Hazırlayan kim? belli değil Hazırlanan ne? “ziyafet sofrası” sözde özne Oturduğumuz semtte yeni bir kitapçı açıldı. sözde özne yüklem Açan kim? belli değil Açılan ne? “yeni bir kitapçı” sözde özne Bozulan bilgisayar tamir edilecek. sözde özne yüklem Tamir eden kim? belli değil Tamir edilen ne? “bozulan bilgisayar” sözde özne Tezgâhtaki her şey satıldı. sözde özne yüklem Satan kim? belli değil Satılan ne? “tezgâhtaki her şey" sözde özne 3. Örtülü Özne Yüklemi edilgen olan cümlelerde işi yapan yani gerçek özne, “-ce” eki alan sözcükle veya “tarafından” sözcüğü yardımıyla belirtilir. Buna “örtülü özne” denir. Karar kurulca alındı. sözde özne örtülü özne yüklem Konak belediye tarafından yenilendi. sözde özne örtülü özne yüklem Karar, memurlar tarafından protesto edildi. sözde özne örtülü özne yüklem YARDIMCI ÖGELER NESNE (DÜZ TÜMLEÇ) Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen ögeye “nesne” denir. Nesne, yüklemin eylem olduğu cümlelerde kullanılır. Yapı ve anlam yönünden iki çeşit nesne vardır: 1. Belirtili Nesne Belirtili nesne, belirtme durum eki (-i) almış sözcük ya da söz öbeğidir. Belirtili nesneyi bulmak için yükleme “kimi”, “neyi” ya da “nereyi” sorularından birini sorarız. 1. Bize uğramadan önce halasını ziyaret etti. B.li N. Yüklem Ziyaret eden kim? “o” gizli özne O, kimi ziyaret etti? “halasını” 2. Hoşgörülü insan, her davranışı saygıyla karşılar. özne B.li N. Yüklem Karşılayan kim? “hoşgörülü insan” özne Hoşgörülü insan neyi karşılar? “her davranışı” 3. Ay ışığını, geceleri gümüşe boğan bu ışığı- sevmişimdir. B.li N. ara söz Yüklem açıklamalı belirtili nesne 2. Belirtisiz Nesne • Belirtisiz nesne, belirtme durum eki almamış yani yalın hâldeki nesnedir. Özne bulunduktan sonra yükleme sorulan “ne” sorusuna yanıt verir. 1. Atalarımız, “Otu çek, köküne bak.” demişler. Özne B.siz N. yüklem Diyen kim? “Atalarımız" özne Atalarımız ne demiş? "Otu çek, köküne bak." 2. Babam her gün gazete Özne B.siz N. Okuyan kim? "Babam" özne Babam ne okur? “gazete” okur. yüklem 3. Yazın mevsim reçelleri yapardık hep birlikte. B.siz N. Yüklem Yapan kim? “biz” gizli özne Ne yapardık? “mevsim reçelleri” 4. Araştırması için pek çok kitap aldı. B.siz N. Alan kim? “o” gizli özne Ne aldı? “pek çok kitap” Yüklem DOLAYLI TÜMLEÇ (YER TAMLAYICISI) Yüklemi yönelme, bulunma, ayrılma gibi durumlardan biriyle tamamlayan sözcük ya da söz öbeğidir. Dolaylı tümleç, ismin “-e, -de, den” durum eklerinden birini almış adlar, ad ve sıfat öbekleridir. Yükleme “kime, kimde, kimden”, “nereye, nerede, nereden”, “neye, neyde, neyden” soruları sorularak bulunur. 1. Kitabından elde ettiği geliri, TEMA’ya bağışlamış. D. T. yüklem Bağışlayan kim? “o” gizli özne O nereye bağışlamış? “TEMA’ya” yönelmeli dolaylı tümleç 2. Bu programda magazin dünyasından haberler yer alıyor. D. T. özne yüklem Yer alan ne? “magazin dünyasından haberler” özne Nerede yer alıyor? “bu programda” bulunmalı dolaylı tümleç 3. Yaşlı kitapçı, eski eserlerin satılmadığından şikâyetçiydi. özne D. T. yüklem Şikâyetçi olan kim? “yaşlı kitapçı” özne Neyden şikâyetçi? “eski eserlerin satılmadığından” ayrılmalı dolaylı tümleç 4. Atatürk’ten, o büyük dehâdan, söz eder misiniz? D. T. ara söz yüklem açıklamalı dolalı tümleç “-e, -de, -den” durum eklerini alan her sözcük her zaman dolaylı tümleç olmak zorunda değildir. Bu ekleri alan sözcükler zaman ve durum anlamı veriyorsa zarf tümleci olur. 1. Sizlerle akşama görüşürüz. Z. T. yüklem Ne zaman görüşürüz? “akşama” 2. Proje on beş günde tamamlandı. Z. T. yüklem Ne zaman tamamlandı? “on beş günde” 3. Sevdiklerine gönülden bağlıydı. Z. T. yüklem Nasıl bağlıydı?” “gönülden” ZARF TÜMLECİ (ZARF TAMLAYICISI) Yüklemi durum, zaman, ölçü, yön, koşul, neden ilgileri ile tamamlayan ögedir. Zarf tümlecini bulmak için yükleme “nasıl, ne zaman, ne kadar, nereye, neden, niçin” gibi sorular sorulur. 1. Çoğu insan zamanını boş işlerle uğraşarak geçiriyor. Z. T. yüklem Nasıl geçiriyor? “boş işlerle uğraşarak” durum anlamlı zarf tümleci 2. Kitaplarımın hepsini en kısa zamanda ciltleteceğim. Z. T. yüklem Ne zaman ciltleteceğim? “en kısa zamanda” zaman anlamlı zarf tüm. 3. Sözleştiğimiz yerde seni iki saat bekledim. ZT yüklem Ne kadar bekledim? “iki saat” miktar anlamlı zarf tümleci 4. Lütfen, izin almadan içeri girmeyin. ZT yüklem Nereye girmeyin? “içeri” yer-yön anlamlı zarf tümleci 5. Kar yağdığından köy yolları kapanmış. ZT yüklem Neden kapanmış? “ Kar yağdığından” sebep anlamlı zarf tümleci 6. İlk dersimi o gün, on gün önce, ZT ara söz açıklamalı zarf tümleç anlattım. yüklem Yer-yön sözcükleri (aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri…) durum eki almayıp yalın hâlde kullanılırsa zarf tümlecidir ve “nereye” sorusuna karşılık gelir. Öğrenciler dışarı çıktı. ZT Nereye çıktı? “dışarı” yer-yön zarfı, Yer-yön sözcükleri “-e, -de, -den” durum ekleri alırsa “dolaylı tümleç” olur ve “nereye, nerede, nereden” sorularına karşılık gelir. Öğrenciler dışarıya çıktı. DT Nereye çıktı? “dışarıya” Öğrenciler dışarıda oynuyorlar. DT Nerede oynuyorlar? “dışarıda” EDAT TÜMLECİ (İLGEÇ TÜMLECİ) Yüklemin belirttiği işi, yardımcı kişi ya da araç bakımından tamamlayan ögedir. Yükleme “ne ile”, “kim ile”, “ne için”, “kim için” soruları sorularak bulunur. 1. İstemediğim hâlde İstanbul’a uçakla gittim. E.T. Yüklem Ne ile gittim? “uçakla” 2. Bu projeyi arkadaşlarımla hazırladım. E.T. Yüklem Kim ile hazırladım? “arkadaşlarımla” 3. Yeni bir yaşam için yola koyuldu. E.T. Yüklem Ne için yola koyuldu? “yeni bir yaşam için” 4. Elmalı turtayı sizin için yaptım. E.T. Yüklem Kimin için yaptım? “sizin için” 5. Bir öykü kitabıyla, Ay Gözetleme Kulesi’yle, kendini kanıtladı. E.T. ara söz Yüklem açıklamalı edat tümleci • Şairliğim Karacaoğlan’dan, Dadaloğlu’ndan şiir okumamdan geliyordu Özne Dolaylı Tümleç Yüklem 1. Öncelikle Yüklemi buluyoruz… Yüklem: geliyordu 2. Sonra Özne’yi buluyoruz… Özneyi bulmak için “Kim, Ne” Sorularını yükleme soruyoruz. Gelen Nedir? Özne: Şairliğim 3. Daha sonra varsa Tümleci buluyoruz… Tümleci bulmak için “-de, -den” eki alan kelimelere bakıyoruz. Veya “Nerede? Nereden” Sorularını yükleme soruyoruz. Nereden geliyordu? D.T.: Karacaoğlan’dan, Dadaloğlu’ndan şiir okumamdan V. ŞİMŞEK
