CÜMLENİN ÖĞELERİ

advertisement
CÜMLENİN ÖĞELERİ
CÜMLE
•Bir düşünceyi, bir durumu,bir olayı
yargı bildirerek anlatan söz ya da
söz öbeklerine cümle denir.
Cümle kelime ve kelime
gruplarının belli bir kurala göre
bir araya gelmesi ile kurulur.
Cümleyi oluşturan ve ifadenin
anlaşılmasını sağlayan bu
unsurlara öğe denir.
Cümlenin oluşabilmesi için yargı
bildiren bir fiil ya da ek fiille
çekimlenmiş isim soylu bir sözcük
yeterli olmakla birlikte bir cümlede
yüklemin yanında özne, nesne,
dolaylı tümleç veya zarf tümleci
bulunabilir.
CÜMLENİN ÖĞELERİ
TEMEL ÖĞELER
YÜKLEM
ÖZNE
YARDIMCI ÖĞELER
NESNE
-BELİRTİLİ NESNE
-BELİRTİSİZ NESNE
DOLAYLI TÜMLEÇ
ZARF TÜMLECİ
A) TEMEL
ÖĞELER
A) TEMEL ÖGELER
•YÜKLEM: Cümlede yargı bildiren
çekimli unsurdur. ıs, oluş, hareket
bildiren bir fiil ya da ek fiille
çekimlenmiş isim soylu bir sözcük
yüklemi oluşturur. Yüklem cümlenin
ana -temel- unsurudur.
ÖRNEKLER
• Okul anılarımı asla unutmayacağım.
• Gelenleri büyük bir nezaketle karşıladık.
• Serpil, liseye başka bir yerde devam edecek.
• Bunları bana ağabeyim anlattı.
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili sözcükler çekimli
fiillerden oluşmuş yüklemlerdir.
ÖRNEKLER:
•Üzerinde güzel bir gömlek vardı.
•Dışarısı sandığımdan daha soğukmuş.
•Emeğinin karşılığını almak güzeldir.
•Arayan da soran da yoktu.
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili
sözcükler ek fiille çekimlenmiş isim
soylu sözcüklerden oluşan yüklemlerdir.
UYARI
• Yüklem, isim ya da fiil soylu
bir kelimeden oluşabileceği
gibi kelime grubundan da
oluşabilir. Yani bir isim
tamlaması, sıfat tamlaması,
birleşik fiil yüklem olabilir.
ÖRNEKLER:
• Benim sadık yarim kara topraktır.(sıfat tamlaması)
• Bahar, yaşlıların hastalık mevsimidir.(isim tamlaması)
• Kendine dikkat etmezsen hasta olursun.(birleşik fiil)
• Bu yolda devam etmeliyiz. ( birleşik fiil)
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim
tamlaması yüklem görevindedir?
A) O, kırmızı kanatlı bir kustu.
B) İstekleri, hiç bitmeyen bir mutluluktu.
C) Ahmet’i arayan yakın akrabasıydı.
D) Mutlulukları sağlayan, anne sevgisiydi.
ÖZNE
Cümlede yüklemin bildirdiği isi
yapan varlığa ( canlı ya da
cansız) özne denir. Özne bir ya
da birden fazla sözcükten
oluşabilir. Özneyi bulmak için
yükleme “ kim; …an ne, …en
ne ?” soruları sorulur.
ÖZNE
Kişiler, hayvanlar,
bitkiler, nesneler ve soyut
kavramlar özne olabilirler.
ÖZNE
Adlar, belirtili ve belirtisiz
ad tamlaması, sıfat
tamlaması, adıllar ve
fiilimsiler cümlede özne
görevini üstlenebilirler.
ÖRNEKLER:
• Küçük kız, ısrarla dondurma istiyordu.
Özne ( sıfat tamlaması)
( Kim istiyordu?)
• Ben, bütün ödevlerimi yaptım.
Özne ( adıl)
(Kim yaptı?)
• Odanın kapısı eskimiş.
Özne ( belirtili a.t)
(Eskiyen ne?)
ÖZNE ÇEŞİTLERİ:
1. GERÇEK ÖZNE: Yüklemdeki işi,
oluşu; hareketi yapan, gerçekleştiren,
yerine getiren kişi ya da varlığın belli
olduğu özneye denir. Gerçek özne
yükleme sorulan “kim, …an, …en ne”
sorusuyla bulunur.
Gerçek özne iki grupta incelenir.
•AÇIK ÖZNE: Gerçek öznenin
cümlede açıkça belli olduğu
öznelerdir.
•Herkes, yasamda mutlu olmak ister.
Açık özne
yüklem( kim ister?)
•GİZLİ ÖZNE:
Gerçek öznenin cümlede açıkça belli
olmadığı, yüklemdeki şahıs
kavramından belirlendiği öznelerdir.
Bu kitabı iki kez okudum.
yüklem
Kim okudu? Ben okudum. ( ben- gizli özne)
ÖRNEKLER:
• Çocuklar, telaşla ortalığı topluyor.
Açık Özne
• Bugün hava çok güzel.
Açık Özne
Yüklem
(kim topluyor?)
Yüklem
(Güzel olan ne?)
• Sizi daha önce görmüştüm.
Yüklem ( kim görmüştü? Ben)
Gizli özne
SÖZDE ÖZNE:
• Yüklemdeki işi, oluşu, hareketi yapan,
gerçekleştiren, yerine getiren kişi ya
da varlığın belli olmadığı öznelerdir.
• Bu cümlelerde özne işi yapan değil,
işten etkilenen konumundadır. İşi
yapan ise başkasıdır.
ÖRNEKLER:
• Bu ev geçen hafta satıldı.
Sözde özne
yüklem
Satılan ne? “bu ev” sıfat tamlaması
soruya cevap veriyor. Ancak ev kendi
kendine satılamaz. İşi yapan
başkasıdır. Ama kim olduğu belli
olmadığından “bu ev” sözcük grubu
özne görevini üstlenmiştir.
Kardeşi işten geçen hafta atıldı.
Sözde özne
yüklem
• Atılan kim? “kardeşi” sözcüğü
soruya cevap veriyor. Ancak
kardeşi kendini işten atamayacağına
göre işi yapan başkasıdır. Bu
durumda işten etkilenen varlık özne
gibi görünür.
B) YARDIMCI
ÖĞELER
B) YARDIMCI ÖĞELER
• Cümlenin oluşabilmesi için
yüklemin varlığı yeterlidir. Ancak
anlatım kuvvetlendirilmek
istendiğinde; yer, zaman, kişi,
miktar, sebep gibi unsurlara yer
verilmek istendiğinde yardımcı
öğelere ihtiyaç duyulur.
1. NESNE
• Cümlede yüklemin bildirdiği öznenin
gerçekleştirdiği işten etkilenen varlığa nesne
denir.
• Seda, bütün gün kaybolan kazağını aradı.
özne
(neyi aradı?)
nesne
yüklem
(kim aradı?)
Nesneler –i hal ekini alıp
almamalarına göre ikiye ayrılırlar.
•A- Belirtili Nesne:
Nesne görevinde bulunan kelime ya da
kelime grubu “-i hal eki” almışsa, nesne
belirtilidir. Bu tür nesneler yükleme
sorulan “kimi, neyi?” sorularıyla
bulunur.
B- Belirtisiz Nesne:
•Nesne görevindeki sözcük “-i hal
eki” almamışsa, nesne
belirtisizdir. Bu tür nesneler
yükleme sorulan “ne ?” sorusu ile
bulunur.
ÖRNEKLER:
• Kardeşini yemeğe çağır. (sen/gizli özne)
belirtili nesne
yüklem
(kimi çağır?)( kim çağırsın?)
• Akşam güzel bir maç seyrettik.(biz/g.ö)
belirtisiz nesne yüklem
(ne seyrettik?)(kim seyretti?)
2. DOLAYLI TÜMLEÇ
• Yüklemin yaklaşma (-e hali), bulunma
(-de hali), uzaklaşma (-den hali) gibi
yönlerini gösteren öğedir.
• “-e, -de, -den” eklerini almış kelime ya
da kelime grupları cümlede dolaylı
tümleç görevini üstlenir.
DOLAYLI TÜMLEÇ
• Dolaylı tümleci bulmak için
yükleme
“KİME, KİMDE, KİMDEN;
NEREYE, NEREDE,
NEREDEN”
soruları sorulur.
ÖRNEKLER:
• Annem bu kitapları amcamdan almış.
(özne)
(dolaylı tümleç) (yüklem)
(kim almış?) (kimden almış?)
• Başımın üstünden yorgun bulutlar geçiyor.
(dolaylı tümleç) (özne)
(yüklem)
(geçen ne?) (nereden geçiyor?)
3. ZARF TÜMLECİ
•Yüklemi yön, zaman, miktar gibi
değişik yönlerden tamamlayan;
eylemin yapılış şekli ya da sebebiyle
ilgili bilgi veren öğeye “zarf tümleci”
denir.
ZARF TÜMLECİ
• Zarf tümlecini bulmak için yükleme:
“NE ZAMAN, NE KADAR,
NASIL, NİÇİN?”
soruları sorulur.
ÖRNEKLER:
• Hepimiz günün erken saatlerinde uyanırdık.
özne
zarf tümleci
yüklem
(kim uyanırdı?) ( ne zaman uyanırdık?)
• Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden. ( sen/g.ö)
zarf tüml.
Yüklem
dolaylı tüml.
(kim çıkacak?) (nasıl çıkacak) (nereden çıkacak?)
Download