Bağımlılıkta Kişilik Özellikleri
advertisement
Bağımlılıkta Kişilik Özellikleri Prof Dr Süheyla Ünal Kişilik • İnsanları birbirlerinden farklı kılan • Kendisine ve çevresindekilere bakış açılarını, kişiler arası ilişkilerini tanımlayan • Yaşam biçimini oluşturan • Değişmesi güç olan • İşlevselliğin tüm alanlarında sergilenen • Kendine özgü duygu, düşünce, tutum ve davranış örüntülerinin bütünüdür Kişiliğin bileşenleri • Kişilik = Mizaç + Karakter • Mizaç – Doğuşta varolan davranış örüntüsüdür – Duygusal, güdülenme, uyum özelliklerinin yapısal çekirdeğidir • Karakter – Birey ve çevre arasındaki etkileşim içinde gelişir – Sürekli, tutarlı, kalıplaşmış özelliklerdir Kişilik • Kişilik ‘nature’ ve ‘nurture’un karşılıklı etkileşiminin bir ürünüdür • ‘Nature’ kişiliğe genetik yapı aracılığı ile beyin aktivasyonu, mizaç, nöroanatomi ve biyokimya gibi temel süreçler üzerinden katkıda bulunur • ‘Nurture’ kişiliğe ebeveyn ilişkileri, kardeş kıskançlığı, çevresel uyarı ve kültür aracılığı ile katkıda bulunur Kişilik bozuklukları • Kişilik özellikleri – uyuma dönük değilse, – esneklikten yoksunsa, – işlevsel bozukluğa ve öznel rahatsızlığa(distres) yol açıyorsa – Çok çeşitli toplumsal ve kişisel durumları kapsıyorsa, – Süreklilik gösteriyorsa ( en azından ergenlik ya da genç erişkinlik dönemine kadar) kişilik bozukluğundan söz edilir Kişilik bozukluğu • Kendi içinde yaşadığı kaotik süreçleri, dışarıya/ilişkilere yansıtma • Duygu ve dürtülerini düzenleyememe • Kendini çevreye değil, çevresini kendisine uydurmaya çalışma • Kültürün beklentilerinden sapma • Çevreye uyumda bozulma Bağımlılık • Tüm bağımlılar, diğer tüm insanlar gibi bütünlük, mutluluk ve barış arar • Ancak bunları bağımlı olduğu “nesne” üzerinden arar • “Aradığı” ile “bulduğu” aynı şey olmaz • Çünkü bunları elde etmek emek ister, kolay yollardan elde etmeye çalışmanın bedeli ağırdır Bağımlılık ve kişilik • Bugüne kadar bağımlılık için özel bir kişilik tipi gösterilmiş değildir • Normal psikolojik durum içindeki bireylerden, ruh sağlığı bozulmuş hastalara kadar bütün insanlarda madde bağımlılığı gelişebilir Bağımlılık ve kişilik • Bağımlılık için özel bir kişiliğin varlığı reddedilse de, madde kulanım bozukluğu olan bireyler dürtüsellik ve yenilik arayışı gibi bazı kişilik özellikleri açısından kontrollerden farklılık göstermektedir (Conway ve ark. 2003). • Bağımlılar genellikle iç gerilimleri fazla ve yaşamları kendileri için tatmin edici olmayan kişilerdir Bağımlılık ve kişilik • Son zamanlarda madde bağımlıları ayrı iki grup gibi düşünülmektedir; – Düşük derecede psikopatolojiye ve iyi ilişki yeteneklerine sahip olanları içeren minör tip – Antisosyal kişilik bozukluğu veya sınırda kişilik bozukluğu gibi kişilik bozukluklarında görülen ileri derecede ilişki kurma zorlukları ve kötü prognoza sahip olanları içeren major tip (Gabbard 1996, Goldstein 2001, Kubler ve ark. 2000). Major tip • Kişilik bozukluğu ve madde bağımlılığı olan gruptaki bireyler, kişilik bozukluğu olmayanlara göre daha impulsif, depresif ve izole olarak gözlenmiştir. • Ağır psikopatolojinin daha yaygın görüldüğü, kişilerin sosyal hayat, duygusal sağlık, insan ilişkileri, meslek, okul ve iş performansı gibi bir çok alanda, yaşam kalitesi itibariyle daha az hoşnut oldukları öğrenilmiştir. Bağımlılık ve kişilik • Bağımlılarda mizaç ve karakter envanteri ile yapılan çalışmalarda genellikle yenilik arayışında yüksek puanlar, zarardan kaçınma ve ödül bağımlılığında orta/düşük puanlar bulunmuştur • Yenilik arayışı, ödül bağımlılığı ve kendini yönetme, bağımlılığın başlama yaşında önemli kriterlerdir Bağımlılık, duygu ve davranış • Bağımlıların çoğu bunaltı, panik, depresyon ve aşırı yılgınlık durumlarını sık yaşarlar • Sevgi, güven, saygı ve kendini gerçekleştirme ihtiyaçlarına doyum bulamayanlar madde aracılığı ile kendilerinde sahte bir iyilik hali hissedebilirler • Güvensizlik, güçsüzlük ve başarısızlığı kapatabilmek için otoriteye karşı gelme, yasaları ve kuralları çiğneme eğilimi gösterebilirler Duygu düzenleme sorunu • İnsanları madde kullanmaya yönelten kişilik özellikleri (dürtüsellik, olumsuz duygulanım gibi) ile madde kullanım bozuklukları arasındaki bağlantıya duygu düzenlemesi aracılık etmektedir • Dürtüsellik ve düşük engellenme eşiği olanlar, olumlu duygular elde etmek için madde kullanımına daha kolay yönelebilmektedirler Bağımlılık-Ergenlik • Bu özellikler ergenliğe de özgüdür ve bu nedenle ergenlikte madde kullanımına başlama sıklığı diğer yaşlara göre daha fazladır • Ergenlik, kişiliğin, kimliğin belirlendiği bir yaştır. Bu nedenle bu dönemde madde kullanımına başlama daha sonraki yıllarda bazı kişilik özelliklerinin gelişimine ve yerleşmesine katkıda bulunabilir Bağımlılık-Ergenlik-Kişilik • Prefrontal korteksin işlevselliğini yeterince kazanamadığı, dürtü ve isteklerin yoğun olduğu ergenlik döneminde madde kullanımına başlandığında, maddelerin benzeri etkiler göstermesi nedeniyle beynin yapılanması bu şekilde devam eder ve madde bağımlılığına özgü bir kişilik gelişir Bağımlılık-Kişilik • Ani ve dürtüsel kararlar verme • Sürekli heyecan verici yeni arayışlar peşinde koşma • Toplumun genel değerlerine uygun davranmakta zorluk • Toplum için anormal sayılan ya da gelenek dışı olan tavırları benimseme • Haz verici herhangi bir aktiviteyi erteleyememe Kişilik değişimi • Birinci aşama : İçsel Değişim – Madde ile zihinsel uğraşı – Olumsuz yaşam tarzına kayma – Utanç – Öforik anımsamalar – İnkar, olayı azımsama, akla uygunlaştırma, kaçınma Kişilik değişimi • İkinci aşama-Kişilerarası ilişkilerde değişim – Katı, sanrısal bir mantık dizgesi geliştirme – Beyin işlevlerinde bozulma – Sorunlu ilişkilerin kalıplaşması – Yalan söyleme, başkalarını suçlama – Kişisel sorumluluk duygusunun kaybı – Geri çekilme, kendini bırakma Kişilik değişimi • Üçüncü aşama- Süregen dönem – Güçlü savunma sistemleri ve sanrılar geliştirme – Eyleme vuruk davranışların şiddetini arttırma – Duygularını yitirme – Başkalarını manuple etme becerisine güvenme Bağımlılık gelişimi için riskli özellikler • • • • • • Yenilik ve heyecan arayışı içinde olma Depresyon Düşük kendilik saygısı Suçluluk ve utanç duyguları içinde olma Travmatik çocukluk Gerilim, kaygı, can sıkıntısı ve yalnızlık duyguları içinde olma Bağımlılık gelişimi için riskli özellikler • • • • • • • Duygularını ifade etmede güçlük çekme Öfkesini denetlemede sorunlar Eylemlerinin sorumluluğunu alma sorunları Sürekli onaylanma ihtiyacı içinde olma Kişile arası ilişkileri düzenleme güçlüğü Düşük engellenme eşiği Mükemmelliyetçilik Görülme sıklığı • Madde kullanım bozukluklarına sıklıkla kişilik bozukluğu eşlik etmektedir. • En az bir kişilik bozukluğu yaygınlığı %30-75 • En sık görülen kişilik bozuklukları – Antisosyal – Sınırda kişilik bozuklukları Madde bağımlılığı-Kişilik bozukluğu Bağımlılık Grubu (s=131) Kontrol Grubu (s=102) Var s (%) Yok s (%) Var s (%) Yok s (%) P 19 (14,5) 112 (85,5) 2 (2,0) 100 (98,0) 0,002 22 (16,8) 109 (83,2) 2 (2,0) 100 (98,0) 0,001 Narsisistik 18 (13,7) 113 (86,3) 4 (3,9) 98 (96,1) 0,020 Pasif-Agresif 37 (28,2) 94 (71,8) 14 (13,7) 88 (86,3) 0,012 Kişilik bozukluğu Sınırda Antisosyal Antisosyal Kişilik Bozukluğu • ASKB’na genel populasyondaki erkekler arasında %3, kadınlar arasında ise %1 oranında rastlanır • Alkol kullanım sorunu olan erkeklerin %17’si, kadınların ise %8’inde ASKB bulunduğu bildirilmektedir • Eroin bağımlıları arasında ise oran daha yüksektir: %23-%73 Antisosyal Kişilik Bozukluğu • Antisosyal kişilik bozukluğu tanısı alanlardan % 84’ü en az bir alkol ve/veya madde kötüye kullanımı veya bağımlılığı tanısı da almaktadır. • Alkol kötüye kullanımı veya bağımlılığı tanısı alan grupta antisosyal kişilik bozukluğu yaygınlığı %14.5, madde kötüye kullanımı veya bağımlılığı grubunda ise bu oran % 18’dir. Antisosyal Kişilik Bozukluğu • Çocukluktan itibaren başkalarının haklarını ve yasaları hiçe sayma Kendi menfaatleri uğruna ya da haz almak için başkalarına yalan söyleme, kandırma; sağlıklı ve olgun yetişkin ilişkisini sürdürememe • Engellenmeye tahammülsüzlük, tekrarlayıcı biçimde fiziksel şiddet ya da tacizle sonuçlanan kolay öfkelenme ve özdenetim kaybı • Kendisinin ya da çevresindekilerin yaşamını tehlikeye sokabilecek sorumsuz davranışlar Antisosyal Kişilik Bozukluğu • Yasal sorumluluklarını, finansal yükümlülüklerini yerine getirmede, iş disiplini ve iş ahlakında yetersizlikler • Etrafına ve başkalarına verdiği zararlardan , yasal suçları ya da hırsızlıklarından vicdani rahatsızlık yaşamama, ceza görmeye duyarsızlık • Yaşadıkları için sürekli başkalarını suçlama Sınırda Kişilik Bozukluğu • Duygulanım düzenlemede yaygın bir bozukluk • Duygularını düzenleyememe: öfke, edilgenlik, değersizleştirme • Kişilerarası ilişkileri düzenleyememe: gelgitli ilişkiler • Davranışları düzenleyememe: dürtüsellik • Bilişsel düzenleme bozuklukları: katı, ikiye bölücü düşünme tarzı ASKB-SKB • Sınırda kişilik bozukluğu ve antisosyal kişilik bozukluğunun ortak klinik özellikleri dürtüsellik, sosyal üretkenlik rollerini yürütmede başarısızlık, hayal kırıklıklarını tolere edememe ve depresif atakların görülmesidir Sınırda Kişilik Bozukluğu-Madde bağımlılığı • Öfkeyi kontrol edememe, sık ve yoğun duygudurum değişiklikleri, dürtüsel ve hayati tehlikesi olan davranışlar, kişilerarası ilişkilerde bozukluk en önemli özellikleridir • Duygulanımdaki aşırı uçlar hastalar tarafından öngörülemez ve istenmedik değişikliklerdir • Negatif duygulanımla başa çıkmak için madde kullanımına yönelebilirler
