Slayt 1

ÇÖLLER VE
RÜZGARLARIN İŞLEVLERİ
Ders-8
ÇÖL VE ÇÖL ÇÖKELLERİ
Kurak alanlar yeryüzünün %30’unu kapsar.
İki kurak iklim vardır.
-Çöl ve kurak bölgeler
-Step veya yarı- kurak bölgeler
Jeolojik anlamda Çöl; yılda 25 cm veya daha
az yağış,
Buharlaşma
> yağış
Çöl ve Step alanların yeryüzünde dağılımı
Çöl ve kurak alanların dağılımı ve nedenleri
Kurak alanlar üç bölgede toplanmıştır
1- Düşük enlem ve yarı- tropikal alanlar
Yüksek basınç ve havanın battığı alanlar.
Havanın basınç altında olduğu ve ısındığı alanlar
2- Orta enlem bölgesi
Kıtaların iç kesimlerinde bulunur.
3- Yağmur- gölgesi çölleri
Egemen rüzgar yolları üzerindeki yüksek dağlar
Düşük enlem bölgelerindeki çölleşmenin nedenleri
-Sıcak hava ekvator yanında yükselir
-Hava genişler ve soğur
-300 Güney ve kuzey civarında tekrar alçalır
- Alçalan hava yukarıdaki hava ve basınç altında kalır
-Isındığı zaman daha fazla su buharı tutma
kapasitesi kazanır ve buharlaşmaya yol açar
-Bu nem nadiren yağmur olarak düşer
Yağmur gölgesi: Yüksek dağlık bölgeler havadaki nemin
çoğu için bir tutucu görevi görür.
Yüksek dağlık alanların rüzgarın akış
yönüne eğimli alanları böylece kuru hava
etkisinde kalır ve çölleşir.
Düşük enlem (yüksek basınç) çölleri
Örnek: Sahra çölü- Dünyanın en büyük çölüdür.
Kıyı çölü
Örnek: Namibya kıyı çölü
Kutup çölleri
Örnek: Antarktika
Orta enlem çölleri: Kıta içitip
Kıta içi çölleri 300 ve 500 Kuzey ve Güney enlemleri
arasında, yarı- tropikal yüksek basınç bölgelerinin kutup
tarafında yer alırlar.
Bu çöller okyanuslardan uzak iç drenaj bölgelerindedir
ve çok değişken yıllık sıcaklığa sahiptirler
ABD’ deki Sonoran çölü buna örnektir.
Kıta içi çöl
Örnek: Gobi çölü
Kurak bölgelerdeki jeolojik süreçler
-Ayrışma
Humid bölgeler kadar etkin değil
Fiziksel ayrışma bozuşmamış kayaç ve mineral
parçaları üretir
Bazı kimyasal ayrışmalar çöl bölgelerinde; Kil,
İnce toprak, Oksitlenmiş mineraller oluşturabilir.
Rüzgarlarla taşınma
Rüzgarlarla taşınma tipleri
-Suspansiyon
-Kayma
-Dönme
-Sıçrama
Saltasyon (sıçrama)
Saltasyon- Kum tanelerinin güçlü rüzgarlarla
(veya su akımıyla) taşınması.
Taneler yerden fazla havalandırılmaz.
Çöl bölgelerindeki sediment tipleri
Çöl bölgelerinde çökelen sedimentler üç ana
katagoriye ayrılabilir.
Rüzgar- Rüzgar etkisiyle taşınan çökeller
Alüviyal- Ani akıntılar- sellenmelerle taşınan çökeller
(çamur akması- moloz akması vb)
Evaporit- Buharlaşma sonucu çökelen materyaller
Kurak bölgelerde suyun etkisi
-Zamanın büyük bir bölümü dereler kurudur.
-Çöl akıntıları genellikle geçici derelerdir.
Kurak iklim bölgelerinde jeolojik süreçler
Çöl yağmurları
-Çöllerde bitki örtüsü çok seyrek olduğundan yağışı
genellikle yüzeysel akış ve sellenme şeklindedir.
-Zayıf entegre olmuş drenaj sistemi vardır ve akarsuların
geniş kolları yoktur.
-Çöllerdeki erozyonun büyük bir kısmı akarsular
tarafından oluşturulur.
Çöllerde geçici olmayan akarsular
Kolorado Nehri
Nil Nehri -Bir yan kolu olmadan 3000km lik
uzunluğa sahiptir.
Bu nehirler çöl alanlarının dışındaki yağışın bol
olduğu yüksek dağlardan kaynaklanır.
Çöl topografyasının gelişimi
-İçsel bir drenaja sahiptir
-Dağların oluşumu ve yükselmesi blok faylanmaya bağlıdır
İçsel drenaj bu bölgede
-Alüviyal yelpazeler
-Bajadalar
-Playa ve playa gölleri oluşturur.
Dağ kütlesinin devam eden erozyonu
-Havzaları dolduran kırıntı üretir
-Yerel yüksekliği (rölyefi) azaltır
-Erozyon sonucu inselberg adı verilen izole
tepecikler oluşur.
Çöllerde rüzgar etkisi
Sedimentlerin rüzgarlarla taşınması
Akarsularla taşınmadan iki farklılığı vardır
1- Rüzgar iri taneleri taşımada akarsulara göre
daha az etkilidir
2- Rüzgar akarsular gibi belirli bir kanalda değil
daha geniş alanlarda etkisini gösterir.
Rüzgarlarla taşınma mekanizması
-Yerdeki taneler
Saltasyon- Taneler yüzeyleri boyunca kayar ve sıçrar
Kum fırtınaları ile taşınmış kumların %5-20 ‘si bu
yolla taşınır
-Askılı yük- Sıçrama ile taneler havada askılı olarak kalır.
Rüzgar erozyonu
-Rüzgar göreli olarak pek önemli olmayan bir
erozyon ajanıdır
-Çöllerdeki erozyonun büyük bir kısmı geçici
akarsular tarafından gerçekleştirilir
Rüzgar erozyonunun mekanizması
Deflasyon- Tutturulmamış tanelerin havaya kaldırılması.
Deflasyon sığ çukurluklar ve iri çakıl ve blokların
bulunduğu bir zemin oluşturur.
Rüzgar erozyonunun mekanizması
Abrazyon
Ventifakt adı verilen üç yüzeyli düzgün
yüzeylere sahip çakıl ve
Yardang adı verilen rüzgarlarla oyulmuş
sırtlar oluşturur.
Ventifakt- Rüzgarlarla
taşınan sedimentlerle
aşındırılmış taş vaya kaya
Ventifakt
Yardang- Uzun, rüzgarla aşındırılmış çizgisel sırt
Rüzgar çökelleri
Rüzgar bazı bölgelerde önemli yüzey şekilleri oluşturur.
İki tip rüzgar çökeli vardır (Çöl kumulları ve Lös)
1- Çöl kumulları (dünler)
Kum tepecikleridir
Genellikle asimetrik şekillidir.
Rüzgara doğru eğimli olan yüzeyi genellikle hafif eğimlidir,
ters eğimli yüzeyi kayma yüzeyi olarak tanımlanır.
Kumulların oluşum kriterleri
-Derin yeraltısuyu tablası
-Çok az bitki örtüsü
-Yeterli güçte ve süreklilikte rüzgar
-Sıkışmamış küçük tane boyutlu sedimentler
Bu faktörler kumulların özel şekillerini belirler.
Kumullar
Kumullar rüzgarın estiği yöne doğru
yavaşça hareket eder.
Kumulların çeşitleri
Barkan
Enine kumul
Boyuna kumul
Parabolik kumul
Yıldız kumulları
Barkan kumulu- Az kum sabit rüzgar yönü
Boyuna kumullar
Az sediment desteği. İkiyönlü rüzgar kumullar rüzgara paralel
Enine kumullar
Çok fazla kum, oldukça kurak kum, kumullar rüzgar yönüne dik
Parabolik kumlar
Çok bol kum, sahil kıyı alanları, gçlükıyı meltemleri
2- Lös
Rüzgarlarla taşınmış silt örtüleri
Siltlerin kaynağı ya çöller, yada buzul bölgeleridir
DERS BİTTİ!