MOTORLARIN FRENLENMESi

MOTORLARIN FRENLENMESİ
6 — l) GtRlŞ: Durdurulacak motoru daha kısa zamanda durdurmada veya yükün yerçekimi nedeniyle motor devrinin artmasına sebep
olduğu durumlarda elektriksel fren yapılır. Kumanda devrelerinde balatalı frenleme, dinamik frenleme, faydalı frenleme ve ani durdurma olmak üzere başlıc^ dört çeşit fren kullanılır. Aşağıdaki kısımlarda her
fren çeşidi sırayla açıklanacaktır:
6 — 2) BALATALI FRENLEME : Motorun frenlenmesi için motor
kasnağının iki balata ile sıkılmasına balatah frenleme adı verilir. Balatalar ile motor kasnağı arasındaki sürtünme kuvveti, motorun daha kısa
bir zamanda durmasını sağlar. Balatah frenin (FR) bobini genellikle
frenleyeceği motorun uçlarına bağlanır. Motor çalışmağa başladığında,
balatah frenin (FR) bobini de enerjilenir. Enerjilenen bobin demir nüveyi çeker ve balataları motor kasnağından ayınr. Bu anda motor şebekeye henüz bağlandığından, yol alarak normal çalışmasına başlar.
Motor şebekeden ayrıldığında, balatah frenin bobin akımı da kesilir. Şekil 6 - l de görüldüğü gibi (A) yayının etkisiyle balatalar motor kasnağını sıkarlar. Motor kasnağı ile balatalar arasındaki sürtünme kuvveti,
rotoru çok kısa bir zaman içinde durdurur. Balatalı frenler asansör ve
vinç gibi kuruluşlarda, motorların frenlenmesi için kullanılırlar. Balatalı fren bobinleri, alternatif akımda kullanılırsa da, daha çok doğru
akımda kullanılırlar.
Şekil 6 — 1)
Elektrik enerjisi iie çalışan balatalı fren ve görünüşleri.
Şekil 6 - 2 de bir şönt motorun balatalı fren ile durdurulmasına ait
bağlantı şeması verilmiştir. Motorun maksimum momentle yol alması
için, bu devrede şönt sargı direkt olarak şebekeye bağlanmıştır. Şönt
sargının uçlarına bağlı olan (VR1) varistörü, bu sargıdan geçen akımın
kesilmesinde doğan indüksiyon gerilimini söndürür. Motor çalışmazken,
(A) kontaktörü enerjili kalır. Kapanan (A) kontağı (Rl) direncini kısa
devre eder. (Başlatma) butonuna basıldığında, (M) kontaktörü ve (ZR)
zaman rölesi enerjilenir. Güç devresinde kapanan (M) kontakları en düviyi ve (FR) fren bobinini şebekeye bağlar. (Rl) direnci kısa devre
edilmiş olduğundan, enerjilenen bobin balataların hemen açılmasına neden olur. Endüvisi serbest kalan motor dönmeğe başlar. Kumanda devresinde kapanan (M) mühürleme kontağı motorun sürekli çalışmasını
sağlar, ilk başlatmadan bir süre sonra, zaman rölesi normalde kapalı
kontağını açar. (A) kontaktörünün enerjisi kesilir ve (A) kontağı açılır.
(Rl) direnci (FR) fren bobinine seri olarak bağlanır. (Rl) direnci ba latalı fren bobininin fazla ısınmasına engel olur ve enerji tasarrufu sağ-
lar. (Durdurma) butonuna basıldığında, (M) kontaktörünün ve (ZR) zaman
rölesinin enerjisi kesilir. (M) kontakları açılır. Endüvi ve (FR) fren bobini
şebekeden ayrılır. Balatalar motor kasnağını sıkarak motorun kısa zamanda
durmasını sağlar.
Şekil 6 — 2) Bir şönt motorun frenlenmesinde kullanılan balatalı frenin bağlantı
şeması.
6 — 3) DİNAMİK FRENLEME : Hareket eden bir cismin üzerindeki
yük arttırılırsa, o cismin hızı gittikçe azılır. Örneğin çalışan bir
generatör yüklendikçe, generatörün devir sayısı düşer. Bir doğru akım
motoru çalışırken endüvisi şebekeden ayrılırsa, üzerindeki kinetik enerji
nedeniyle endüvi bir süre daha dönmeğe devam eder. Endüvi kendi kendine
dönerken kutuplar manyetik alan yaratmağa devam ederlerse, motorun
endüvi iletkenlerinde gerilim indüklenir. Yani motor dinamo gibi çalışmış
olur. Dinamo gibi çalışmakta olan motor bir dirençle yüklenirse, dönmekte
olan endüvi daha çabuk durur. Böyle bir yöntemle durdurmayı çabuklaştırmaya, dinamik frenleme denir.
Şekil 6 — 3) Bir şönt motorun dinamik frenlenmesine alt kumanda ve güç devresi.
ÖRNEK 1) Şekil 6 - 3 de dinamik frenlemeyle durdurulacak bir şönt
motorun bağlantı şeması verilmiştir. Bu devrede kullanılan (Ry) direnci
yol verme direnci ve (Rf; direnci ise frenleme direnci görevini yapar. Yol
verme momentinin yüksek olması için, bu devrede de şönt sargı devamlı
olarak şebekeye bağlı kalır. Şekil 6 - 3 deki devrede (Başlatma)
butonuna basıldığında, (M) kontaktörü enerjilenir. Normalde açık (M)
kontağı (Başlatma) butonunu mühürler. Endüvi devresinde normalde
kapalı (M) kontağı açılır, normalde açık (M) kontağı kapanır. (M)
kontağının kapanmasıyla endüvi şebekeye bağlanır ve motor dönmeğe
başlar. (Durdurma) butonuna basılınca, (M) kontaktörünün enerjisi
kesilir. Kapanmış (M) kontağı açılır, açılmış (M) kontağı kapanır.
Endüvi şebekeden ayrılır, şönt sargı devreye bağlı kalır. Endüvi
şebekeden ayrıldığı halde, üzerinde bulunan klinetik enerji nedeniyle dönmeğe
devam eder. Endüvi iletkenlerinde bir gerilim indüklenir. İndüklenen gerilim
normalde kapalı (M) kontağı ve (Rf) frenleme direnci üzerinden bir
akım dolaştırır. Bu akım, dinamo gibi çalışan motoru frenler. Motor da
kısa bir zaman içinde durur. Şekil 6-3 deki gibi bir bağlantıda devir
sayısı sıfır oluncaya kadar dinamik frenleme devam eder.
Şekil 6 — 4)
Bir seri motorun dinamik ve balata ile frenlenmesine ait bağlantı şemanı.
ÖRNEK 2) Şekil 6-4 de bir seri motorun çalıştırılması ve dinamik
frenlenmesine ait bağlantı şeması verilmiştir. Bu seri motor, bir vinç
kuruluşunda yükün taşınması için gerekli gücü sağlar. Kumanda devresinin çalıştırılmasında kullanılan paket şalter üç kontaklı ve üç konumludur. Paket şalterin kolu (Y) yükseltme konumuna çevrildiğinde, (M)
kontaktörü enerjilenir. Güç devresinde (M) kontakları kapanır. Şebekenin (P) ucundan gelen akım (MI) kontağından, endüviden, yardımcı
sargıdan, seri sargıdan, (FR) balatah fren bobininden, (Ry) yol verme
direncinden ve (M2) kontağından geçerek şebekenin (N) ucundan devresini tamamlar. (FR) fren bobininden geçen akım, balataları açar ve
motorun endüvisi serbest kalır. Endüviden ve seri sargıdan geçen akım
motorun dönmesine neden olur. Motor şekilde gösterilen ok yönünde
döner ve yükü yukarıya doğru kaldırır. Yük istenen yüksekliğe geldiğinde, paket şalterin kolu (N) normal konumuna çevrilir. (M) kontaktorunun enerjisi kesilir. Kapanmış olan (M) kontakları açılır. Seri sargıdan ve endüviden geçen akım kesilir. Bu durumda (FR) fren bobininden geçen akım da kesildiği için, balatalar motor kasnağım sıkarlar ve
motoru durdururlar. Böylece yükün yükseldiği noktada sabit olarak
durmasını sağlarlar.
Yükün indirilmesi için, paket şalterin kolu (A) alçaltma konumuna
getirilir. Bu durumda (DF) kontaktörü enerjilenir ve güç devresinde
(DF) kontakları kapanır. Şebekenin (P) ucundan gelen akım (DF1) kontağından, seri sargıdan, (FR) balatalı fren bobininden, (Rl) direncinden ve (DF2) kontağından geçerek şebekenin (N) ucundan devresini
tamamlar. Fren bobini enerjilenir ve balatalar açılır. Seri sargıdan geçen
akım makinanın kutuplannda bir manyetik alan yaratır. Vinçteki yük,
endüviyi ok yönünün tersinde döndürür. Kuvvet hatlarını kesen endüvi
iletkenlerinde şekilde işaretlenen gerilim doğar. Bu gerilim yardımcı
sargıdan, seri sargıdan, (FR) fren bobininden, (DF3) kontağından ve
(Rf) fren direncinden bir akım dolaştırır. Şebeke gerilimi ve endüvide
indüklenen gerilim seri sargıdan ve fren bobininden aynı yönde akım
geçirirler. Bu nedenle balatalar gene açık kalırlar. Seri sargıdan geçen
akımların birbirine eklenmesi, indüklenen gerilimi büyütür. Endüvide
indüklenen gçrilimin kapalı gözden dolaştıracağı akım, dinamo gibi çalışan makinayı frenler. Kapalı gözden geçen akımın değeri yani dinamik
frenlemenin şiddeti, (Rf) fren direnciyle ayarlanır. Yükün ağırlığı, yükün aşağıya iniş hızını arttınrsa, endüvide indüklenen gerilim büyük
olur. Bu durumda indüklenen gerilimin kapalı gözden dolaştıracağı akım
ve dinamik frenlemenin şiddeti artar. Böylece yükün artan hızı otomatik olarak normal değerine düşmüş olur.
ÖRNEK 3) Şekil 6 - 5 de üç fazlı biı asenkron motorun dinamik
frenlemeyle durdurulmasına ait bir bağlantı şeması verilmiştir. Bu devrede (Başlatma) butonuna basıldığında, (M) kontaktörü enerjilenir ve
motor çalışmağa başlar. (Durdurma) butonuna hafifçe basıhrsa, motor
frensiz olarak bir süre sonra durur. Alt kontakları kapanacak şekilde
(Durdurma) butonuna basıldığında, (ZR) zaman rölesi ve (DF) kontaktö-
rü enerjilenir. Normalde açık (ZR) kontağı (Durdurma) butonunu mühürler. (ZR) zaman rölesinin ve (DF) kontaktörünün sürekli çalışmasını
sağlar. (DF) kontaklan kapanınca, (TR1) transformatörü şebekeye, (Di)
doğrultmaç çıkışı da motor uçlanna bağlanır. Stator sargılarından geçen
doğru akım, motorda bir manyetik alan yaratır. Bu manyetik alanı kesen rotor çubuklannda gerilim indüklenir. Rotor çubukları kısa devre
edilmiş olduklarından, indüklenen gerilim rotor çubuklarından akım dolaştırır. Makinanın bu durumu yüklü çalışan bir dinamoya benzer. Bu
Seldi 6 — 5) üç fazlı bir asenkron motorun dinamik frenlenmesine ait kumanda ve
güç devresi.
nedenle motorun devir sayısı çok çabuk azalır. Yani motor dinamik
frenlemeyle durur. (ZR) zaman rölesi, rotorun durma zamanına göre
ayarlıdır. Rotor durduğunda, zaman rölesinin (ZR - GA) kontağı açılır.
(ZR) zaman rölesi ve (DF) kontaktörü devreden çıkar. Böylece dinamik frenleme sona erer. (M) kontaklanyla (DF) kontaklarının çok kısa
bir süre beraberce kapalı kalmaları, kısa devreye ve bir çok zarara neden
olur. Bu sakıncaları ortadan kaldırmak için, (M) kontaktörüyle (ZR)
zaman rölesi ve (DF) kontaktörü arasında elektriksel kilitleme yapılır.
(M) kontaktörü çalışırken, (ZR) zaman rölesi ve (DF) kontaktörü
çalışamaz. (DF) kontaktörü ve (ZR) zaman rölesi çalışırken de (M) kontaktörü enerjilenemez.
Şekil 6 — 6) üç fazlı bir asenkron motorun dinamik frenlenmesine ait kumanda ve
güç devresi.
ÖRNEK 4) Şekil 6 - 6 da üç fazlı bir asenkron motorun dinamik
frenlemeyle durdurulmasına ait başka bir bağlantı şeması verilmiştir.
Şekil 6 - 5 deki devreden farklı olarak, bu devrede bir ters zaman rölesi
kullanılmıştır. Şekil 6 - 6 daki devrede (Başlatma) bu tonuna basıldığında, (M) kontaktörü ve (ZR) zaman rölesi enerjilenir. Kapanan (M) kontağıyla (Başlatma) butonu mühürlenir. (M) kontaktörüyle (ZR) zaman
rölesinin sürekli çalışması sağlanır. (ZR) zaman rölesi enerjilenince, bu
rölenin ilk önce kapalı kontağı açılır, sonra açık kontağı kapanır. Bu nedenle motor çalışmağa başladığında, (DF) kontaktörü enerjilenemez.
Esasında (M) kontaktörü ile (DF) kontaktörü arasındaki elektriksel
kilitleme, her iki kontaktörün aynı anda enerjilenmesine engel olur. Mo-
tor durdurulmak istendiğinde, (Durdurma) butonuna basılır. (Durdurma) bu tonuna basıldığında, (M) kontaktörünün ve (ZR) zaman rölesinin enerjisi kesilir. Güç devresinde (M) kontakları açılır ve motor şebekeden ayrılır. Açılmış olan (M) ve (ZR) konta/klan hemen kapanırlar.
(ZR - GA) kontağı ise bir süre daha kapalı kalır ve sonn açılır. Bu nçdenle (Durdurma) butonuna basıldığında, (DF) kontaktörü hemen
enerjilenir. Kapanan (DF) kontakları (TR1) transformatörünü şebekeye,
(Di) doğrultmaç çıkışını da motor uçlarına bağlar. Stator sargılarından
geçen doğru akım, motorda bir manyetik alan yaratır. Rotor dönmekte olduğundan, rotor çubukları bu manyetik alam keser. Rotor çubuklarında
bir gerilim indüklenir ve rotor çubuklarından akım geçer. Makinanın bu
durumu aşırı yüklenmiş bir dinamoya benzer. Bu nedenle motorun devir
sayısı hızla azalır. Yani motor dinamik frenlemeyle durur. (ZR) zaman
rölesi rotorun durma zamanına göre ayarlıdır. Rotor durduğunda, zaman
rölesinin (ZR - GA) kontağı açılır. (DF) kontaktörü devreden çıkar ve
dinamik frenleme sona erer.
ÖRNEK 5) Şekil 6 - 7 de üç fazlı bir aseııkron motorun dönüş yönünün değiştirilmesine ve dinamik frenlemeyle durdurulmasına ait bir
bağlantı şeması verilmiştir. Bu devrede dinarı.k "renleme süresinin
ayarında, bir ters zaman rölesi ku'l:.nıhr. Şekil 6 - / deki devrede (îleri)
butonuna basıldığında, (I) kontaktörü enerjilenir. Güç devresinde (I)
kontakları kapanır. Motor ileri yönde dönmeğe başlar. Kumanda devi esinde kapanan (I) kontaklarından birisi (îleri) butonunu mühürler,
diğeri ise (ZR) zaman rölesini enerjilendirir. (ZR) zaman rölesi enerjilenince, ilk önce normalde kapalı (ZR) kontağı açılır. Hemen sonra da
normalde açık (ZR - GA) kontağı kapanır. Bu nedenle motor ileri yönde dönerken, (DF) kontaktörü enerjilenemez. Motor dururken (Geri)
butonuna basılırsa (G) kontaktörü enerjilenir. Güç devresinde (G) kontakları kapanır. Motor geri yönde döner. Kumanda devresinde kapanan
(G) kontaklarından birisi (Geri) balonunu mühürler, diğeri ise (ZR)
zaman rölesini enerjilendirir. Zaman rezesi ani olarak kapalı kontağını
açar, açık kontağını kapatır. Önce kapals kontak açıldığından ve sonra açık
kontak .kapandığından, motor geri yönc3e çalışırken de (DF) kontaktörü
enerjilenemez.
Motor ileri veya geri yönde dönerken (Durdurma) butonuna basılırsa, çalışan kontaktör ile (ZR) zaman rölesinin enerjisi kesilir. Açıl mış olan (ZR) kontağı hemen kapanır. Kapanmış olan (ZR - GA) kontağı
ise bir süre kapalı kalır ve sonra açılır. Bu nedenle (Durdurma) butonuna basıldığında, (DF) kontaktörü hemen enerjilenir. Kapanan (DF) kontakları stator sargılarından doğru akımın geçmesini sağlar. Böylece motor dinamik olarak frenlenir. Devir sayısı hızla düşer ve rotor kısa bir
zaman içinde durur. Rotor durduğunda, zaman rölesinin (ZR - GA) kontağı açılır. (DF) kontaıktörünün enerjisi kesilir. Böylece dinamik fren -
Şekil 6 — 7) Üç fazlı bir asenkron motorun dönüş ydnünUn değiştirilmesi ve dinamik
frenlenmesine ait bağlantı şeması.
leme sona erer. Şekil 6 - 7 deki devrede doğabilecek çeşitli kısa devreleri
önlemek için (I), (G) ve (DF) kontaktörleri arasında elektriksel kilitlemeler yapılır. Bu kilitlemeler nedeniyle üç kontaktörden biri çalışırken,
diğer ikisi enerjilenemez.
ÖRNEK 6) Şekil 6-8 de yardımcı sargılı bir asenkron motorua
dönüş yönünün değiştirilmesi ve dinamik frenlenmesine ait bir bağlantı
şeması verilmiştir. Bu devrede dinamik frenleme süresinin ayarında,
düz zaman rölesi kullanılmıştır. Şekil 6 - 8 deki devrede (tleri) buto-
Şekü 6 — 8) Bir fazlı, yardımcı sargılı asenkron motorun dönüş yönünün
değiştirilmesi ve dinamik frenlenmesine ait bağlantı şeması.
nuna basıldığında, (I) kontaktörü ener j ilenir. Kumanda devresinde
kapanan (I) kontağı (îleri) butonunu mühürler. Güç devresinde (I)
kontakları kapanınca, (Y) sargısı direkt olarak, (Z) saııgısı ise (Cl)
kondasatörüyle seri olarak şebekeye bağlanır. Bu bağlamada (Y) sargısı ana sargı, (Z) sargısı ise yardımcı sargı olur. Böylece motor ileri
yönde döner. Motor dururken (Geri) betonuna basılırsa, (G) kontak törü enerjilenir. Kapanan (G) kontağı (Geri) butonunu mühürler. Güç
devresinde (G) kontaktan kapanınca, (Z) sargısı direkt olarak, (Y)
sargısı ise (Cl) kondansatörüyle seri olarak şebekeye bağlanır. Bu durumda (Z) sargısı ana saj-gı, (Y) sargısı ise yardımcı sargı olmuş olur.
Böylece motor geri yönde döner.
* Motor ileri yönde dönerken kumanda djevresinin en alt satırında
(I) kontağı, motor geri yönde dönerken de aynı satırdaki (G) kontağı
kapalı olur. Motor çalışırken bu kontakların birinden geçen alternatif
akım, (Di) diyodu ile doğrulur. Doğru akım da (C2) kondansatörünü
şarj eder. Yani herhangi bir yönde döndürülmek için motor şebekeye
bağlandığında, (C2) kondansatörü kısa bir sürede şarj olur ve motor
çalıştıkça şarjlı olarak kalır. (Di) diyoduna seri olarak bağlı (Rl) di renci, şarj akımını sınırlamaya yarar.
Motor ileri veya geri yönde dönerken (Durdurma) butonuna basılırsa, (ZR) zaman rölesi ve (DF) kontaktörü enerjilenir. Normalde açık
ve ani kapanan (ZR) kontağı, (Durdurma) butonunu mühürler. (ZR)
zaman rölesinin ve (DF) kontaktörünün sürekli çalışmasını sağlar.
(DF) kontaktan kapanınca, şarj olmuş (C2) kondansatörü (Z) sargısının uçlarına bağlanır ve bu sargı üzerinden boşalır. (Z) sargısından geçen akım bir manyetik alan yaratır. Manyetik alanı kesen rotor çubuklarında gerilim indüklenir. Bu gerilim rotor çubuklarından akım dolaştırır. Motor yüklenmiş bir generatör gibi çalışır. Kısa bir zaman sonra
durur. Zaman rölesi rotorun durma zamanına göre ayarlıdır. Rotor durduğunda, zaman rölesinin (ZR-GA) kontağı açılır. (ZR) zaman rölesi
ve (DF) kontaktörü devreden çıkar. Böylece dinamik frenleme sona
erer. Şekil 6 - 8 deki devrede doğabilecek çeşitli kısa devreler, (I), (G)
ve (DF) kontaktörleri arasında yapılan elektriksel kilitlemeyle önlenir.
Elektriksel kilitleme, kontaktörlerden birisi çalışırken diğerlerinin çalışmasına engel olur.
ÖRNEK 7) Şekil 6-9 da üç fazlı bir senkron motorun dinamik
frenlenmesine ait bağlantı şeması verilmiştir. Bu devrede (Başlatma)
butonuna basıldığında, (M) kontaktörüyle (ZR1) ve (ZR2) zaman röleleri enerjilenir. Kapanan (M) kontağı (Başlatma) butonunu mühürler
ve devrenin sürekli çalışmasını sağlar. Güç devresinde (M) kontakları
kapanır, senkron motor şebekeye bağlanır. Rotorda bulunan kısa devre
edilmiş çubuklar, senkron motorun asenkron motor gibi yol almasını
sağlarlar. Rotorun devir sayısı gittikçe yükselir ve senkron devir sayısına yaklaşır. Devir sayısı en büyük değere ulaştığında, (ZR1) zaman rölesi (ZR1 - GK) kontağını kapatır. (TR1) transformatörünü şebekeye,
(Di) doğrultmaç çıkışını da senkron motorun uyartım sargılarına-bağlar. Rotorda meydana gelen manyetik kutuplar, statordaki döner alanın
manyetik kutuplanyla kilitlenir. Böylece senkron motor senkron devir
sayısında dönmeğe başlar. Senkron motor şebekeye bağlandığı anda
enerjilenen (ZR2) zaman rölesi önce (ZR2) kontağını açar, sonra da
(ZR2 - GA) kontağını kapatır. (ZR2) zaman rölesine ait kontaklar durum değiştirirken, (PF) kontaktörü enerjilenemez.
Şekil 6 — 9) Üç fazlı bir senkron motorun dinamik frenlenmesine ait kumanda
ve güç devresi.
(Durdurma) butonuna basıldığında, (M) kontaktörüyle (ZR1) ve
(ZR2) zaman rölelerinin enerjileri kesilir. Güç devresinde (M) kontakları açılır. Senkron motor şebekeden ayrılır. Fakat ataleti nedeniyle
rotor bir süre daha dönmeğe devam eder. (ZR2) zaman rölesinin enerjisi kesilince, bu rölenin (ZR2) kontağı ani olarak kapanır. (ZR2) zaman rölesinin (ZR2 - GA) kontağı ise bir süre daha kapalı kalır ve sonra
açılır. Bu nedenle (Durdurma) butonuna basıldığında, (DF) kontaktörü
hemen enerjilenir. Kumanda devresinin en alt satırında kapanan
(DF) kontağı, (TR1) transformatörünü şebekeye ve (Di) doğrultmaç
çıkışını da senkron motorun uyartım sargısına bağlar. Rotor dönmekte
olduğundan, uyartım sargısından geçen akım makinamn stator sargılarında bir gerilimin indüklenmesine neden olur. Güç devresinde kapanan
(DF) kontakları, üç adet yük direncini makinamn stator sargı uçlarına
bağlar. Bu dirençler senkron generatör gibi çalışmakta olan makinayı
yükler. Böylece şebekeden ayrılmış olan motorun kısa bir süre içinde
durmasını sağlar.
6 — 4) FAYDALI FRENLEME: Dinamik frenlemede, generatör gibi çalışan motor bir dirençle yüklenir. Böylece motorun daha kısa
zamanda durması sağlanır. Dinamik frenleme direncinde ısıya dönüşen
güçten yararlanılamaz. Halbuki motorun frenlenmesinde generatör gibi
çalışan makina şebekeyi beslerse, frenleme gücü boşa harcanmamış
olur. Bir motorun generatör gibi çalışıp şebekeyi beslemesine ve böylece frenlenmesine faydalı frenleme adı verilir.
Şekil 6 - 10 da vinçlerde kullanılan bir şönt motora ait bağlantı
şeması verilmiştir. Yol verme momentinin yüksek ylmasmı sağlamak
için, bu devrede şönt sargı devamlı olarak şebekeye bağlı tutulur. Kumanda devresinde (Yukan) butonuna basıldığında, (Y) kontaktörü
enerjilenir. Kapanan (Y) kontağı (Yukarı) butonunu mühürler. Güç
devresinde (Y) kontakları kapanır. Endüvi şebekeye bağlanır. Motor
şekilde gösterilen ok yönünde döner. Vinç yükü yukarıya doğru kaldırır. Yük istenen yüksekliğe çıkınca (Durdurma) butonuna basılır. Motorun ve yükün durması sağlanır. Kumanda devresinde (Aşağı) butonuna basıldığında, (A) kontaktörü enerjilenir. Güç devresinde (A) kontakları kapanır. Endüvi şebekeye bağlanır. Motor şekilde gösterilen oka
ters yönde döner. Vinç yükü aşağıya doğru indirmeğe başlar. Motorun
normal çalışmasında endüvide bir gerilim doğar. Şebeke gerilimine ters
olan bu gerilime zıt elektromotor kuvvet denir. Zıt E. M. K. in değeri
şebeke geriliminden daha küçüktür. Eğer yük çok ağırsa, aşağı inişte
yükün hızı artar. Bu durumda zıt E. M. K. in değeri şebeke geriliminden
daha büyük olur. Generatör gibi çalışan motor şebekeyi besler. Makinamn şebekeyi beslemesi, yüklenmesine ve frenlenmesine neden olur.
Troleybüs, tranvay ve elektrikli trenlerde hızı yavaşlatmak için faydalı
frenleme çok kullanılır. Vinç yükü aşağıya doğru indirirken, endüvi
akımı (K) polarize rölesinin içinden geçer. Eğer makina motor olarak
çalışırsa, endüvinin şebekeden çektiği akım (K) polarize rölesini eneıji-
lendirmez. Bu rölenin kontağı açık kalır. Yük nedeniyle endüvinin hzı
arttığında, endüvi şebekeyi beslemeğe başlar. (K) polarize rölesinden ters
yönde geçen akım, bu röleyi enerjilendirir. (K) kontağı kapanır ve (Pl)
uyartım reostası kısa devre olur. Şönt sargıdan geçen akım çoğalır. Endüvide
doğan gerilim büyür. Endüvinin şebekeye vereceği akım, dolayısıyla frenleme
gücü artar.
Şekil 6—10) Bir şönt motorun faydalı frenlenmesine ait güç ve kumanda devresi.
6 — 5) ANİ DURDURMA : Motor bir yönde dönerken şebekeden
ayrılır ve ters yönde dönecek şekilde hemen şebekeye bağlanırsa,
motorda ters yönde bir döndürme momenti meydana gelir. Devir sayısı
hızla düşler ve sıfır olur. Miotor ters yönde dönmeden şe bekeden
ayrılırsa, kısa zamanda durur. Böyle bir elektriksel frenlemeye ani durdurma
adı verilir. Ani durdurma sistemini bir motora uygulamadan evvel, mo -
torun yol alma karakteristiğini ve tezgâhın durumunu iyice incelemek
gerekir. Aksi takdirde motor şebekeden aşırı akım çeker ve tezgâhta tehlikeli
değerde mekanik kuvvetler doğar.
Şekil 6— 11) Bir şont motorun ani durdurulmasına ait güç ve kumanda devreei.
ÖRNEK 1) Şekil 6 -11 de bir şönt motorun ani durdurulmasına ait bağlantı
şeması verilmiştir. Ani durdurmada, endüvide indüklenen gerilim (Zıt E. M. K.)
şebeke gerilimine eklenir. Bu nedenle motor şebekeden yol alma akımının iki
katına yakın bir akım çeker. Bu akımı sınırlamak için, devrede (Rf) ani durdurma
direnci kullanılır. (Rf) ani durdurma direncinin değeri yaklaşık olarak (Ry) yol
verme direncinin iki katına eşittir. Ani durdurmayı otomatik olarak gerçekleştirmek için, devrede otomatik çalışan bir anahtar kullanılır. (A) harfi ile işaretlenmiş
bu anahtar, mildeki sürtünme kuvvetiyle veya merkezkaç kuvvetiyle çalışır.
Yol verme momentinin yüksek olmasını sağlamak için, şekil 6-11
deki devrede şönt sargı devamlı olarak şebekeye bağlı tutulur. Bu devrede (Başlatma) bu tonuna basıldığında, (M) kontak toru ener j ilenir.
Kapanan (M) kontağı (Başlatma) butonunu mühürler ve sürekli çalışmayı sağlar. Güç devresinde (M) kontakları kapanır. Endüvi şebekeye
bağlanır. Endüviden yukarıdan aşağıya olmak üzere bir akım geçer. Motor şekilde gösterilen yönde döner. Mildeki sürtünme veya merkezkaç
kuvveti nedeniyle, (A) ani durdurma anahtan kapanır. Normalde kapalı
(M) kontağı evvelce açıldığından, bu durumda (G) kontaktörü enerjilenmez. Motorun çalışması (Durdurma) butonuna basılıncaya kadar
devam eder. (Durdurma) butonuna basıldığında, (M) fcontaktörünün
akımı kesilir ve endüvi şebekeden ayrılır. Evvelce açılmış olan (M) kontağı kapanır. Ataleti nedeniyle endüvi dönmekte olduğundan, (A) ani
durdurma anahtarı kapalı kalır. Bu nedenle (G) kontaktörü ener j ilenir. (G) kontakları kapanır ve endüvi tekrar şebekeye bağlanır. Bu durumda endüviden aşağıdan yukarıya doğru olmak üzere bir akım geçer.
Bu akını ters yönde bir döndürme momenti yaratır. Ok yönünde dönen
endüvinin devir sayısı hızla düşer. Devir sayısı sıfır olduğunda, (A) ani
durdurma anahtan açılır. (G) kontaktörünün enerjisi kesilir. (G) kontakları açılır ve endüvi şebekeden ayrılır. Motor ters yönde dönmeden,
çok kısa bir zaman içinde durdurulmuş olur.
ÖRNEK 2) Üç fazlı bir asenkron motorun ani durdurulması, şekil 6-12 de verilen devre ile yapılır. Bu devrede (Başlatma) butomınâ
basılınca, (I) kontaktörü enerjilenir. "Normalde kapalı (I) kontağı açılır, normalde açık (I) kontakları kapanır ve motor ileri yönde döner.
Motorun dönmesiyle (A) ani durdurma anahtan kapanır. Evvelce normalde kapalı (I) kontağı açıldığından, (G) kontaktörü enerjilenemez.
(Durdurma) butonuna basılınca (I) kontaktörünün enerjisi kesilir ve
motor şebekeden aynlır. Rotor dönmeğe devam ettiğinden, ani durdurma anahtarı kapalı kalır. Kapanan (I) kontağı (G) kontaktörünü enerjilendirir. Güç devresinde (G) kontakları kapanır, îki fazın yeri değişerek motor tekrar şebekeye bağlanır. Meydana gelen ters döndürme momenti, rotorun devir sayısını hızla düşürür. Devir sayısı sıfır olduğunda,
ani durdurma anahtan açılır. (G) kontaktörünün enerjisi kesilir. Rotor
ters yönde dönmeden, motor şebekeden aynlır. Böylece asenkron motor
ani olarak durdurulmuş olur.
Şekil 6 — 12) Üç fazlı bir asenkron motorun ani durdurulmasına ait kumanda
ve güç devresi.
ÖRNEK 3) Her iki yönde dönebilen üç fazlı bir asenkron motorun
ani durdurulmasına ait bağlantı şeması şekil 6 -13 de verilmiştir. Bu devrede (tleri) butonuna basıldığında, (I) kontaktörü enerjilenir. Normalde kapalı (I) kontağı açılır, normalde açık (I) kontakları kapanır. Motor ileri yönde dönmeğe başlar* (A) ani durdurma anahtarının (tleri)
dönüş yönündeki kontağı kapanır. Evvelce normalde kapalı (I) kontağı
açıldığından, bu durumda (G) kontaktörü enerjilenemez. (R) fazından
gelen akım (A) ani durdurma anahtarının (tleri) dönüş yönündeki kontağından, kapanmış (I) mühürleme kontağından, (Geri) butonu üst
kontaklanndan ve normalde kapalı (G) kontağından geçerek (I) kpntaktörünü sürekli olarak çalıştırır. Böylece motor ileri yönde sürekli olarak
döner. Motorun ileri yöndeki dönüşü, (Durdurma) butonuna basılıncaya
kadar devam eder. (Durdurma) butonuna basıldığında, (I) kontaktörünün enerjisi kesilir. Güç devresinde (I) kontakları açılır ve motor şebebekeden ayrılır. Kumanda devresinde açılmış olan (I) kontağı kapanır.
Rotoı ileri yönde dönmekte olduğundan, (A) ani durdurma anahtarının
(tleri) dönüş yönündeki kontağı kapalı kalır. Bu kontak ve normalde
kapalı (I) kontağı üzerinden geçen akım (G) kontaktörünü enerjilen dirir. Güç devresinde (G) kon taklan kapanır, iki fazın yeri değişmiş
olarak, motor tekrar şebekeye bağlanır. Rotoru ileri yönde dönmekte
olan motorda, ters yönde bir döndürme momenti meydana gelir. Devir
sayısı hızla düşer ve sıfır olur. Ani durdurma anahtarı normal konumuna döner. (G) kontaktörünün enerjisi kesilir. Motor şebekeden ayrılır.
Ters yönde dönmeğe başlamadan motor ani olarak durmuş olur.
Şekil e — 13) üç fazlı bir asenkron motorun dönüş yönünün değiştirilmesi
ve ani durdurulmasına ait bağlantı şeması.
Şekil 6 -13 deki devrede (Geri) butonuna basılırsa, (G) kontaktörü enerjilenir. Normalde kapalı (G) kontağı açılır, normalde açık (G)
kontakları kapanır. Motor geri yönde dönmeğe başlar. Rotor dönmeğe
başlayınca, (A) ani durdurma anahtarının (Geri) dönüş yönündeki kontağı kapanır. (G) kontağı evvelce açılmış olduğundan, bu durumda (I)
kontaktörü enerjilenemez. (R) fazından gelen akım (A) ani durdurma
anahtarının (Geri) dönüş yönündeki kontağından, kapanmış (G) mühürleme kontağından, (ileri) butonu üst kontaklarından ve normalde kapalı (I) kontağından geçerek (G) kontaktörünü sürekli olarak çalıştım.
Böylece motor geri yönde sürekli olarak döner. Motorun geri yöndeki
dönüşü (Durdurma) butonuna basılıncaya kadar devam eder. (Durdurma) butonuna basıldığında, (G) kontaktörünün akımı kesilir. Güç devresinde (G) kontakları açılır ve motor şebekeden ayrılır. Kumanda devresinde açılmış olan (G) kontağı kapanır. Rotor geri yönde dönmekte
olduğundan, (A) ani durdurma anahtarının (Geri) dönüş yönündeki
kontağı kapalı kalır. Bu kontak ve normalde kapalı (G) kontağı üzerinden geçen akım (I) kontaktörünü enerjilendirir. Güç devresinde (I)
kontakları kapanır, îki fazın yeri değişmiş olarak motor tekrar şebekeye
bağlanır. Rotoru geri yönde dönmekte olan motorda, ters yönde bir döndürme momenti meydana gelir. Bu nedenle devir sayısı hızla düşer ve
sıfır olur. (A) ani durdurma anahtarı normal konumuna döner. (I)
kontaktörünün enerjisi kesilir. Motor şebekeden ayrılır. Böylece mo tor ters yönde dönmeden ani olarak durdurulmuş olur.