Türkçe İlkokuma Yazma Öğretimi

15. BASKI
Prof. Dr. Hayati AKYOL
TÜRKÇE İLK OKUMA YAZMA ÖĞRETİMİ
ISBN 978-975-8792-91-7
Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.
© 2015, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
15. Baskı: Aralık 2015, Ankara
Yayın-Proje: Didem Kestek
Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.
İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105
Yenimahalle/ANKARA
(0312 394 55 91)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 26687
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
E-ileti: [email protected]
Prof. Dr. Hayati AKYOL
1983 yılında Kırşehir Eğitim Yüksekokulu'nu bitirdi ve aynı yıl Gazi Eğitim Fakültesi, Eğitim Programları ve Öğretim Bölümüne dikey geçiş yaparak, 1985 yılında buradan mezun oldu. 1986 yılında Artvin Đli Şavşat Đlçesi'nde bir dönem ilkokul öğretmenliği yaptıktan sonra 1987 yılında
Millî Eğitim Bakanlığı burslusu olarak Amerika Birleşik Devletleri'ne gitti. University of Pittsburgh'da "Okuma Eğitimi ve Öğretimi” dalında 1990
yılında yüksek lisansını, 1994'te “Okuma Öğretimi ve Programı” alanında
doktorasını başarıyla tamamladı.
1995 yılında Gazi Eğitim Fakültesi'nde öğretim üyesi olarak göreve başladı. 2000 yılında “Türkçe Eğitimi” alanında doçent, 2009 yılında profesör oldu. 2012 yılında Gazi Eğitim Fakültesi Dekanlık görevine atanan
Akyol halen görevini sürdürmektedir. 2004-2005 eğitim-öğretim yılında
Millî Eğitim Bakanlığınca yürütülen programların yeniden yapılandırılması sürecinde 1-5. Sınıflar Türkçe Öğretim Programının hazırlanmasında danışman olarak görev yapmıştır. Yazar, "okuma-yazma öğretimi ve programı, görsel okuryazarlık, soruların analizi, metinler arası
okuma, metinlerin sınıflandırılması, kelime dağarcığının geliştirilmesi,
okuma yazma güçlüklerinin tespiti ve giderilmesi" konularında çalışmaktadır.
iii
ÖN SÖZ
!
" # $ # $
#"
$!
$ # ! %
!
" # " ! & '!#( '#)# #
( '
# !! # ( '*+,
#+-+( '$# ##( ' # #(#.
% #
##$
# $
$ #
# # !"
! $
# ! $ !#
+
#&
.
/#$$! ! $
$ # ! $$
v
Yukarıda söylenenlerin gerçekleşmesi çocuğun doğduğu ilk günden
itibaren nitelikli eğitim ve öğretim imkânlarına kavuşmasıyla mümkün olabilir. Bu eğitim imkânlarından ilki ve en önemlisi okuma ve yazmadır. Okuma
ve yazma sadece yazılı ve yazısız materyalleri seslendirme ve aktarma işi
değil; aynı zamanda anlama ve hissetme işidir. Öncelikle de biz yetişkinler
bunu anlamak ve hissetmek durumundayız. Çünkü “bir neslin kaderini, bir
evvelki nesil tayin eder” diyor Konfüçyüs.
İlk okuma ve yazma çalışmalarının ne zaman ve nasıl sonuçlanacağı
kesin olarak bilinmediği için öğretmenlerimizde –bilhassa göreve yeni başlayanlarda- bir endişe oluşturmaktadır. Bu endişe, işin nasıl yapılacağına dair
bilgi ve beceri eksikliği de eklenince daha da rahatsız edici boyutlara ulaşabilmektedir. Bu sorunu gidermek için öğretmenlerimize ve diğer ilgililere
yardımcı olabileceği düşüncesiyle bu kitap hazırlanmıştır.
Kitap altı ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, önce okumanın tanımı verilerek, okuma prensipleri ele alınmıştır. Daha sonra okuma
yaklaşımları, okumaya hazır oluşluk, okumaya hazır oluşluğu etkileyen faktörler, ailenin okuma yazmadaki yeri, 6-10 yaş çocuklarının okuma yazma
açısından özellikleri, bireysel farklılıklar ve okuma yetersizlikleri üzerinde
durulmuştur.
İkinci bölümde, yazma konusu tanıtılarak yazmayı etkileyen faktörler,
neden bitişik eğik yazıya geçildiği, bitişik eğik yazı harflerinin özellikleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde, okuma yazma yöntemleri üzerinde
durulmuş, sesten öğretim kısaca açıklanarak, iki tane sesten öğretim yöntemi
tanıtılmıştır. Daha sonra da 2005-2006 eğitim-öğretim yılından itibaren
uygulamaya konulan ve bitişik eğik yazıyı temel alan “Ses Temelli Cümle
Yöntemi” aşamalarıyla birlikte detaylıca ele alınmış, örnekler verilerek yazmada karşılaşılan sorunlar ve çözüm yolları dile getirilmiştir.
Dördüncü bölümde okuma yazma öğretimiyle ilgili uygulama örneklerine yer verilmiş, örnek bir metin işleme çalışması yapılmıştır.
Beşinci bölümde, okuma ve anlamanın temellerinden olan kelime tanıma ve kelime ayırt etme ele alınarak, kelime dağarcığını geliştirme yolları
üzerinde durulmuştur. Altıncı bölümde, ölçme ve değerlendirme üzerinde
durulmuş ve okumada anlamanın değerlendirilmesiyle ilgili örnek yöntemlere yer verilmiştir. Ekler de ise çok sayıda örnek gözlem ve değerlendirme
formları ile alfabemizdeki harfler ve bu harflerle başlayan resimler verilmiştir.
Saygılarımla.
Prof. Dr. Hayati AKYOL
Ankara – 2015
vi
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
Ön söz ........................................................................................................................ v
İçindekiler ................................................................................................................ vii
Şekiller Listesi ......................................................................................................... xii
Tablolar Listesi ........................................................................................................ xii
Çizelgeler Listesi ..................................................................................................... xii
Şemalar Listesi ........................................................................................................ xii
1. BÖLÜM
OKUMAYA GİRİŞ
OKUMA ................................................................................................................... 1
Okumanın Prensipleri ......................................................................................... 4
Okuma Anlam Kurma Sürecidir .................................................................. 4
Okuma Akıcı Olmalıdır ............................................................................... 4
Okuma Stratejik Olmalıdır .......................................................................... 5
Çocuk Okumaya Güdülenmelidir ................................................................ 5
Okuma Hayat Boyu Devam Etmelidir ........................................................ 7
Okuma ve Yazmanın Temel Amaçları ............................................................... 7
OKUMA YAKLAŞIMLARI .................................................................................... 9
Parçadan Bütüne Yaklaşımı ............................................................................... 9
Bütünden Parçaya Yaklaşımı ........................................................................... 10
İnteraktif Yaklaşım ........................................................................................... 11
OKUMAYA HAZIR OLUŞLUK ........................................................................... 12
OKUMAYA HAZIR OLUŞLUKLA İLGİLİ FAKTÖRLER ................................. 25
Takvim Yaşı ..................................................................................................... 25
Cinsiyet ............................................................................................................. 25
Sağlık Sorunları ................................................................................................ 25
Beyin Başatlığı ................................................................................................. 26
Genel Zekâ ....................................................................................................... 26
Zihinsel Düşünme ............................................................................................. 27
Özel Bilişsel Problemler ................................................................................... 27
Görsel Ayrım .................................................................................................... 27
İşitsel Ayrım ..................................................................................................... 28
İlişkilendirici Öğrenme ..................................................................................... 28
Dikkat ............................................................................................................... 29
Sözel Dil Gelişimi ............................................................................................ 30
Kitap Harf ve Satırlarının Özellikleri ............................................................... 31
OKUMA YAZMA VE DİL GELİŞİMİNDE AİLENİN ROLÜ ............................. 32
vii
BİRİNCİ KADEME ÇOCUKLARININ ÖZELLİKLERİ ...................................... 36
Fiziksel Gelişim ................................................................................................ 36
Altı Yaş Çocukları ............................................................................................ 37
Yedi Yaş Çocukları .......................................................................................... 38
Sekiz Yaş Çocukları ......................................................................................... 39
Dokuz Yaş Çocukları ....................................................................................... 40
On Yaş Çocukları ............................................................................................. 41
ÇOCUKLAR ARASINDAKİ BİREYSEL FARKLILIKLAR ................................ 41
Doğuştan Gelen Farklılıklar ............................................................................. 42
Öğrenilen Farklılıklar ....................................................................................... 42
Ön Yaşantılardan Kaynaklanan Farklılıklar ..................................................... 42
Bireysel Farklılıkları Dikkate Almayan Uygulamalar ................................. 42
Bireysel Farklılıklara Yer Vermenin Sonuçları ............................................ 43
Bireysel Farklılıklara Yer Veren Düzenlemeler ........................................... 43
OKUMAYA BAŞLAMA ........................................................................................ 43
Chall’a Göre Okumanın Gelişim Basamakları ................................................. 45
YAVAŞ OKUMA NEDENLERİ VE ZAYIF OKUYUCULAR ............................. 46
Yavaş Okuma Nedenleri ................................................................................... 46
Zayıf (Yetersiz) Okuyucular ............................................................................. 48
2. BÖLÜM
YAZI VE ÖĞRETİMİ
YAZMA .................................................................................................................. 51
Neden Bitişik Eğik Yazı ................................................................................... 55
Bitişik Eğik Yazı Öğretimi ............................................................................... 58
YAZMAYA ETKİ EDEN UNSURLAR ................................................................. 61
Oturuş ............................................................................................................... 61
Kas Gelişimi ..................................................................................................... 62
Yönler ............................................................................................................... 62
El Tercihi .......................................................................................................... 62
Boşluklar .......................................................................................................... 63
Harfler .............................................................................................................. 64
Yazımında Güçlük Çekilen Harfler .................................................................. 66
Kalem ve Kalem Tutma .................................................................................... 67
Yazılacak Kâğıt ve Kâğıdın Pozisyonu ............................................................ 73
Yazma Hızı ....................................................................................................... 74
Çizgi Takibi ...................................................................................................... 74
Yazma Becerileri .............................................................................................. 75
Yazıya Başlama ................................................................................................ 79
viii
3. BÖLÜM
OKUMA YAZMA ÖöRETøM YÖNTEMLERø
Sesten Ö÷retim Yöntemi ................................................................................... 83
Resimli Ses Yöntemi ........................................................................................ 84
Sesten Okuma Yöntemi .................................................................................... 85
Cümle Çözümleme Yöntemi ............................................................................ 86
Ses Temelli Cümle Yöntemi ............................................................................ 87
øLK OKUMA YAZMAYA HAZIRLIK ................................................................. 89
Sınıf ve Okul Ortamını Tanıtma ....................................................................... 90
Bak Anlat Çalıúmaları (Görsel Okuma) ........................................................... 91
Çiz Boya Çalıúmaları ........................................................................................ 93
Çizgi Çalıúmaları .............................................................................................. 97
øLK OKUMA VE YAZMAYA BAùLAMA ........................................................ 100
Sesi Hissetme ve Tanıma ................................................................................ 100
Harfi Yazma ve Okuma .................................................................................. 100
Hece, Kelime ve Cümle Oluúturma ................................................................ 101
Metin Oluúturma ............................................................................................. 101
Programda Önerilen Ses Grupları ................................................................... 102
4. BÖLÜM
OKUMA YAZMA ÖöRETøMø UYGULAMALARI
|| Sesini Kavratma ................................................................................................ 103
Sesi Hissetme ve Tanıma ................................................................................ 103
Harfi Yazma ve Okuma .................................................................................. 105
| | Sesini Kavratma ................................................................................................ 108
Sesi Hissetme ve Tanıma ................................................................................ 108
Harfi Yazma ve Okuma .................................................................................. 110
Hece, Kelime ve Cümle Oluúturma ....................................................................... 112
Açık Heceye Ulaúma ...................................................................................... 113
Ses, Hece, Kelime ve Cümle Pekiútirme Örnek Çalıúmaları ........................... 118
Metin Oluúturma ............................................................................................. 128
Ölçme ve De÷erlendirme ................................................................................ 128
Büyük Harfler ................................................................................................. 129
Rakamlar ........................................................................................................ 129
Serbest Okuma ve Yazma Dönemi ........................................................................ 130
Serbest Okuma ............................................................................................... 130
Planlı Yazma .................................................................................................. 131
Örnek Metin ve øúleniú ........................................................................................... 136
Hazırlık ........................................................................................................... 137
ix
Metne Hazırlık ..................................................................................... 137
Anahtar Kelimelerle Çalıúma ............................................................... 138
Gözden Geçirme ve Tahmin Etme ....................................................... 139
Amaç Belirleme; Tür, Yöntem ve Teknik Belirleme ........................... 139
Anlama ........................................................................................................... 140
Dinleme ............................................................................................... 140
Okuma ................................................................................................. 140
Anlamı Bilinmeyen Kelimelerle Çalıúma ............................................ 141
Görsel Okuma ...................................................................................... 141
Metin ønceleme .................................................................................... 142
Söz Varlı÷ını Geliútirme ...................................................................... 142
Metin Aracılı÷ı øle Ö÷renme .......................................................................... 142
Günlük Hayatla øliúkilendirme ............................................................. 142
Di÷er Derslerle ve Ara Disiplinlerle øliúkilendirme ............................. 143
Araútırma ............................................................................................. 143
Kendini øfade Etme ......................................................................................... 143
Kendini øfade Etmeye (Anlatıma) Hazırlık .......................................... 144
Konuúma, Yazma ve Görsel Sunu ....................................................... 144
Ölçme ve De÷erlendirme ................................................................................ 144
Yazı Örnekleri ve De÷erlendirilmesi............................................................... 156
5. BÖLÜM
KELøME ÖöRENME VE KELøME DAöARCIöINI GELøùTøRME
YOLLARI
KELøME ÖöRENME ........................................................................................... 197
Çocukta Dil Geliúimi ...................................................................................... 197
Kelime Tanıma ve Ayırt Etme ....................................................................... 198
Kelime Ö÷renme ............................................................................................ 199
Kelime Tanıma ve Anlama øliúkisi ................................................................. 201
Kelime Tanıma øpuçları .................................................................................. 205
Kelime Tanımada Karúılaúılan Problemler ..................................................... 207
Kelimenin Anlamını Bilme ............................................................................ 208
Kelime Ö÷retiminin ølkeleri ........................................................................... 209
KELøME DAöARCIöINI GELøùTøRME YOLLARI ......................................... 210
øliúkilendirici Yöntem ..................................................................................... 211
Parmak Yöntemi ............................................................................................. 212
Gruplama Yöntemi ......................................................................................... 212
Do÷rudan Kelime Ö÷retimi ............................................................................ 212
Kavram Geliútirme ......................................................................................... 213
Cümle ve Metin Ortamındaki øpuçlarını Kullanma ........................................ 214
Kelime Haritası Yöntemi ................................................................................ 215
x
Anlam Analizi .................................................................................................. 217
Kelime Gruplandırma ...................................................................................... 219
Sözlük Kullanma ............................................................................................. 219
Beyin Fırtınası Tekniği .................................................................................... 221
Muhtemel (Olası) Cümleler ............................................................................. 222
Ven Şeması ...................................................................................................... 222
6. BÖLÜM
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME, DÖNÜT VERME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ......................................................................... 225
OKUMADA ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ................................................... 227
Değerlendirme Yöntem ve Teknikleri ............................................................. 228
Öğretmen Görüşlerinden Yararlanma ............................................................. 230
Anlamayı Değerlendirme ................................................................................ 230
Anlatma ........................................................................................................... 232
Boşluk Doldurma (Cloze) Tekniği .................................................................. 232
Okuma Yanlışları ve Nedenleri ....................................................................... 233
Atlayıp Geçmeler ve Eklemeler ............................................................... 233
Ters Çevirmeler ........................................................................................ 233
Tekrarlar ................................................................................................... 234
DÖNÜT (GERİ BİLDİRİM) VERME ................................................................... 234
EKLER..................................................................................................................... 237
Ek-I. Birinci Sınıf Çocuğu Gözlem Formu ............................................................. 239
Ek-II. Görme Sorunları Gözlem Formu .................................................................. 241
Ek-III. Okuma Davranışları Kontrol Listesi ............................................................ 243
Ek-IV. Bütüncül Yazı Değerlendirme Formu.......................................................... 244
Ek-V. Analitik Yazı Değerlendirme Formu ............................................................ 245
Ek-VI. Akran Yazı Değerlendirme Formu .............................................................. 246
Ek-VII. Yazmada Kendi Kendini Değerlendirme Formu ........................................ 247
Ek-VIII. Yazı Değerlendirma Ölçeği....................................................................... 248
Ek-IX. Okumada Kendi Kendini Değerlendirme Formu......................................... 250
Ek-X. Dosya (Portfolio) Değerlendirme Formu ...................................................... 251
Ek-XI. Bağımsız Okumada Kendi Kendini Değerlendirme Formu ........................ 252
Ek-XII. Bağımsız Okuma Envanteri ........................................................................ 253
Ek-XIII. Okuryazarlığa Hazır Oluşluk Kontrol Listesi ........................................... 254
Ek-XIV. Kişisel Okuma Rehberlik Soruları ............................................................ 256
Ek-XV. Araştırma Gözlem Formu........................................................................... 258
Ek-XVI. Film ve Video İzleme Gözlem Formu ...................................................... 259
xi
Ek-XVII Sözel Anlatım Gözlem Formu .................................................................. 260
Ek-XVIII. Dinleme Gözlem Formu ......................................................................... 261
Ek-XIX. Bilgilendirici Yazma Gözlem ve Kontrol Formu ..................................... 262
Ek-XX. Kısa Hikâye Okuma Kontrol Formu .......................................................... 263
Ek-XXI. Öğretmenin Kendini Değerlendirme Formu ............................................. 264
KAYNAKLAR ....................................................................................................... 289
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1. Doğru ve Yanlış Kalem Tutma Şekilleri ..................................................... 70
Şekil 2. Ayak, Oturuş, Kalem ve Defter Pozisyonları .............................................. 72
Şekil 3. Bak Anlat Çalışmaları ................................................................................. 93
Şekil 4. Çiz Boya Çalışması Resim Örneği .............................................................. 94
Şekil 5. Çiz Boya Çalışması Resim Örneği .............................................................. 95
Şekil 6. Çiz Boya Çalışması Resim Örneği .............................................................. 96
Şekil 7. Soldan Sağa Serbest Karalamalar ................................................................ 97
Şekil 8. Düzensiz Çizgi Çalışmaları ......................................................................... 98
Şekil 9. Kelime Haritası .......................................................................................... 216
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1. 1-9. Sınıflardaki Çocukların Cinsiyetlerine Göre Harf Bazında
Dakikada Ortalama Yazma Hızları ............................................................. 74
Tablo 2. Soru-Cevap Analiz Tablosu ..................................................................... 235
ÇİZELGELER LİSTESİ
Çizelge 1. Temel Dil Becerileri ................................................................................ 12
Çizelge 2. Okuryazarlığın Gelişimi ........................................................................... 21
Çizelge 3. Okuryazarlığın geliştirilmesinde kullanılabilecek stratejiler .................... 23
Çizelge 4. Harflerin Haftalara Göre Dağılımı ......................................................... 116
Çizelge 5. Kelime Bilgisi Gelişim Aşamaları ......................................................... 200
Çizelge 6. Kavram Geliştirme Aşamaları ............................................................... 213
Çizelge 7. Anlam Analizi ........................................................................................ 218
Çizelge 8. Kelime Gruplandırma Çalışması ........................................................... 219
Çizelge 9.Tamamlayıcı Etkinlikler ......................................................................... 236
ŞEMALAR LİSTESİ
Şema 1. Hece, Kelime, Cümle ve Metin Oluşturma ............................................... 117
Şema 2. Ven Şeması ............................................................................................... 223
xii
Okuma
A!A
"
+ !$ & +A ! ! $ "
B 7
*
&)"
-9
$
*
&"
A * )
7
A
$ ! )
&) !
"
A & A &)- 9
A)!!
-()!
$ !
* * !- C
$
&)!+
*$
"
&
!*
)
-
C @+ D;E;F =! :/
D,F=!
D
F:$ %7 D.F =! A:$?*'!D-;F=!
)
:=&)!
!
*
A$
&)$
:$A
D,E<F = !$ )!A$ A$ "
&)$ & A:$ 5 D,E.,F =!
)
: - "
&)! A +
&)! *+
"
&
-9
-/
A"
+
&
"
A
!"
D/$2F-
! ,- .
,/ ) + ,,,
*
/,,.
+%,,,
/ )
.
%*
, "
-?
A!$
!A"
D!
F$
A
7
$
*
- 1 $ A
)
&
D&)!F)
"
$ !
! A - '"
&*$ D)
)
AF $ $ 7 )
"
GA
-
9A$$+"
-HA!
)
)
- 0) A
&
!
+ A &
) )
!-
?
B$!
!
"
-(!
$+!$
*
-H!!
$4
D
$ 4 -F A ! !-($A
A
& ! )
! A &7
-
9A
!
&
*
)
-I7
$J
+
"
*
&- &!
+ 7
$ !
!
! $ "
**$
"
+
A
&-
'!&
A)
"
-H
!+
7
A$ A !
A-
&*
)
-H
&"
* & - 9
"
7
!
7A
- 9
!
&
"
!
-0
"
$ &
+
$ * *
$ 7 7-
( )
A B & $ &A
&! ! )
A +-
( !! D&7$ $ F )
! 7! +A- /
A &A *
!
0
)
JJ A- $
&A*
$!!!
!
&
-
9
&*
$
"
A- ( * $ +
*)!$ & )& - /
!
7
$$A$+&7*&)"
- /
A *
D! K !!F
7A-9A
)
&
$
A
$ &) -A
GA
!
&
$&
$!
A
& A
- 9 $ )&
A
$&$&$A
&*"
-
9
&**
)
AA
-
A
!
)!
"
7 - )
&
-
!
A$+&7
-
/
A)
A )
&
$ & *- !
)
)
$)A
&*"
-
9 A
!
$ J &- 9A )
A
*
$7$*"
* ! *
- @A !
7
*
- 0 7
D!K!!F$7)
$7
A D* &
$ A "
A $ )
& * !$ $ )!"
$ ** &$ & -F &*"
-
L)
&*
+
D/
$,F-
Okumanın Prensipleri
1,23,"
C*!
7A-9A)
&"
*)!*-'
+*
"
M
N$!$!
&*A
&A
"
A-9
)*
)
& - O A
A**
7A+A-%
D2F A
)
A + $ A 7 )
A"
&
)
A )"
A&&)*&-(&
&)
&+
$
!
+A+-(
)!E'
&
)
7
+
+&"
- /
A
A -H
*"
$
!
!+7
A)!
"
-
1,21
/AG
$&
"
$&)
$A&!
+
$ $ A
+
-
/A
"
- P& D,F &) !7 A
!-+
"
A
$&
"
&- 9A
*+
7!!
A"
7A-(
$
"
$
*)!)
A-