Hukukun Temel Kavramları

Türk Siyasal Hayatında Başkanlık Tartışmaları
Başkanlık Tartışmaları
 Devlet düzenleri, seçim sistemleri ve siyasi parti uygulamaları sadece Türkiye’de değil tüm




2
dünyada tartışılan konulardır.
Türkiye’de de son dönemlerde yoğunlaşmakla birlikte 1980’li yıllardan itibaren zaman
zaman başkanlık tartışmaları yaşanmaktadır.
Türkiye, çoğu zaman demokratik anlayışla ve demokrasiyle ilgili sorunlarına eğilmek
yerine sistem tartışmalarına girmektedir.
Ayrıca, başkanlık sistemine geçmek gibi devlet teşkilatını kökten etkileyecek bir
değişiklik düşünülürken, kısa vadeli değil; devletin ve milletin uzun vadeli çıkarlarını
düşünerek objektif değerlendirmeler yapmak gerekir
Başkanlık sisteminin Türkiye’ye uygunluğu tartışılırken ülkenin siyasi, sosyal ve kültürel
yapısı, alışkanlıkları ve gelenekleri göz önünde bulundurulmalıdır.
Başkanlık Tartışmaları
 Türkiye’nin hükümet sistemi her ne kadar parlamenter sistem olarak adlandırılsa
da fiilî olarak yarı başkanlığa yakındır. Esasında cumhurbaşkanına verilen yetkiler
yarı-başkanlık sisteminin en fazla bilinen örneği Fransa’dakine kıyasla daha fazladır.
Aynı zamanda parlamenter sistemin temel özelliklerinden olan karşı imza kuralı da
mevcuttur ve Cumhurbaşkanı siyaseten sorumsuzdur
 1961 anayasasından farklı olarak 1982 Anayasası meclis tarafından seçilen
Cumhurbaşkanını klasik parlamenter sistemdeki yetkileri aşan yetkilerle
donatmıştır ki buna ‘aksak’ ya da ‘bozulmuş’ parlamentarizm denilebilir
3
Başkanlık Tartışmaları
 Türkiye’de başkanlıkla ilgili tartışmaların genellikle koalisyon hükümetleri nedeniyle




4
istikrarsızlığın ortaya çıktığı ya da kuvvetler ayrılığı nedeniyle yürütmenin kendini
sınırlandırılmış/kısıtlanmış hissettiği zamanlarda daha fazla yapıldığı görülmektedir.
Başkanlık tartışmaları, başbakan olan güçlü liderlerin (Özal, Demirel ve Erdoğan gibi)
genellikle cumhurbaşkanlığına geçtikten sonra dile getirdikleri bir tartışmadır.
Nitekim, Turgut Özal ve Süleyman Demirel gibi liderler başkanlıkla ilgili taleplerini
cumhurbaşkanı olmaya karar verince dile getirmişlerdir zira cumhurbaşkanı olunca daha
güçlü olmayı arzu etmişlerdir.
Bu liderler, başbakanlıkları sırasında böyle taleplerde bulunmamışlardır. Hatta dönemin
Cumhurbaşkanı Evren’in müdahalelerinden bunalan Özal, başbakanlığının ilk yıllarında
cumhurbaşkanının yetkilerinin azaltılması gerektiğini savunmuştur.
Bu liderlerin, başkanlık taleplerini, otoriter asker-sivil bloğa (Merkez) karşı toplumun
çoğunluğunun (çevre) desteğini almak için dile getirdikleri de söylenebilir.
Başkanlık Tartışmaları
 Başkanlık sistemi, sivil toplumun ve baskı gruplarının güçlü olduğu ve politik
arenada karar alma süreçlerinde etkin olabildiği ülkelerde başarılı olmaktadır.
 Ülkemizde sivil toplumun gücü, özellikle de yasa yapma süreçlerindeki etkisi en
iyimser nitelemeyle oldukça sınırlıdır. Sivil toplumun bu durumda başkanlık
sisteminin önemli sacayaklarından biri olarak sistemi etkilemesi ve demokratik
temellerde hareket etmesine katkı sağlaması imkânsız değilse bile oldukça güçtür.
 ABD dışındaki gelişmiş Batı demokrasilerinin neredeyse tamamı parlamenter
sistemle yönetilmektedirler. ABD başkanlık sisteminin başarılı olmasının altında
da, dönemin Kıta Avrupa’sında insanları kısıtlayan ve çatışmaya sürükleyen
unsurlardan ders alarak yapılan ve dünyanın ilk anayasası olan ABD Anayasası vardır.
5
Başkanlık Tartışmaları
 Başkanlık sistemini, güçlü yürütme ve Türkiye’nin hızlı gelişmesi için temel
öncelik olarak görenler ABD örneğini vermekte ve ABD’nin başkanlık sistemiyle
yükseldiğini ve süper güç haline geldiğini dile getirmektedirler. Halbuki,
Türkiye’de başbakanlar, ABD başkanlarına göre daha güçlüdür.
 ABD’de kuvvetler ayrılığı net bir şekilde tanımlanmıştır ve işlerliği mevcuttur.
Yasama ve yargı en az yürütme kadar güçlüdür. Başkanı sınırlayan yerleşmiş bir
sistem mevcuttur. Türkiye’de ise yürütmeyi elinde bulunduran güçlü başbakanlar
hem yasamayı kontrol edebilmekte hem de yargı üzerinde etki kurabilmektedir.
6
Başkanlık Tartışmaları
 ABD’deki sosyal ve siyasal ortam ile Türkiye’deki sosyal ve siyasal şartlar oldukça
farklıdır. Bu farklılıklar şu şekilde özetlenebilir:
a) Türkiye’de demokrasi ve uzlaşma kültürü ABD kadar gelişmemiştir.
b) Sivil toplum ABD’de çok güçlü iken,Türkiye’de yeterince güçlü değildir.
c) ABD bireyci iken, ülkemiz kollektivisttir.
d)Valiler,Türkiye’de merkezî hükümetçe atanırken ABD’de halkoyu ile seçilmektedirler.
e) ABD’de yerinden yönetim ağırlıklıdır zira federal yapı ile her eyalet kendini
yönetmekte ve memurlarını belirlemektedir.
f) ABD’de bireysel özgürlükler köklü bir geleneğe sahip iken Türkiye’de bu alanda yaşanan
derin sorunlar mevcuttur.
7
Başkanlık Tartışmaları
 AK Parti’nin 2007 Seçim Bildirgesinde “Parlamenter sistem esas alınmalıdır”
denerek Cumhurbaşkanının yetkilerinin azaltılması istenmekteydi. Gerekçe ise
yasamanın yürütmeyi yeterince denetleyememesi idi.
 Yani yürütmenin üzerindeki denetimin yeterli olmadığı düşünülüyordu. Bunun
söylendiği ortamda şüphesiz dönemin Cumhurbaşkanının farklı bir politik eğilim
taşıması etkili olmuştur.
8
BAŞKANLIK SİSTEMİNİN UNSURLARI (Gözler, 2015; 92-93)
 Asli Unsurlar
 Yürütme organı tek kişiden oluşmaktadır- Başkan
 Başkan, halk tarafından seçilir.
 Yasama organı başkanı görevden alamaz
 Tali Unsurlar
 Başkan yasama organını feshedemez
 Aynı kişi hem yasama, hem de yürütme organında görev alamaz
 Yürütme organı yasamanın çalışmalarına katılamaz. Bakanlıklar kanun tasarısı
hazırlayamazlar.
9
PARLAMENTER SİSTEMİN UNSURLARI (Gözler, 2015;100-103)
 Asli Unsurlar
 Yürütme organı iki yapıdan oluşmaktadır- Başbakan/hükümet ve Başkan/Cumhurbaşkanı
 Yürütme organı halk tarafından seçilmez. Halk Başbakanı seçmez milletvekillerini seçer,
milletvekilleri arasından parlamento tarafından başbakan ve hükümet seçilir
 Parlamento istediği zaman yürütmeyi/hükümeti görevden alabilir
 Tali Unsurlar
 Yürütme (Başkan/C.Başkanı) meclisi fesih edebilir
 Aynı kişi hem yasama, hem de yürütme organında görev alabilir (Milletvekili ve Bakan olabilir)
 Yürütme organı yasamanın çalışmalarına katılabilir. Örnek, bakanlıklar kanun tasarısı
hazırlayabilirler
10
 21 Ekim 2007 tarihli halkoylamasıyla onaylanan 5678 sayılı Anayasa Değişikliği ile




11
Cumhurbaşkanının TBMM tarafından seçilmesi usulünden vazgeçilmiş, onun yerine
Cumhurbaşkanının doğrudan doğruya halk tarafından seçilmesi yöntemi kabul edilmiştir.
Dolayısıyla bu anayasa değişikliği ile yürütmenin iki başı da halk tarafından seçilmeye
başlanmıştır.
Nitekim bu değişikliğin ilk uygulaması 28 Ağustos 2014 tarihindeki Cumhurbaşkanlığı
seçimleriyle gerçekleştirilmiş ve halk tarafından seçilen ilk Cumhurbaşkanı göreve
başlamıştır.
Bu uygulamanın karşımıza çıkardığı en önemli konu «çiifte meşruiyet» tartışmasıdır.
Yürütmenin iki kanadı da halk tarafından seçildiğinden kimin asli yetkili olduğu tartışması
başlamıştır.
Mevcut durum
Parlamenter Sistemin Unsurları
2014 Öncesi
2014 Sonrası
Yürütme organının iki yapıdan oluşması
Evet
Evet
Yürütme organı halk tarafından seçilmez
Evet
Hayır (C.Başkanı seçilir)
Parlamento istediği zaman yürütmeyi/hükümeti
görevden alabilir
Evet (Hükümet)
Hayır (C.Başkanı)
Evet (Hükümet)
Hayır (C.Başkanı)
Yürütme (Başkan/C.Başkanı) meclisi fesih edebilir
Evet
Evet
Aynı kişi hem yasama, hem de yürütme organında
görev alabilir
Evet
Evet
Yürütme organı yasamanın çalışmalarına katılabilir
Evet
Evet
 Dolayısıyla mevcut durumda parlamenter sistemin 3 asli ve 3 tali unsurundan sadece Başkanının
halk tarafından seçilmesi şartı değişmiştir. Bu durumda Gözler (2015) iki yaklaşımdan
bahsetmektedir.
 Cumhurbaşkanını destekleyen ve aynı siyasi görüşten çoğunluğun parlamentoyu oluşturduğu
12
durumda Türkiye’nin siyasi yapısı daha çok Başkanlık sistemine benzeyecektir.
 Siyasi olarak Başkanına muhalif bir parlamento oluşması durumunda ülkenin siyasi sistemi
parlamenter sisteme benzeyecektir.
Kaynakça
Gözler, Kemal (2015). Anayasa Hukukuna Giriş Genel Esaslar ve Türk Anayasa Hukuku. Ekin
Yayınevi, Bursa.
Kaptı, Alican ve Gültekin Sebahattin (2015). Karşılaştırmalı Analizlerle Başkanlık Sistemi ve
Türkiye. Global Politika ve Strateji, Ankara.
13