ekonomik gelişmeler - TC Kalkınma Bakanlığı

EKONOMİK GELİŞMELER
Eylül 2009
DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI
İÇİNDEKİLER
I. GSMH, Sanayi Üretimi ve Talep Unsurlarındaki Gelişmeler ............................
II. Ödemeler Dengesi...........................................................................................
III.Merkezi Yönetim Bütçesi.................................................................................
IV. Parasal Büyüklükler ve Mali Piyasalardaki Gelişmeler....................................
V. Fiyat Gelişmeleri .....…………...........…………………………………………………...
VI. Dünya Ekonomisindeki Gelişmeler...………………………………………………….
1
8
14
18
21
22
TABLOLAR
Tablo 1: Sektörel Büyüme Hızları ………………………………………………………....
Tablo 2: Talep Unsurundaki Gelişmeler ..………………………………………………..
Tablo 3: İşgücü Piyasasındaki Gelişmeler ………………………………………………
Tablo 4: Aylık Sanayi Üretim Endeksi …………………………………………………….
Tablo 5: Aylık Kapasite Kullanım Oranı(%)……………………………………………..
Tablo 6: Mevsimsel Düzeltilmiş İmalat Sanayi Kapasite Kullanım Oranları….....
Tablo 7: Yurt İçi Talebe İlişkin Göstergeler ……… …………………………………...
Tablo 8: Dış Ticaret Dengesindeki Gelişmeler ……………… ………………………...
Tablo 9: Sektörel İhracat …………………………………………………………………....
Tablo 10: Ülke Gruplarına Göre İhracat ………………………………………………......
Tablo 11: İhracatçı Birlik Kayıtlarına Göre İhracat …………………………………….
Tablo 12: Geniş Ekonomik Gruplara Göre İthalat……………………………………….
Tablo 13: Seçilmiş Fasıllara Göre İthalat ………………………………………………....
Tablo 14: Cari İşlemler Dengesi ………………………………………………………….....
Tablo 15: Sermaye Hareketleri ……………………………………………………………...
Tablo 16: Merkezi Yönetim Bütçesi Büyüklükleri…………………………………….....
Tablo 17: Merkezi Yönetim Bütçesi Gelirleri...................……………………………...
Tablo 18: Merkezi Yönetim Bütçesi Harcamaları………………………………………..
Tablo 19: Merkezi Yönetim Bütçesi Borç Stoku ………………………………...……....
Tablo 20: Merkez Bankası Net Döviz Pozisyonu....................................................
Tablo 21: Merkez Bankası Analitik Bilançosu .......................................................
Tablo 22: Parasal Büyüklüklerdeki Gelişmeler ……………………………………........
Tablo 23: Ağustos Ayı İtibarıyla Fiyat Endekslerinde Gelişmeler....…………........
Tablo 24: 2009 yılı Ağustos Ayı İtibarıyla Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri……..
2
3
4
5
6
6
7
8
9
9
10
10
11
12
13
14
15
16
17
18
18
19
21
22
ŞEKİLLER
Şekil 1: Mevsimsel Düzeltilmiş Üretim Endeksleri ................................................
Şekil 2: Merkez Bankası Uluslararası Rezervleri ………………………………………...
Şekil 3: İç Borçlanma Faiz Oranları ………………………………………………………...
Şekil 4: Reel Kur Endeksi ……………………………………………………………………...
Şekil 5: İMKB Bileşik Endeksi ………………………………………………………………...
EKLER
Başlıca Ekonomik Göstergeler: http://ekutup.dpt.gov.tr/eg/2009/0901.xls
Temel Ekonomik Göstergeler: http://ekutup.dpt.gov.tr/eg/2009/0902.xls
i
5
13
17
20
20
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
I. GSMH, Sanayi Üretimi ve Talep Unsurlarındaki Gelişmeler
1.GSMH ve Sektörel Büyüme Hızları
2009 yılının ikinci çeyreğinde GSYH piyasa beklentilerinin altında yüzde -7,0 oranında
azalmıştır. Böylece üstüste üç çeyrek ekonomide daralma görülmektedir. Bu durum küresel kriz
kaynaklı olmak üzere ekonomide resesyonun yılın ikinci çeyreğinde de sürdüğüne işaret etmektedir.
Piyasaların beklentisi (CNBC-e anketi) yüzde -8,2 seviyesinde idi.
Yılın ikinci çeyreğinde sanayi ve hizmetler sektörlerinde daralmada ilk çeyreğe göre nisbi
gerileme vardır. Tarım sektöründe beklentiler doğrultusunda üretim artışı GSYH büyümesine
katkıda bulunmuştur.
TÜİK 2008 yılı GSYH’daki artışı yüzde 1,1’den yüzde 0,9’a revize etmiştir. 2008 yılı için
yapılan revizede tarımdaki büyüme yüzde 4,1’den yüzde 3,5’e, hizmetlerde yüzde 0,6’dan yüzde
0,4’e çekilmiştir. 2009 yılı birinci çeyreği için GSYH’daki azalma ise yüzde -13,8’den yüzde -14,3’e
revize edilmiştir.
İkinci çeyrekte imalat sanayii katma değerindeki azalma ise yüzde -8,7 dir. İkinci çeyrekte
imalat sanayii sektörünün GSYH içindeki payı yüzde 16’dır. Aylık sanayi üretim endeksi ise aynı
dönemde ortalama yüzde -15,4 oranında azalmıştır. Sözkonusu dönemde imalat sanayiinde, yatırım
malları üretiminde yüzde -35,7, ara malları üretiminde yüzde -16,8 oranında azalma kaydedilmiştir.
İlk çeyrekte imalat sanayiindeki daralma yüzde -18,5’den yüzde -20,2’ye revize edilmiştir.
Hizmetler sektörü genelinde katma değerde kaydedilen nisbi gerileme yurtiçi talep ve
üretimdeki gerilemeyi göstermektedir. Bununla birlikte, yurtdışı finans piyasalarındaki dalgalanma
tüketim ve yatırım kararlarını olumsuz yönde etkilemiştir. Bunun sonucunda katma değer, hizmetler
sektöründe 2009 yılının ikinci çeyreğinde yüzde -7,7 oranında azalma kaydetmiştir. İlk çeyrek
hizmetlerde daralma yüzde -12,9’dan yüzde -13,2’ye revize edilmiştir.
Toptan ve parakende ticaret sektöründe (GSYH içinde payı ikinci çeyrekte yüzde 11,1)
katma değer ikinci çeyrekte yüzde -15 oranında azalmıştır. Bununla birlikte, yılın ikinci çeyreğinde
beyaz eşya satışları ortalama yüzde 9,2, otomobil satışları ortalama yüzde 31,2 oranında artmıştır.
Ulaştırma ve haberleşmede (GSYH içinde payı ikinci çeyrekte yüzde 13,2) katma değer
ikinci çeyrekte yüzde -11,5 oranında azalma kaydetmiştir. Konut sahipliğinde (GSYH içinde payı
aynı dönemde yüzde 13,2) katma değer ikinci çeyrekte yüzde 4,8 oranında artış göstermiştir.
İnşaat sektöründe (GSYH içinde payı yüzde 4,2) gerileme devam etmektedir. Bu sektörde
katma değer yılın ikinci çeyreğinde yüzde -21 oranında azalmıştır. Mali piyasalarda gözlenen
dalgalanma ile birlikte ortaya çıkan belirsizlik ortamında konut satışlarındaki durgunluk sektörde
kaydedilen nispi gerilemeyi beraberinde getirmiştir. Bu sektörün imalat sanayiinde alt sektörlerle
olan girdi bağlantıları da dikkate alındığında daralmanın boyutu artmaktadır.
Vergiler (eksi sübvansiyonlar) 2001 krizinden sonra ilk kez 2008 yılının ikinci çeyreğinde
yüzde -2,6 oranında ve son çeyreğinde yüzde -10,1 oranında azalmıştır. 2009 yılının ilk çeyreğinde
ise vergilerde azalma yüzde -22’ye ulaşmış, ikinci çeyreğinde yüzde -6,5 olarak gerçekleşmiştir. Bu
da ekonomik aktivite ve yurt içi talepteki daralmanın diğer bir göstergesi olmaktadır.
2009 yılının ikinci çeyreğinde yüzde -7 oranında gerçekleşen GSYH’daki daralmaya sektörel
katkılar, tarımdan 0,5 puan, sanayiden -2,5 puan ve hizmetler sektöründen ise -4,9 puan olarak
hesaplanmıştır. Hizmetler sektörü içinde büyümeye katkılar, ticaret sektöründe -2,1 puan,
ulaştırma-haberleşmede -1,7 puan ve inşaat sektöründe -1,3 puandır.
1
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Tablo 1: Sektörel Büyüme Hızları
(Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde Değişme)
2008
2009
I.Ç.
II.Ç.
III.Ç.
IV.Ç.
Yıllık
I.Ç.
II.Ç.
Tarım
5,4
-0,3
5,4
2,4
3,5
0,2
6,6
Sanayi
9,0
5,0
0,7
-9,6
1,1
-19,1
-8,7
İmalat
9,1
4,8
0,3
-10,8
0,8
-20,2
-8,7
Hizmetler
6,5
2,3
0,1
-6,5
0,4
-13,2
-7,7
İnşaat
-3,3
-5,2
-9,8
-14,0
-8,2
-18,9
-21,0
Ticaret
9,2
4,2
-1,8
-13,9
-0,9
-23,7
-13,5
Ulaştırma
7,9
4,2
1,2
-7,4
1,3
-17,6
-11,5
Mali Aracı Kur.
9,3
9,6
8,0
9,4
9,1
10,9
7,5
Konut
1,5
1,6
2,5
3,5
2,3
4,5
4,8
VergiSübvansiyon
9,9
-2,6
2,4
-10,1
-0,3
-22,0
-6,5
GSYH
7,2
2,8
1,0
-6,5
0,9
-14,3
-7,0
Kaynak: TÜİK
2009 yılının ilk yarısında GSYH yüzde -10,6 oranında azalmıştır. Aynı dönemde katma
değer, sanayide yüzde -13,8, hizmetlerde yüzde -10,4 oranında azalırken tarımda yüzde 4,3
oranında artış göstermiştir.
2009 yılının ikinci çeyreğinde GSYH deflatörü yüzde 2,7 artış göstermiştir. Sözkonusu
dönemde ortalama olarak TÜFE yüzde 0,26 ve ÜFE yüzde 0,51 oranında artış göstermiştir.
2. Talep Unsurlarındaki Gelişmeler
2009 yılının birinci çeyreğinde yüzde -10,2 oranında azalan özel tüketim, alınan tedbirlerin
etkisiyle, 2009 yılının ikinci çeyreğinde yüzde -1,2 oranında azalmıştır.
2009 yılının ikinci üç aylık döneminde; dört beyaz ana ürünün iç satışlarının yüzde 9,5
oranında, toplam otomobil satışlarının da yüzde 34,1 oranında artmasına rağmen, tüketim malları
ithalatının sabit fiyatlarla yüzde -9,6 oranında azalması yerleşik hane halkları tüketim
harcamalarının yüzde -1,2 oranında azalmasında etkili olmuştur.
Yılın ikinci çeyreğinde, yerleşik ve yerleşik olmayan hane halklarının yurtiçi tüketiminin alt
bileşenleri incelendiğinde; gıda, içki ve tütün, mobilya ve ev aletleri, konut, su ve elektrik alt
sektörlerinde sırasıyla yüzde 2,9, yüzde 2,7 ve yüzde 2,4 oranlarında artışlar gözlenirken, çeşitli mal
ve hizmetlerde yüzde -8,1, giyim ve ayakkabı ile ulaştırma ve haberleşme alt sektörlerinde de,
sırasıyla, yüzde -7,1 ve yüzde -3 oranlarında azalışlar gözlenmiştir. Aynı dönemde, Tüketici Güven
Endeksinde, bir önceki yılın aynı dönemine göre, 7,6 puan iyileşme kaydedilirken, Reel Kesim
Güven Endeksinde 6,9 puan kötüleşme kaydedilmiştir.
Yılın ikinci çeyreğinde, özel kesim sabit sermaye yatırımlarındaki azalış yüzde -29,7 olarak
gerçekleşmiştir. Özel kesim sabit sermaye yatırımlarının alt bileşenleri incelendiğinde; 2009 yılının
ikinci üç aylık döneminde, makine teçhizat yatırımlarının yüzde -29,1 oranında, inşaat yatırımlarının
2
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
da yüzde -31,1 oranında azaldığı gözlenmiştir. Sözü edilen dönemde; makine teçhizat yatırımlarının
önemli bir fonksiyonu olan yatırım malları ithalatının, sabit fiyatlarla yüzde -18,4 oranında azaldığı
gözlenmiştir. Aynı dönemde, toplam sermaye malları üretiminde de yüzde -35,8 oranında azalış
kaydedilmiştir.
Tablo 2: Talep Unsurlarında Gelişmeler
(Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde Değişme)
2008
2009
I.Ç.
II.Ç.
III.Ç.
IV.Ç.
Yıllık
I.Ç.
II.Ç.
6,5
1,2
-0,1
-3,3
0,9
-8,5
-1,0
Kamu
5,5
-3,4
2,6
3,4
1,9
5,2
0,5
Özel
6,6
1,9
-0,5
-4,5
0,8
-10,2
-1,2
6,1
-2,9
-9,7
-19,4
-7,1
-27,5
-24,6
18,2
14,9
5,2
15,8
13,0
24,7
5,5
4,9
-5,4
-12,1
-25,7
-10,0
-33,5
-29,7
Stok Değişimi(1)
1,2
2,2
1,6
-3,8
0,3
-7,3
-3,6
Toplam Nihai Y.İçi Talep
6,4
0,2
-2,4
-7,4
-1,0
-13,0
-6,7
Toplam Yurt İçi Talep
7,7
2,3
-0,7
-11,1
-0,8
-20,0
-10,1
-0,9
0,4
1,7
5,2
1,7
6,8
3,6
Mal ve Hizmet İhracatı
13,0
3,6
3,0
-8,5
2,3
-11,2
-10,1
Mal ve Hizmet İthalatı
13,9
1,6
-3,5
-23,7
-3,8
-31,3
-20,5
7,2
2,8
1,0
-6,5
0,9
-14,3
-7,0
Toplam Tüketim
Sabit Sermaye Yat.
Kamu
Özel
Net Mal ve Hizm. İhr.(1)
GSYH
(1) GSYH Büyümesine Katkı.
İncelenilen dönemde; maaş ve ücret ödemeleri yüzde 1,2 oranında artarken, diğer cari
harcamaların yüzde -0,2 oranında azalmasının etkisiyle kamu tüketimi yüzde 0,5 oranında artmıştır.
2009 yılının ikinci üç aylık döneminde; kamu makine-teçhizat yatırımları yüzde -20,7
oranında azalırken, inşaat yatırımları yüzde 10,9 oranında artmıştır. Buna göre, kamu sabit sermaye
yatırımları ikinci çeyrekte yüzde 5,5 oranında artmıştır.
2009 yılının ikinci üç aylık döneminde; mal ve hizmet ihracatının yüzde -10,1, mal ve hizmet
ithalatının yüzde -20,5 oranında azalmasının etkisiyle, net mal ve hizmet ihracatının GSYH
büyümesine katkısı “artı” yüzde 3,6 puan olarak gerçekleşmiştir. Krizin etkisiyle ithalattaki azalma
ihracattaki azalmayı önemli miktarda aştığı için net katkı pozitif olmaktadır.
Stok değişiminin büyümeye katkısı 2009 yılının ilk çeyreğinde ise -7,3 puan iken ikinci
çeyreğinde yüzde -3,6 olarak hesaplanmıştır. Yani heriki dönemde de stoklarda azalma
görülmektedir. 2009 yılının ilk çeyreğinde krize karşı alınan tedbirler ancak Mart ayının ikinci
yarısında yürürlüğe girmiştir. Özellikle bu tedbirler sonrasında beklenen stok azalışı gerçekleşmiştir.
3
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Talep yönünden 2009 yılı ikinci çeyreğinde GSYH’da kaydedilen daralmaya katkılar, özel
tüketimden yüzde -0,8 puan, özel yatırımdan yüzde -6,4 puan olmuştur. Stok değişiminin negatif
katkısı net mal ve hizmet ihracatının pozitif katkısı ile dengelenmiştir. Büyümeye kamu tüketiminin
katkısı yüzde 0,1 puan, kamu yatırımının katkısı yüzde 0,2 puan olmuştur.
Bu gelişmeler sonucunda toplam nihai yurtiçi talepteki daralma (stok hariç) yılın ikinci
çeyreğinde yüzde -6,7 olmuştur.
3. İşgücü Piyasasındaki Gelişmeler
2009 yılının Haziran ayında işgücündeki artış 2008 yılının aynı dönemine göre 809 bin kişi
olurken, aynı dönemde istihdam edilenlerin sayısı 2008 yılının Haziran ayına göre 164 bin kişi
azalarak 21 milyon 947 bin kişiye ulaşmıştır. Buna göre işsiz sayısı 973 bin kişi artmıştır. 2009
yılının Haziran ayında, bir önceki yılın aynı dönemine göre, tarım ve hizmetler sektöründe sırasıyla,
253 bin kişi ve 55 bin kişi istihdam artışı gözlenirken, sanayi sektöründe istihdam 473 bin kişi
azalmıştır. Tarım dışı istihdam ise söz konusu dönemde önceki yıla göre 418 bin kişi azalmıştır.
Türkiye genelindeki işsizlik oranı 2009 yılının Haziran ayında, 2009 yılının aynı ayına göre 3,6 puan
artarak yüzde 13 olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde, Türkiye'de tarım dışı işsizlik oranı geçen yıla
göre 4.5 puan artarak yüzde 16,4; genç nüfusta işsizlik oranı ise geçen yıla göre 5.7 puan artarak
yüzde 23,7 olarak gerçekleşmiştir.
Tablo 3: İşgücü Piyasasındaki Gelişmeler
2008
2009
I
II
Haziran
III
IV
Yıllık
I
II
Haziran
Çalışma Çağındaki
Nüfus
İşgücüne Katılma
Oranı (Yüzde)
50.500
50.700
50.769
50.916
51.143
50.772
51.360
51.575
51.644
44,6
47,4
48,1
48,3
47,0
46,9
45,9
48,2
48,8
İşgücü
İstihdam
22.541
24.045
24.407
24.570
24.036
23.805
23.582
24.837
25.216
19.864
21.842
22.111
22.068
20.999
21.194
19.779
21.455
21.947
İşsiz
2.677
İşsizlik Oranı
11,9
(Yüzde)
Tarım Dışı İşsizlik Oranı
14,2
Genç Nüfusta İşsizlik
21,5
Oranı
İstihdamın Sektörel Dağılımı
2.203
2.297
2.502
3.037
2.611
3.802
3.382
3.269
9,2
9,4
10,2
12,6
11,0
16,1
13,6
13,0
11,5
11,9
12,9
15,5
13,6
19,3
17,0
16,4
16,6
18,0
19,7
24,0
20,5
28,6
24,9
23,7
Tarım
5.353
5.548
5.622
4.929
5.016
4.391
5.422
5.801
4.185
Sanayi
Hizmetler (*)
4.406
4.463
4.510
4.532
4.351
4.441
4.052
3.997
4.037
11.273
12.026
12.053
11.914
11.719
11.737
11.336
12.036
12.109
Kaynak: TÜİK
(*) İnşaat dahildir.
4. Üretim ve Talebe İlişkin Son Gelişmeler
a. Aylık Sanayi Üretimi ve Kapasite Kullanım Oranları
Aylık verilere göre, sanayi üretimi, 2009 yılı Temmuz ayında bir önceki yılın aynı ayına göre
yüzde 9,2 oranında azalmıştır. Böylece yılın ilk yedi ayında sanayi üretimi ortalama yüzde 17,2
oranında azalmıştır. Mevsimsel düzeltilmiş sanayi üretim endeksinde ise Temmuz ayında Haziran
ayına göre yüzde 2,2 oranında artış gerçekleşmiştir.
4
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
2009 yılı Temmuz ayında, bir önceki yılın aynı ayına göre, imalat sanayi ve enerji sektörleri
üretimleri sırasıyla, yüzde 10,5 ve yüzde 3,2 oranlarında azalırken, madencilik sektöründe üretim
yüzde 0,9 oranında artmıştır.
Şekil 1: Mevsimsel Düzeltilmiş Üretim Endeksleri (2005=100)
Toplam Sanayi
Mayıs
Temmuz
Mart
Ocak
Eylül
Kasım
Mayıs
Temmuz
Mart
2008-
Eylül
Kasım
Mayıs
Temmuz
Mart
2007-
Eylül
Kasım
Mayıs
Temmuz
Mart
2006-
Eylül
Kasım
Mayıs
Temmuz
Mart
2005-
130,0
125,0
120,0
115,0
110,0
105,0
100,0
95,0
90,0
85,0
80,0
İmalat Sanayi
2009 yılı Temmuz ayı imalat sanayi üretimindeki azalışta; endeks içindeki payları yüksek
olan, tekstil ürünleri, petrol ürünleri, taş-toprak, ana metal ve taşıt alt sektörlerinde kaydedilen
üretim azalışları etkili olmuştur.
Tablo 4: Aylık Sanayi Üretim Endeksi
Yıllık
2007
2009
2008
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Sanayi
6,9
Madencilik
8,3
7,5
-17,1
-9,6
-5,3
-12,8
-7,8
0,9
İmalat
6,6
-1,8
-26,0
-23,4
-20,5
-18,9
-11,2
-10,5
Gıda-İçecek
3,0
4,1
-2,5
-4,9
-1,9
-7,4
-2,9
-2,9
Tekstil
0,6
-10,6
-28,9
-19,8
-19,1
-17,0
-8,1
-6,6
Giyim
6,6
-12,1
-24,1
-18,0
-9,0
-12,7
-2,2
-6,5
Petrol Ürünleri
0,3
-2,4
-28,1
-40,7
-33,2
-25,2
-22,7
-19,7
Kimya
8,7
-0,3
-21,2
-6,4
-1,7
-4,9
3,6
4,3
Toprak Ürünleri
-0,9
-23,8
-20,8
-18,5
-17,3
-10,3
-9,2
2,1
-1,9
-22,4
-23,1
-19,4
-20,1
-12,4
-14,3
Ana Metal
10,7
-2,0
-23,0
-27,0
-24,0
-25,1
-17,3
-16,6
Metal Eşya
8,6
-6,8
-35,2
-30,4
-34,9
-29,0
-18,5
-23,1
Makine-Teçhizat
6,2
-4,8
-25,9
-28,7
-25,3
-18,1
-7,1
-7,3
Taşıt Araçları
9,3
5,9
-58,7
-53,1
-50,2
-42,0
-33,6
-27,3
Enerji
8,7
3,8
-9,6
-3,3
-5,3
-5,7
-3,8
-3,2
Kaynak: TÜİK
2009 yılı Ağustos ayı toplam imalat sanayi kapasite kullanım oranı 2009 yılının Ağustos
ayına göre 6.5 puan azalarak yüzde 69,7 oranında gerçekleşmiştir. Bir önceki aya göre ise kapasite
kullanım oranı Ağustos ayında 2.6 puan azalış göstermiştir.
Ağustos ayında özel sektör imalat sanayi kapasite kullanım oranı geçen yılın aynı ayına
göre 4.3 puan azalarak yüzde 69,5 olurken, kamu sektörü kapasite kullanım oranı 4.6 puan
azalarak yüzde 88,9 olmuştur.
5
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Tablo 5: Aylık Kapasite Kullanım Oranı (%)
Yıllık
2007
2009
2008
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs Haziran Temmuz Ağustos
İmalat Sanayi
81,8
78,1
63,8
64,7
66,8
70,4
72,7
72,3
69,7
Kamu
88,4
86,7
86,2
81,1
64,8
55,2
80,7
87,8
88,9
Petrol Ürünleri
89,7
88,1
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
Gıda
79,0
82,5
89,4
71,2
66,2
53,5
92,0
92,5
93,9
Kimya
90,3
88,8
92,4
87,6
46,0
31,1
63,6
83,5
98,2
Ana Metal
91,4
85,2
55,1
55,2
55,2
44,2
41,8
53,8
53,3
Özel
80,7
77,0
63,6
64,6
66,8
70,5
72,6
72,1
69,5
Gıda-İçecek
72,4
71,1
65,8
65,8
67,7
69,2
69,2
69,0
69,8
Tekstil
81,5
75,7
66,5
66,8
70,7
71,6
73,5
73,1
73,7
Giyim
83,6
80,2
74,2
73,4
74,0
75,6
76,3
76,0
75,7
Petrol Ürünleri
67,7
59,6
48,7
48,7
58,2
68,6
73,0
74,7
64,6
Kimya
74,7
73,5
68,3
72,3
70,3
73,4
75,5
73,1
73,4
Toprak Ürünleri
82,3
78,4
61,7
64,4
69,0
70,7
74,6
72,9
73,8
Ana Metal
84,7
81,6
71,7
71,1
68,7
72,0
75,1
72,5
74,9
Makine-Teçhizat
77,4
73,5
67,2
67,2
67,2
68,0
68,7
69,1
68,8
Taşıt araçları
88,2
77,8
47,5
54,0
58,4
68,4
70,3
69,2
51,2
2009 yılı Ağustos ayında mevsimsel düzeltilmiş serilere göre toplam imalat sanayi kapasite
kullanım oranı yüzde 70,9 seviyesinde gerçekleşmiştir.
Tablo 6: Mevsimsel Düzeltilmiş İmalat Sanayi Kapasite Kullanım Oranları
Aylar
2007
2008
2009
Toplam
Kamu
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
Eylül
Ekim
Kasım
Aralık
Ocak
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran
Temmuz
Ağustos
81,2
83,3
82,2
81,7
81,8
81,7
81,3
81,5
81,4
81,9
81,8
81,4
83,2
82,3
81,5
81,6
81,0
81,1
79,2
75,3
78,3
75,4
72,6
65,3
66,9
66,3
65,4
66,9
68,8
70,4
71,2
70,9
6
Özel
86,9
96,3
88,7
87,3
86,9
89,5
85,7
83,8
88,7
88,5
89,6
89,8
93,7
90,8
90,5
94,6
92,8
93,2
92,1
92,2
93,1
81,5
76,1
61,8
69,2
69,6
68,2
63,2
56,8
68,6
71,1
70,4
81,1
81,0
80,8
80,4
80,8
80,6
81,0
81,8
80,3
81,0
80,6
80,0
82,8
80,9
79,8
79,5
79,2
79,1
77,1
72,8
76,7
74,8
72,1
65,8
63,3
63,1
63,2
66,6
70,4
71,7
71,6
71,1
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
İşyerlerinin üretim ve yurtiçi satışlar konusunda 2009 yılı Eylül ayı beklentilerine ilişkin
değerlendirmeye göre; üretimde artış beklediğini belirten işyerlerinin oranı yüzde 38,8 olurken,
işyerlerinin yüzde 16,2’si üretimde azalış beklemektedir. İşyerlerinin yüzde 39,9’u yurt içi satışlarda
artış beklerken, yüzde 18,8’i ise yurt içi satışların düşeceği beklentisinde olduklarını ifade
etmişlerdir.
b. Yurtiçi Talebe İlişkin Göstergelerdeki Gelişmeler
2009 yılının Haziran ayında; dört beyaz ana ürünün üretim, ihracat, ithalat ve yurtiçi
satışları bir önceki yılın aynı ayına göre sırasıyla, yüzde 15,5, yüzde 22,7, yüzde 95,6 ve yüzde
11,4 oranında artmıştır. Ocak-Haziran döneminde; bu ürünlerin üretim, ihracat, ve yurtiçi
satışlarında, sırasıyla, yüzde 10,5, yüzde 5,6 ve yüzde 5,4 oranında azalışlar gözlenirken, ithalatında
yüzde 11,2 oranında artış kaydedilmiştir.
Otomobil üretimi; 2009 yılının Ağustos ayında yüzde 11,5 oranında artarken, Ocak-Ağustos
döneminde de yüzde 30,8 oranında azalmıştır. 2009 yılının Ağustos ayında otomobil ihracatı, 2008
yılının aynı dönemine göre, yüzde 25,9 oranında, Ocak-Ağustos döneminde de yüzde 38,5 oranında
azalmıştır. 2008 yılının Ocak-Ağustos döneminde yüzde 83,8 olarak gerçekleşen otomobil ihracatüretim oranı, 2009 yılının aynı döneminde yüzde 74,4 olarak gerçekleşmiştir.
Tablo 7: Yurtiçi Talebe İlişkin Göstergeler
(Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde Değişme)
2009
2007
2008
Şubat
Mart
Nisan
Mayıs
Haziran Temmuz Ağustos
Beyaz Eşya Yurtiçi Satışları*
-1,8
-3,5
-30,2
-18,1
-5,6
21,7
11,4
Toplam Otomobil Üretimi
16,3
-2,1
-50,4
-42,9
-26,0
-17,7
-15,1
-19,2
11,5
Toplam Otomobil Satışları
-4,2
-14,4
-31,6
19,0
19,4
40,4
42,8
-34,8
-13,7
İthal Otomobil Satışları
-7,3
-12,6
-33,5
36,0
18,0
37,7
38,0
-40,2
-12,5
-25,0
-3,8
-33,4
-25,0
-11,6
0,6
34,1
Trafiğe Kaydedilen Araç Sayısı
* Dört ana beyaz eşya ürününü (çamaşır makinesi, bulaşık makinesi, fırın ve buzdolabı) kapsamaktadır.
2008 yılının Haziran ayından itibaren sürekli azalan otomobil satışları, 2009 yılında da
azalmaya devam ederek, Ocak-Şubat döneminde yüzde 30,5 oranında azalmıştır. ÖTV ve KDV
indirimlerinin etkisiyle, 2009 yılı Mart ayında yüzde 19 oranında, Nisan-Haziran döneminde de
yüzde 34,1 oranında artan otomobil satışlarında, Temmuz ve Ağustos aylarında, sırasıyla, yüzde
34,8 ve yüzde 13,7 oranlarında azalışlar kaydedilmiştir.
2009 yılının Ocak-Şubat döneminde yüzde 35,2 oranında azalan ithal otomobil satışlarının,
Mart ayında alınan önlemlerin etkisiyle, yüzde 36 oranında, Nisan-Haziran döneminde de yüzde
31,3 oranında artmasına rağmen, Temmuz ve Ağustos aylarında, sırasıyla, yüzde 40,2 ve yüzde
12,5 oranlarında azaldığı görülmüştür. 2008 yılının Ocak-Ağustos döneminde, yüzde 66,9 olarak
gerçekleşen ithal otomobil-toplam otomobil satış oranı, 2009 yılının aynı döneminde yüzde 66,6
olarak gerçekleşmiştir.
7
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
II. Ödemeler Dengesi
1.
Cari işlemler Dengesi
2009 yılı Temmuz ayında, geçen yılın aynı ayına göre, ihracat yüzde 28,3 oranında azalarak
9 milyar dolar, ithalat yüzde 39,5 oranında azalarak 12,4 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2008
yılı Temmuz ayında yüzde 61,3 olan ihracatın ithalatı karşılama oranı 2009 yılının aynı ayında yüzde
72,7 olarak gerçekleşmiştir. Temmuz ayında, ödemeler dengesinde gösterilen şekliyle, dış ticaret
açığı geçen yılın aynı ayına göre yüzde 65,3 oranında azalarak 2,2 milyar dolar olmuştur. 2008
yılının Temmuz ayında 4 milyar dolar açık olan cari işlemler dengesi, dış ticaret açığındaki azalmayla
2009 yılının aynı ayında 286 milyon dolar cari fazla olarak gerçekleşmiştir. Cari işlemler dengesi, 56
aydan sonra, 2004 yılı Eylül ayından beri geçici verilere göre ilk defa fazla vermiştir.
Tablo 8: Dış Ticaret Dengesindeki Gelişmeler
Yüzde
Değişme
İhracat
2008
2009
2008
2009
Yüzde
Değişme
İthalat
2008
2009
2008
2009
Dış Ticaret
Dengesi
2008
2009
Ocak
10.632
7.884
62
-25,9
16.339
9.282
54,3
-43,2
-5.706
Şubat
11.078
8.434
44,7
-23,9
16.027
9.076
40,8
-43,4
-4.949
-642
Mart
11.429
8.162
27,6
-28,6
16.812
10.525
27
-37,4
-5.384
-2.363
Nisan
11.364
7.566
36,7
-33,4
17.889
10.121
38,5
-43,4
-6.526
-2.555
Mayıs
12.478
7.349
36,4
-41,1
19.306
10.838
29,3
-43,9
-6.828
-3.489
Haziran
11.771
8.342
31,1
-29,1
19.477
12.496
36,5
-35,8
-7.706
-4.154
Temmuz
12.595
9.034
40,9
-28,3
20.557
12.431
35,1
-39,5
-7.962
-3.398
Ağustos
11.047
26,4
Eylül
12.793
Ekim
9.723
Kasım
Aralık
Toplam
19.251
31,1
-8.205
41,5
17.885
23,7
-5.091
-1,7
14.942
-4,4
-5.220
9.396
-17
12.074
-27,4
-2.678
7.722
-20,6
11.405
-29,2
-3.683
132.027
23,1
201.964
18,8
-69.936
-1.399
Kaynak: TÜİK
2008 yılı Ocak-Temmuz döneminde 81,3 milyar dolar olan ihracat, 2009 yılının aynı
döneminde yüzde 30,2 oranında azalarak 56,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu
dönemde ihracat birim değerleri yüzde 21,2 azalırken, reel ihracat yüzde 11,5 oranında azalmıştır.
2009 yılı Ocak-Temmuz döneminde imalat sanayi ürünleri ihracatı yüzde 31 oranında, madencilik
ürünleri ihracatı ise yüzde 37,7 oranında azalırken, tarım ve ormancılık ürünleri ihracatı yüzde 3,1
oranında artmıştır. Temmuz ayında ihracattaki azalmaya en fazla etki eden sektörler, yüzde 61,9
oranında azalan demir ve çelik, yüzde 34,6 oranında azalan kara taşıtları bunların aksam ve
parçaları olurken, yüzde 51,6 oranında artan yenilen meyveler ve yüzde 59,9 oranında artan
yenilen sebzeler ihracattaki düşüşü sınırlanıran sektörler olmuştur.
.
8
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Tablo 9: Sektörel İhracat
Yıllık
2007
Toplam
2008
107.272 132.027
Yüzde
Ocak- Temmuz
Yüzde
Artış
2008
Artış
2009
23,1
81.347
56.770
-30,2
Tarım ve Ormancılık
3.725
3.936
5,7
1.995
2.057
3,1
Madencilik
1.661
2.155
29,7
1.238
771
-37,7
101.082 125.164
23,8
77.622
53.590
-31,0
İmalat
Seçilmiş Fasıllara Göre İhracat
Kara taşıtları
18.297
15.904
-13,1
12.810
6.636
-48,2
Demir ve çelik
14.946
8.372
-44
9.103
4.577
-49,7
Kazan-makine-mek.cihaz
10.261
8.781
-14,4
6.435
4.525
-29,7
Örme giyim eşyası
7.831
8.022
2,4
4.911
3.913
-20,3
Mineral yakıt, mineral yağlar
7.532
5.148
-31,7
4.691
1.816
-61,3
Elektrikli makina, cihazlar
7.977
7.423
-6,9
4.551
3.372
-25,9
Demir veya çelikten eşya
5.743
4.130
-28,1
3.373
2.533
-24,9
Örülmemiş giyim eşyası
5.327
5.445
2,2
3.358
2.426
-27,8
Plastik ve mamulleri
3.563
2.822
-20,8
2.095
1.682
-19,7
İnci kıymetli taş ve mamülleri
5.384
2.624
-51,3
3.320
4.569
37,6
Avrupa Birliği ve OECD ülkelerinin toplam ihracattaki payı azalırken EFTA ve petrol
ihrtacatçısı ülkelerin toplam ihracattaki payı artmaya devam etmektedir. 2008 yılının Ocak-Temmuz
döneminde AB ülkelerinin ihracat içindeki payı yüzde 50,3 iken, 2009 yılının aynı döneminde bu
oran yüzde 44,3’e gerilemiştir. 2009 yılının Temmuz ayında en fazla ihracat yapılan ülke Almanya
olmuştur. Almanya’yı Fransa, İngiltere, İtalya ve Irak takip etmiştir.
Tablo 10: Ülke Gruplarına Göre İhracat
Yıllık
AB Ülkeleri
Türkiye Serbest Bölgeleri
Diğer Ülkeler
Yüzde
Ocak-Temmuz
Yüzde
2007
2008
Artış
2008
2009
Artış
60.399
63.375
4,9
40.878
25.166
-38,4
2.943
3.015
2,4
1.939
1.083
-44,1
43.930
65.637
49,4
38.530
30.521
-20,8
Ülke Grupları
EFTA Ülkeleri
1.328
3.262
145,6
2.024
3.355
65,8
10.088
13.925
38,0
8.273
4.593
-44,5
OECD Ülkeleri
65.675
70.447
7,3
44.840
30.119
-32,8
Karadeniz Ekonomik İşbirliği
16.784
20.844
24,2
12.883
6.606
-48,7
4.700
6.245
32,9
3.583
3.186
-11,1
-14,2
Bağımsız Devletler Topluluğu
Ekonomik İşbirliği Teşkilatı
Türk Cumhuriyetleri
İslam Konferansı Teşkilatı
Toplam
2.874
3.748
30,4
2.087
1.791
20.311
32.583
60,4
18.543
16.405
-11,5
107.272
132.027
23,1
81.347
56.770
-30,2
Kaynak: TÜİK
İhracatçı Birliklerinin (TİM) kayıtlarına göre 2009 yılı Ağustos ayı ihracatı bir önceki yılın
aynı dönemine göre yüzde 29,8 oranında azalarak 7,7 milyar dolar olmuştur. Böylece, 2009 yılının
Ocak-Ağustos döneminde toplam ihracat bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 33,1 oranında
azalarak 60,3 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.
9
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Tablo 11: İhracatçı Birlikleri Kayıtlarına Göre İhracat
(Milyon Dolar)
Ağustos
2008
TOPLAM
Ocak-Ağustos
Yüzde
Artış
2009
2008
Yüzde
Artış
2009
10.926
7.670
-29,8
90.149
60.344
Taşıt Araçları ve Yan Sanayii
1.445
1.078
-25,4
18.572
10.254
-44,8
Hazır giyim ve Konfeksiyon
1.342
1.111
-17,2
11.149
8.553
-23,3
Demir Çelik Ürünleri
2.538
808
-68,2
14.323
7.264
-49,3
Kimyevi Maddeler ve Mamulleri
1.169
933
-20,2
9.809
6.002
-38,8
799
712
-10,9
6.534
5.105
-21,9
Elektrik-Elektronik
-33,1
Makine ve Aksamları
575
434
-24,6
4.884
3.622
-25,8
Tekstil ve Hammaddeleri
508
437
-13,9
4.768
3.424
-28,2
Demir ve Demir Dışı Metaller
533
374
-29,8
4.403
2.739
-37,8
Hububat,Bakliyat,Yağlı Tohumlar ve Mamulleri
337
291
-13,7
2.428
2.329
-4,1
Çimento ve Toprak Ürünleri
269
277
3,1
2.420
2.025
-16,3
Ağaç Mamülleri ve Orman Ürünleri
222
209
-5,9
1.737
1.523
-12,3
Madencilik Ürünleri
348
232
-33,5
2.319
1.483
-36,0
Yaş Sebze ve Meyve
Halı
90
91
0,8
1.065
1.154
8,4
104
94
-9,8
740
653
-11,7
Ekonomik büyümenin yavaşlaması ile beraber iç talebin daralması ithalatın 2008 yılının son
üç ayında azalmasına neden olmuş ve yılın toplamında ithalat yüzde 18,8 oranında artarak 202
milyar dolara ulaşmıştır. 2009 yılının Ocak-Temmuz bu trend devam etmiş ve ithalat yüzde 40,9
oranında azalarak 74,8 milyar dolar olmuştur. Söz konusu dönemde ithalat fiyatları yüzde 23,2
azlırken, reel ithalattaki azalma yüzde 23 olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılının ilk yedi ayında en çok
ithalat yapılan ülke Rusya Federasyonu olmuştur. Bu ülkeyi sırasıyla Almanya, Çin ve A.B.D
izlemiştir.
Tablo 12: Geniş Ekonomik Gruplara Göre İthalat
(Milyon Dolar)
Yıllık
2007
Toplam İthalat
2008
170.063 201.964
Sermaye
Yüzde Ocak-Temmuz
Yüzde
Değ.
Değ.
2008
2009
18,8 126.407 74.769
-40,9
27.054
28.020
3,6
16.922
11.416
-32,5
123.640
151.744
22,7
95.869
53.036
-44,7
Tüketim
18.694
21.489
15
13.185
9.908
-24,9
Enerji İthalatı
33.883
48.281
42,5
29.434
16.089
-45,3
136.180
153.679
12,8
96.973
58.680
-39,5
Ara malları
Enerji Dışı İthalat
Kaynak: TÜİK
2008 yılında ithalatta en büyük paya sahip ürünler, mineral yakıtlar ve yağlar, makinateçhizat, demir-çelik, kara taşıtları ve elektrikli makina ve cihazlar olmuştur. 2009 yılı Ocak-Temmuz
döneminde de bu durum devam etmektedir. 2009 yılının ilk yedi ayında inci kıymetli taş ve
mamulleri ithalatı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 68,4 oranında azalmıştır.
10
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Tablo 13: Seçilmiş Fasıllara Göre İthalat
(Milyon Dolar)
Yıllık
Toplam İthalat
Yüzde
Ocak-Temmuz
Yüzde
2007
2008
Artış
2008
2009
Artış
170.063
201.964
18,8
126.407
74.769
-40,9
-Mineral yakıt. Yağlar
33.883
48.207
42,3
29.434
16.089
-45,3
-Kazan. makine. mek.cihaz
22.570
22.539
-0,1
14.462
9.374
-35,2
-Elek. makine ve cihazlar
13.295
13.893
4,5
8.654
6.296
-27,2
-Demir ve çelik
16.182
23.158
43,1
15.389
5.876
-61,8
-Kara taşıtları
12.397
12.790
3,2
8.203
4.538
-44,7
-Plastik ve mamulleri
8.688
9.385
8
6.069
3.597
-40,7
-Eczacılık ürünleri
3.524
4.360
23,7
2.634
2.291
-13,0
-Organik kimyasal ürünler
3.996
4.421
10,6
2.790
1.838
-34,1
-Optik alet ve cihazlar
3.012
3.444
14,3
2.119
1.506
-28,9
-İnci, kıymetli taş ve metal mamulleri
5.906
5.654
-4,3
3.052
965
-68,4
2.830
2.330
-17,6
1.507
1.053
-30,1
-Pamuk.pamuk ipliği
Kaynak: TÜİK
a. Hizmetler Dengesi
Turizm gelirleri 2009 yılı Ocak-Temmuz döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre
yüzde 6,7 oranında azalarak 9,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde, hizmetler
başlığının diğer önemli bir kalemi olan taşımacılık kaleminde 844 milyon dolar tutarında net giriş
gerçekleşmiştir. İnşaat hizmetlerinden kaynaklanan net döviz girişi 2009 yılının ilk yedi ayında bir
önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 13,5 oranında artarak 655 milyon dolar olmuştur. Bu
gelişmeler sonucunda, 2008 yılının Ocak-Temmuz döneminde toplam 7,2 milyar dolar fazla veren
hizmetler dengesi kalemi, 2009 yılının aynı döneminde seviyesini koruyarak 7,3 milyar dolar fazla
vermiştir.
b. Gelir Dengesi
2009 yılı Ocak-Temmuz döneminde gelir dengesi kaleminde 4,7 milyar dolar net çıkış
kaydedilmiştir. Bu dönemde yatırım geliri başlığında yer alan doğrudan yatırımlar, portföy yatırımlar
ve diğer yatırımlar kaleminde görülen çıkışlar sırasıyla 1,4 milyar dolar, 42 milyon dolar, 3,2 milyar
dolar olmuştur. Aynı dönemde gerçekleşen faiz giderleri ise 6,5 milyar dolardır.
c. Cari Transferler
2009 yılının Ocak-Temmuz döneminde cari transferler bir önceki yılın aynı dönemine göre
yüzde 1,1 oranında azalarak 1,1 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.
11
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Tablo 14: Cari İşlemler Dengesi
(Milyon Dolar)
Yıllık
2007
I. Dış Ticaret Dengesi
1.İhracat f.o.b.
2.İthalat c.i.f.
3.Diğer
II. Hizmetler Dengesi (Net)
1.Taşımacılık
Ocak-Temmuz
2008
2008
2009
-46.677
-53.066
-35.253
-10.244
107.272
132.002
81.347
56.771
-170.063
-201.961
-126.407
-74.769
16.114
16.893
9.807
7.754
13.323
17.510
7.248
7.275
-385
236
-263
844
15.227
18.445
8.377
7.493
3.İnşaat Hizmetleri
759
974
577
655
4.Finansal Hizmetler
-899
-665
-452
-336
5.Sigorta Hizmetleri
-228
-137
-62
-183
6.Diğer Ticari Hizmetler
-821
-1.287
-858
-754
7.Resmi Hizmetler
-733
-778
-416
-555
8.Diğer Hizmetler
403
722
345
111
III. Gelir Dengesi
-7.108
-7.964
-4.905
-4.682
-70
-75
-41
-58
-7.038
-7.889
-4.864
-4.624
-2.100
-2.354
-1.973
-1.426
383
972
418
-42
2.Turizm
1. Ücret Ödemeleri
2. Yatırım Geliri
Doğrudan Yatırımlar
Portföy Yatırımları
Diğer Yatırımlar
Faiz Gideri
Uzun Vade
2.158
2.022
1.291
1.225
-7.479
-8.529
-4.600
-4.381
-6.785
-7.887
-4.242
-4.014
-Merkez Bankası
-563
-510
-278
-164
-Genel Hükümet
-1.720
-1.474
-799
-629
-Bankalar
-1.246
-1.205
-687
-610
-Diğer Sektörler
-3.256
-4.698
-2.478
-2.611
-694
-642
-358
-367
2.243
2.006
1110
1098
Kısa Vade
IV. Cari Transferler
İşçi Gelirleri
Cari İşlemler Dengesi
1.209
1.324
791
477
-38.219
-41.514
-31.800
-6.553
Kaynak: TCMB
2.
Sermaye Hareketleri Dengesi ve Uluslararası Rezervler
2009 yılının Ocak-Temmuz döneminde 375 milyon dolar tutarında net sermaye çıkışı
gerçekleşmiştir. Aynı dönemde yurt dışında yerleşik kişilerin yurt içinde yaptıkları net yatırımlar bir
önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 57,6 oranında oranında azalarak 4,9 milyar dolar olarak
gerçekleşmiştir. Bu dönemde yurt dışında yerleşik kişilerin net gayrimenkul alımları 992 milyon
dolar olarak kaydedilmiştir. Aynı dönemde, yurt içinde yerleşik kişilerin yurt dışında yaptıkları net
yatırımlar 899 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu gelişmeler sonucunda doğrudan yatırımlarda
gerçekleşen net sermaye girişi 2009 yılının Ocak-Temmuz döneminde bir önceki yılın aynı dönemine
göre yüzde 58,9 oranında azalarak 4 milyar dolar olmuştur.
2009 yılının Ocak-Temmuz döneminde portföy yatırımlarında net sermaye girişi, Temmuz
ayındaki 1,3 milyar dolarlık girişten sonra 959 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde
yurtiçinde yerleşik kişilerin yurt dışında 1,3 milyar dolar tutarında net menkul değer alımı
gerçekleştirdiği görülmektedir. Söz konusu dönemde, yurtdışında yerleşik kişiler hisse senedi
12
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
piyasasında 1,3 milyar dolar net alım, devlet iç borçlanma senetleri piyasasında 1,8 milyar dolar
tutarında net satım gerçekleştirmişlerdir.
Tablo 15: Sermaye Hareketleri
(Milyon Dolar)
Yıllık
Ocak-Temmuz
2007
Sermaye ve Finans Hesapları
2008
2008
2009
36.622
39.594
34.233
-375
19.940
15.463
9.825
4.039
1. Doğrudan Yatırımlar (net)
-Yurtdışında
-2.106
-2.549
-1.829
-899
-Yurtiçinde
22.046
18.012
11.654
4.938
717
-5.046
2.535
959
5.138
716
3.351
1.276
2. Portföy Yatırımları (net)
-Hisse Senetleri
-Borç Senetleri
3. Diğer Yatırımlar (net)
Ticari Krediler (Yükümlülükler)
Krediler (Yükümlülükler)
-Genel Hükümet
-Bankalar
-Diğer Sektörler
-2.358
-4.486
-364
936
23.997
28.120
22.532
-8.752
4.231
1.558
5.640
-1.652
27.595
30.130
27.315
-9.496
-3.901
3.424
3.747
222
5.608
3.047
4.737
-5.252
25.888
23.659
18.831
-4.466
4. Rezerv Varlıklar
-8.032
1.057
-659
3.379
Net Hata Noksan
1.597
1.920
-2.433
6.928
Kaynak: TCMB
Diğer yatırımlar kaleminde 2008 yılının Ocak-Temmuz döneminde 22,5 milyar dolar net
giriş, bu yılın aynı döneminde 8,8 milyar dolar net çıkış gerçekleşmiştir.
2008 yılının Ocak-Temmuz döneminde 659 milyon dolar artan resmi rezervlerde 2009
yılının aynı döneminde, dış finansman imkanlarının güçleşmesi nedeniyle, 3,4 milyar dolar kullanım
olmuştur.
2008 yılı sonunda 71 milyar dolar seviyesinde bulunan Merkez Bankası brüt rezervleri, geçici
verilere göre 2009 yılı Temmuz ayında 70,5 milyar dolara gerilemiştir.
Şekil 2: Merkez Bankası Uluslararası Rezervleri
Kaynak: TCMB
13
7
5
3
9
20 11
09
,1
7
5
3
9
20 11
08
,1
7
5
3
9
20 11
07
,1
7
5
3
9
20 11
06
.1
7
3
9
20 11
05
.1
7
5
3
20
04
.1
80
75
70
65
60
55
50
45
40
35
30
25
20
15
5
Merkez Bankası Uluslararası Rezervleri
(Milyar Dolar)
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
III. Merkezi Yönetim Bütçesi
2009 yılının ilk sekiz ayında, merkezi yönetim bütçe gelirleri, geçen yılın aynı dönemine
göre yüzde 4,4 oranında azalarak 140.4 milyar TL, harcamaları ise yüzde 20,7 oranında artarak
171.7 milyar TL seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu gelişmeler sonucunda, merkezi yönetim bütçesi
31.3 milyar TL açık verirken, bütçe faiz dışı fazlası 9.2 milyar TL seviyesinde gerçekleşmiştir.
Dünyada birçok ülkeyi ağır ekonomik şartlarla karşı karşıya getiren küresel mali krizin Türkiye
ekonomisine olumsuz etkileri ve beklentilerdeki bozulmayla ekonomik faaliyetlerde görülen
daralma vergi gelirlerinde ciddi bir düşüşe yol açmış ve kamu gelirlerindeki artış program
tahminlerinin oldukça altında gerçekleşmiştir. Bununla birlikte Ağustos ayında vergi gelirleri
tahsilâtında iyileşme kaydedilmiştir. Böylece faiz dışı bütçe dengesinde kısmi bir düzelme
görülmüştür.
Tablo 16: Merkezi Yönetim Bütçesi Büyüklükleri
Merkezi Yönetim Bütçesi (Milyar TL)
Gelirler
Genel Bütçe Gelirleri
Vergi Gelirleri
Vergi Dışı Gelirler
Sermaye Gelirleri
Alınan Bağış ve Yardımlar
Alacaklardan Tahsilat
Özel Bütçe Gelirleri
Düzenleyici ve Denet.
Harcamalar
Faiz Dışı Harcamalar
Personel Giderleri
Sosyal Güv. Kur. Devlet Primi
Mal ve Hizmet Alımları
Cari Transferler
Sermaye Giderleri
Sermaye Transferleri
Borç Verme
Yedek Ödenek
Faiz Harcamaları
Bütçe Dengesi
Faiz Dışı Denge
Ocak-Ağustos
2008
2009
146.873
140.405
142.999
136.323
115.450
112.815
18.637
21.289
8.073
1.438
560
577
279
205
2.508
2.611
1.367
1.471
171.741
142.263
105.947
131.215
32.263
37.747
4.027
4.554
13.150
15.409
44.333
60.182
7.775
7.996
1.813
1.774
2.586
3.553
0
0
36.316
40.526
4.610
-31.336
40.926
9.189
Artış
(%)
-4,4
-4,7
-2,3
14,2
-82,2
3,1
-26,7
4,1
7,6
20,7
23,8
17,0
13,1
17,2
35,7
2,8
-2,2
37,4
11,6
-779,7
-77,5
2009 Bütçe
Gerç.
Tah./Baş. Ödeneği Oranı (%)
248.758
242.957
202.090
26.787
13.139
942
19.424
3.878
1.924
259.156
201.656
57.211
7.243
25.454
87.956
14.839
2.825
4.661
1.468
57.500
-10.398
47.102
56,4
56,1
55,8
109,2
61,3
68,2
10,9
67,3
76,5
66,3
65,1
66,0
62,9
60,5
68,4
53,9
62,8
76,2
0,0
70,5
301,4
19,5
Kaynak: Maliye Bakanlığı (Kamu Hesapları Bülteni)
2009 yılının Ocak-Ağustos döneminde, genel bütçe gelirleri bir önceki yılın aynı dönemine
göre yüzde 4,7 oranında azalarak 136.3 milyar TL düzeyinde gerçekleşmiştir. 2008 yılının OcakAğustos döneminde 115.5 milyar TL olarak gerçekleşen vergi gelirleri yüzde 2,3 oranında azalarak
112.8 milyar TL olmuştur. Genel bütçe vergi dışı gelirleri ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde
14,2 artarak 21.3 milyar TL seviyesinde gerçekleşmiştir.
14
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Tablo 17: Merkezi Yönetim Bütçesi Gelirleri
Ocak-Ağustos
2008
2009
Merkezi Yönetim Bütçe Gelirleri
Genel Bütçe Gelirleri
Vergi Gelirleri
Gelir, Kar ve Ser. Kaz. Üz. Al. Ver.
Gelir Vergisi
Kurumlar Vergisi
Mülkiyet Üzerinden Al. Ver.
Motorlu Taşıtlar Vergisi
Diğer
Dahilde Alınan Mal ve Hizmet Ver.
Dahilde Alınan KDV
ÖTV
Banka ve Sig. Muam. Vergisi
Özel İletişim Vergisi
Diğer
Uluslararası Tic. ve Mua. Alınan
İthalde Alınan KDV
Diğer
Diğer Vergiler
İd. Harçlar ve Üc. San. Dışı Arizi S.
Vergi Dışı Gelirler
Sermaye Gelirleri
Alınan Bağış ve Yardımlar
Alacaklardan Tahsilât
Özel Bütçe Gelirleri
Düz. ve Denet. Kurumların Gelirleri
Artış
(%)
2009
Bütçe
Milyar TL
Gerç.
Oranı
146.873
142.999
115.450
37.760
25.633
12.126
3.526
3.460
66
45.175
11.607
27.868
2.430
3.016
253
22.862
20.879
1.982
2.697
3.431
18.637
8.073
560
279
2.508
140.405
136.323
112.815
37.750
25.894
11.856
3.921
3.817
104
47.208
13.462
27.757
2.866
2.855
269
17.891
16.250
1.642
2.968
3.078
21.289
1.438
577
205
2.611
-4,4
-4,7
-2,3
0,0
1,0
-2,2
11,2
10,3
56,5
4,5
16,0
-0,4
17,9
-5,3
6,1
-21,7
-22,2
-17,2
10,0
-10,3
14,2
-82,2
3,1
-26,7
4,1
248.758
242.957
202.090
65.401
45.253
20.148
4.823
4.700
123
79.065
19.974
49.376
4.100
5.199
417
42.053
38.500
3.553
4.777
5.970
26.787
13.139
942
0
3.878
56,4
56,1
55,8
57,7
57,2
58,8
81,3
81,2
84,6
59,7
67,4
56,2
69,9
54,9
64,4
42,5
42,2
46,2
62,1
51,5
79,5
10,9
61,3
1.367
1.471
7,6
1.924
76,5
67,3
Kaynak: Maliye Bakanlığı (Kamu Hesapları Bülteni)
2009 yılının Ocak-Ağustos döneminde, gelir vergisi tahsilâtında geçen yılın aynı dönemine
göre yüzde 1’lik bir artış olmuş, gelir vergisi 25.9 milyar TL düzeyinde gerçekleşmiştir. Aynı
dönemde, kurumlar vergisi tahsilâtı yüzde 2,2 oranında azalırken motorlu taşıtlar vergisi tahsilatı
yüzde 10,3 oranında artış göstermiştir.
Bu dönemde, dâhilde alınan mal ve hizmet vergileri tahsilâtı bir önceki yılın aynı dönemine
göre, yüzde 4,5 oranında artmıştır. Dâhilde alınan mal ve hizmet vergileri içinde; dahilde alınan
KDV tahsilatı yüzde 16 artmış, ÖTV tahsilatı ise yüzde 0,4 oranında azalmıştır. Bu dönemde, kolalı
gazoz, alkollü içkiler ve tütün mamulleri üzerinden alınan ÖTV geliri yüzde 7,3 yüzde artarken
dayanıklı tüketim ve diğer mallar üzerinden alınan vergiler yüzde 28,2 azalmıştır. Geçici vergi
indirimlerinin de etkisiyle motorlu taşıtlar üzerinden alınan ÖTV tahsilâtı yüzde 32,2 oranında
azalmış ve 1.83 milyar seviyesinde gerçekleşmiştir. Aynı dönemde, damga vergisi tahsilatı yüzde
1,7 oranında artmış, harç gelirleri ise yüzde 10,3 oranında azalmıştır. Bu dönemde, banka ve
sigorta muameleleri vergisi tahsilatı yüzde 17,9 oranında artmış, özel iletişim vergisi tahsilatı ise
yüzde 5,3 oranında azalmıştır.
Yılın ilk sekiz ayında, uluslararası ticari muamelelerden alınan vergilerden yapılan tahsilat
2008 yılının aynı dönemine göre ithalatta kaydedilen yüksek oranlı düşüşe bağlı olarak yüzde 21,7
oranında azalmıştır. Bu dönemde, 2008 yılında 20.9 milyar TL olan ithalde alınan KDV geliri yüzde
22,2 oranındaki azalışla 16.25 milyar TL’ye gerilemiştir.
Bu yılın Ocak-Ağustos döneminde, genel bütçe vergi dışı gelirleri 3 üncü nesil GSM lisans
satışından elde edilen gelir ve hazine portföyü ve iştirak gelirlerindeki tahsilât artışının da etkisiyle
2008 yılının aynı dönemine göre, yüzde 15,2 artmıştır. Bu dönemde krizin ekonomik şartları ve
15
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
beklentileri olumsuz etkilemesi sebebiyle özelleştirmeden elde edilen gelirler düşmüş ve sermaye
gelirleri 1,4 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Alınan bağış ve yardımlar ile özel gelirler ise 577
milyon TL olmuştur. Söz konusu dönemde, özel bütçeli kuruluşların elde ettiği öz gelirler yüzde 4,1
oranında, düzenleyici ve denetleyici kurumların öz gelirleri ise yüzde 7,6 oranında artmıştır.
Tablo 18: Merkezi Yönetim Bütçesi Harcamaları
Ocak-Ağustos
2008
2009
Merkezi Yönetim Bütçe Harcamaları
Faiz Dışı Harcamalar
Personel Giderleri
Sos. Güv. Kur. Devlet Primi
Mal ve Hizmet Alımları
Sağlık Harcamaları
Diğer
Cari Transferler
KİT Görev Zararları
Sos. Güv. Kuruluşları
Gelirden Ayrılan Paylar
Tarımsal Destekleme
Diğer
Sermaye Giderleri
Sermaye Transferleri
Borç Verme
Yurtiçi
Yurtdışı
Yedek Ödenek
Faiz Harcamaları
İç Borç Faizi
Dış Borç Faizi
142.263
105.947
32.263
4.027
13.150
4.336
8.814
44.333
650
22.102
12.406
5.137
4.038
7.775
1.813
2.586
2.427
158
0
36.316
32.051
4.080
171.741
131.215
37.747
4.554
15.409
4.621
10.788
60.182
1.880
35.505
13.538
3.801
4.458
7.996
1.774
3.553
3.258
295
0
40.526
35.702
4.709
Artış
(%)
20,7
23,8
17,0
13,1
17,2
6,6
22,4
35,7
189,2
60,6
9,1
-26,0
35,2
2,8
-2,1
37,4
34,2
86,7
0
11,6
11,4
15,4
2009 Bütçe
Başlangıç
259.156
201.656
57.211
7.243
25.454
7.084
18.370
87.956
2.005
47.738
24.729
4.951
8.532
14.839
2.825
4.661
4.335
326
1.468
57.500
51.192
6.308
Milyar TL
Gerç.
Oranı
66,3
65,1
66,0
62,9
60,5
65,2
58,7
68,4
93,8
74,4
54,7
76,8
52,2
53,9
62,8
76,2
75,2
90,5
0,0
70,5
69,7
74,6
Kaynak: Maliye Bakanlığı (Kamu Hesapları Bülteni)
2009 yılı Ocak-Ağustos döneminde, merkezi yönetim bütçesi personel giderleri geçen yılın
aynı dönemine göre yüzde 16,2 oranında, sosyal güvenlik kurumlarına devlet primi giderleri ise
yüzde 12,9 oranında artmıştır. Aynı dönemde, sağlık harcamaları yüzde 6,6 artarak 4.6 milyar TL,
savunma, güvenlik ve diğer mal ve hizmet alımları için yapılan harcamalar ise yüzde 22,4 oranında
artarak 10.8 milyar TL seviyesinde gerçekleşmiştir. Anılan dönemde, tarımsal destekleme için 3.8
milyar TL, sosyal güvenlik kurumlarına 35.5 milyar TL, mahalli idarelere, fonlara ve diğer kurum ve
kuruluşlara ise gelir üzerinden ayrılan pay şeklinde 13.5 milyar TL transfer harcaması yapılmıştır. Bu
dönemde, sermaye giderleri yaklaşık 8 milyar TL seviyesinde gerçekleşirken, sermaye transferleri
1.8 milyar TL olmuştur.
2009 yılının ilk sekiz aylık döneminde, merkezi yönetim faiz harcamaları geçen yılın aynı
dönemine göre yüzde 11,6 oranında artmış ve Faiz harcamalarına ayrılan bütçe ödeneğinin yüzde
70,5’i kullanılmıştır. Bu dönemde, iç borç faiz giderlerindeki artış yüzde 11,4 olurken, dış borç faiz
giderlerindeki artış ise yüzde 15,4 olarak gerçekleşmiştir.
16
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Tablo 19: Merkezi Yönetim Bütçesi Borç Stoku (Haziran Ayı Sonu)
2008
İç Borç Stoku
Döviz-Faiz Yapısı
Nakit
Sabit Getirili
Değişken Faizli
Döviz Cinsinden
Dövize Endeksli
Nakit Dışı
Sabit Getirili
Değişken Faizli
Döviz Cinsinden
Dövize Endeksli
Alıcılara Göre Dağılım
Kamu
Piyasa
Dış Borç Stoku (Milyon $)
2009
Değişme
(%)
261.149
307.716
17,8
227.493
283.212
24,5
124.608
134.549
8,0
84.537
130.364
54,2
18.347
18.300
-0,3
0
0
33.656
24.504
1.047
2.596
31.317
21.537
0
0
1.292
371
-27,2
-31,2
-71,3
68.287
68.421
0,2
192.861
239.295
24,1
71.451
72.300
1,2
Kaynak: Hazine Müsteşarlığı
Merkezi yönetim bütçesi borç stoku verileri incelendiğinde; 2009 yılı Ağustos ayı sonu
itibarıyla, 2008 yılının aynı ayına göre nakit iç borç stokunun yüzde 24,5 oranında arttığı, nakit dışı
iç borç stokunun ise yüzde 27,2 oranında azaldığı ve sonuçta toplam iç borç stokunun yüzde 17,8
oranında artış kaydettiği görülmektedir. Aynı dönemde, toplam iç borç stoku içerisinde kamu
payının ağırlığı geçen yıla göre yüzde 0,2 oranında artmış, borç miktarı 68.4 milyar ABD Dolarına
çıkmıştır. Piyasaya olan borç yüzde 24,1 oranında artışla 239.3 milyar ABD Doları olarak
gerçekleşmiştir. Dış borç stoku ise, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 1,2 oranında artarak
72.3 milyar ABD Dolarına yükselmiştir.
Şekil 3 : İç Borçlanma Faiz Oranı
İç Borçlanma Faiz Oranı (Yıllık Bileşik)
40
35
30
25
20
15
10
M
ar
M t
a
Te yıs
m
m
uz
Ey
lü
K l
20 as
05 ım
O
ca
k
M
ar
M t
a
Te yıs
m
m
uz
Ey
lü
K l
20 as
06 ım
O
ca
k
M
ar
M t
a
Te yıs
m
m
uz
Ey
lü
K l
20 as
07 ım
O
ca
k
M
ar
M t
a
Te yıs
m
m
uz
Ey
lü
K l
20 as
08 ım
O
ca
k
M
ar
M t
a
Te yıs
m
m
uz
Ey
lü
Ka l
sı
m
O
ca
k
M
ar
M t
a
te yıs
m
m
uz
20
04
O
ca
k
5
17
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
IV. Parasal Büyüklükler ve Mali Piyasalardaki Gelişmeler
2009 yılı Ağustos ayında, Net Dış Varlıklar 1,5 milyar dolar, İç Döviz Yükümlülükleri 0,9
milyar dolar artmıştır. Varlık ve yükümlülük kalemlerinde görülen bu gelişme neticesinde Merkez
Bankası Net Döviz Pozisyonu 0,6 milyar dolar artarak 35,8 milyar dolara yükselmiştir. Bu
dönemde piyasadan düzenli ihaleler yoluyla 0,9 milyar dolar döviz alımı yapılmış ve Merkez
Bankası Net Rezervleri 2,9 milyar dolar artarak 69,4 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiştir.
Tablo 20: Merkez Bankası Net Döviz Pozisyonu*
Net Döviz Pozisyonu (NDP)
- Net Dış Varlıklar
Net Rezervler
KMDTH ve SDMH(-)
Diğer
- İç Döv. Yük.
Döv. Olarak T.Mev.
Hazine Mevduatı
Bankaların Döviz Mev.
Kaynak: TCMB günlük vaziyet
*Ayın son Cuma günü itibarıyla.
2007
Aralık
32.905,1
58.602,0
70.527,3
15.814,2
3.888,9
25.696,9
10.429,7
8.838,3
15.267,2
2008
Aralık
36,300.6
60,509.4
69,541.8
13,582.5
4,550.1
24,208.9
10,405.7
7,951.7
13,803.2
(Milyon Dolar)
Haziran
35,314.3
56,216.0
64,444.3
13,081.1
4,852.8
20,901.7
8,366.8
5,876.1
12,534.9
2009
Temmuz
35,196.3
58,358.0
66,512.2
13,058.4
4,904.3
23,161.7
10,516.2
8,378.2
12,645.5
Ağustos
35,751.6
59,838.1
69,369.7
13,066.4
3,534.9
24,086.6
11,130.1
8,048.7
12,956.5
Ağustos ayında Merkez Bankası Net İç Varlıkları 0,6 milyar TL azalış göstermiştir. Bu
dönemde, Net İç Varlıkları oluşturan kalemlerden Toplam İç Krediler 0,7 milyar TL azalırken, Diğer
İç Varlıklar 0,2 milyar TL artmıştır. Toplam İç Krediler kaleminin alt detaylarını oluşturan
kalemlerden Değerleme Hesabı 0,8 milyar TL azalırken, Hazinenin Borçları kalemi fazla
değişmemiştir.
Tablo 21: Merkez Bankası Analitik Bilançosu*
2007
Aralık
(Milyon TL)
2008
Aralıık
Haziran
2009
Temmuz
Ağustos
Net Döviz Pozisyonu+Net İç
Varlıklar = MBP
54.691,3
54,001.1
51,562.1
50,335.8
51,266.5
Net Döviz Pozisyonu(NDP)
- Net Dış Varlıklar
- İç Döviz Yükümlülükleri
Net İç Varlıklar (I+II)
I- Top. İç Kred. (1+2+3+4+5)
1- Hazinenin Borçları
a. DİBS
b. Dövize Endeksli DİBS
c. Diğer
2- Değerleme Hesabı
3- IMF Acil Yardımı
4 - Bankalara Açılan Krd.
5- TMSF'na Kullan. Krd.
II- Diğer
38.525,3
68.611,2
30.085,9
16.166,0
21.829,1
16.759,1
16.789,1
0,0
-29,9
5.069,6
0,0
0,4
0,0
-5.663,1
54,719.5
91,211.9
36,492.4
-718.3
7,519.0
13,722.4
13,763.0
0.0
-40.6
-6,203.7
0.0
0.4
0.0
-8,237.4
54,656.0
87,005.5
32,349.5
-3,093.9
5,485.9
10,618.1
10,665.4
0.0
-47.3
-5,850.8
0.0
718.7
0.0
-8,579.8
51,985.0
86,194.8
34,209.8
-1,649.2
6,897.0
9,723.2
9,787.6
0.0
-64.4
-3,526.4
0.0
700.1
0.0
-8,546.1
53,466.4
89,487.9
36,021.5
-2,199.9
6,170.0
9,747.7
9,806.9
0.0
-59.2
-4,284.7
0.0
707.1
0.0
-8,369.9
REZERV PARA
44.850,3
55,812.5
58,752.6
Emisyon
27.943,8
32,724.8
35,094.0
Bankalar Zor. Karş.
0,0
0.0
0.0
Bankalar Serbest Mevduat
16.747,8
22,933.9
23,582.5
Diğer
158,7
153.8
76.1
PARASAL TABAN
49.219,0
52,976.3
46,036.8
APİ’den Borçlar
4.368,7
-2,836.1
-12,715.8
MERKEZ BANKASI PARASI
54.691,3
54,001.0
51,562.1
Kamu Mevduatı
5.472,3
1,024.7
5,525.3
Kaynak: TCMB günlük vaziyet
* Rakamlar ayın son cuma günü itibarıyladır. Toplamlar yuvarlama sonucu tutmayabilir.
56,889.4
34,358.1
0.0
22,397.8
133.5
48,024.8
-8,864.6
50,335.8
2,311.0
55,333.6
34,833.2
0.0
20,381.3
119.119
39,229.6
-16,104.0
51,266.5
12,036.9
18
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Bilançonun pasif kalemleri incelendiğinde, Ağustos ayında Merkez Bankası Parasının 0,9
milyar TL artarak 51,3 milyar TL’ye yükseldiği görülmektedir. Emisyonun 0,5 milyar TL artmasına
karşılık, Bankalar Serbest Mevduatının 2 milyar TL azalmasıyla, Rezerv Para bu dönemde 1,6 milyar
TL azalarak 55,3 milyar TL’ye gerilemiştir. Ağustos ayında, APİ’den Borçlar kalemi -16,1 milyar TL
olurken, Kamu Mevduatı 9,8 milyar TL artarak 12 milyar TL’ye yükselmiştir.
Tablo 22: Parasal Büyüklüklerdeki Gelişmeler (% Değişme)
2009 Ağustos /
2009 Temmuz
2009 Ağustos /
2008 Aralık
Emisyon
2009 Ağustos /
2008 Ağustos
1,4
6,4
17,4
-2,7
-0,9
-26,6
M1*
0,5
10,8
17,0
M2*
1,1
5,5
19,8
Toplam Mevduat (TL+YP)
0,1
4,0
19,4
Mevduat Banka. Kredileri (Yurtiçi)
0,3
-0,4
1,4
-0,3
1,8
5,3
Rezerv Para
TÜFE
Kaynak: TCMB
*Avrupa Merkez Bankası istatistik tanım ve standartlarına uyum çalışmaları çerçevesinde Merkez Bankası tarafından para arzı
tanımlarında değişiklik yapılmıştır. Bu tabloda verilen M1 ve M2’ye ilişkin değişim oranları, yeni para arzı tanımlarına göre
hesaplanan oranlardır.
Ağustos ayında bir önceki aya göre M1 ve M2 para arzları, sırasıyla yüzde 0,5 ve yüzde 1,1
oranında artış göstermiştir. 2008 yılı sonuna göre ise artış oranları sırasıyla yüzde 10,8 ve yüzde 5,5
olarak gerçekleşmiştir.
Ağustos ayı itibarıyla Temmuz ayı sonuna göre yurtiçi yerleşiklerin TL mevduatları, tüzel kişi
mevduatlarındaki gerilemenin etkisiyle, yüzde 1,4 oranında azalmıştır. Aynı dönemde yurtiçi
yerleşiklerin YP mevduatlarının dolar değeri yüzde 2,7 oranında artmıştır. Bankalar arası hariç
toplam mevduat ise, YP mevduatlardaki artışa karşın TL mevduatlarda görülen gerileme
sonucunda, bir önceki aya göre yüzde 0,1 ile sınırlı bir artış göstermiştir. 2008 yılı sonuna göre
bakıldığında, yurtiçi yerleşiklerin TL mevduatlarının yüzde 2,3, YP mevduatlarının yüzde 8,3, toplam
mevduatlarının ise yüzde 3,8 oranında arttığı görülmektedir.
Mevduat bankalarının yurtiçi kredileri, Ağustos ayında bir önceki aya göre, yüzde 0,3 ile
sınırlı bir artış göstermiştir. Bu dönemde YP cinsinden ticari krediler artarken, TL cinsinden ticari
krediler gerilemiştir. Tüketici kredilerinde ise sınırlı bir artış görülmüştür. 2008 yılı sonuna göre
bakıldığında, yurtiçi kredilerin yüzde 0,4 oranında gerilediği görülmektedir. 2008 yılı sonunda yüzde
67,5 seviyesinde olan kredilerin mevduatlara oranı, 2009 yılı Temmuz ayında yüzde 64,4, Ağustos
ayında ise yüzde 64,6 seviyesinde gerçekleşmiştir.
Merkez Bankası Para Politikası Kurulu, 18 Ağustos 2009 tarihindeki toplantısında, kısa
vadeli faiz oranlarını 0,5 puan azaltarak gecelik borçlanma faiz oranı yüzde 7,75’e, gecelik borç
verme faiz oranını ise yüzde 10,25’e indirmiştir. Kurul, iktisadi faaliyette belirgin bir toparlanma
gerçekleşmemesi durumunda kısa vadede ölçülü faiz indirimlerine devam edilmesi gerekeceği
değerlendirmesinde bulunmuştur.
19
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Şekil 4: Reel Kur Endeksi
Reel Kur Endeksi (1$ + 1,5 Euro) (1987 = 100)
240,0
220,0
200,0
180,0
160,0
140,0
120,0
20
09
20
08
20
07
20
06
20
05
20
04
100,0
Kaynak: DPT Müsteşarlığı
Temmuz ve Ağustos aylarında TL’nin aylık ortalama bazda ABD doları ve euro karşısında
değer kazanması sonucunda, reel döviz kuru artış göstermiştir. Haziran ayında 185,5 seviyesinde
olan reel döviz kuru, Temmuz ayında 189,8, Ağustos ayında ise 191,6 seviyesine yükselmiştir.
Şekil 5: İMKB Bileşik Endeksi
3.500
3.000
2.500
2.000
1.500
1.000
500
2004
-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
200512
-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
200612
-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
200712
-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
200812
-1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
200912
-1
2
3
4
5
6
7
8
60.000
55.000
50.000
45.000
40.000
35.000
30.000
25.000
20.000
15.000
10.000
5.000
0
TL Bazında
0
Dolar Bazında
Kaynak: İMKB
Mart ayından itibaren artış eğilimi gösteren İMKB-100 Endeksi, bu eğilimini Ağustos ayında
da devam ettirmiştir. Haziran ayında 37.625 puan olan İMKB-100 Endeksi, Temmuz ayında yüzde
13,3 oranında yükselerek 42.641 puana, Ağustos ayında ise yüzde 9,2 oranında artarak 46.551
puana yükselmiştir.
20
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
V. Fiyat Gelişmeleri
Ağustos ayında TÜFE yüzde -0,30 oranında azalış göstermiştir. Buna göre yıllık enflasyon bir
önceki aya göre 0,06 puan gerileme göstererek yüzde 5,33 olmuştur. Çekirdek enflasyon ise
(ÖKTG-I) Ağustos ayında yıllık olarak yaklaşık bir önceki ay seviyesinde kalarak yüzde 3,76
olmuştur. Bu gelişmelerden hareketle krizle birlikte daralan yurtiçi talebin enflasyon üzerinde henüz
gözle görülür bir baskı oluşturmadığı değerlendirilmektedir. Ağustos ayında piyasanın TÜFE artış
beklentileri, TCMB beklenti anketine göre yüzde 0,27; CNBC-e anketine göre yüzde 0,21 idi..
ÜFE, Ağustos ayında beklentileri aşarak yüzde 0,42 oranında artmıştır. Bu dönemde rafine
petrol fiyatlarında gözlenen artış (yüzde 6,94) ÜFE’deki artışda belirleyici olmuştur. Ağustos ayında;
ÜFE’nin ana alt kalemleri olan tarım kesimi fiyatları yüzde 0,42; sanayi kesimi fiyatları yüzde 0,50
oranında artmıştır. Piyasanın ÜFE artış beklentisi, CNBC-E anketine göre yüzde 0,21 idi.
Ağustos ayı enflasyonunda gıda ve giyim-ayakkabı fiyatlarındaki gerileme belirleyici
olmuştur. Ulaştırma, haberleşme sektörlerinde ve turizme yönelik sektörlerde fiyat artışları
kaydedilmiştir.
Ağustos ayında endekste en yüksek ağırlığa sahip olan gıda harcama grubu yüzde -0,64
oranında gerilemiştir. Ağustos ayında karpuz, patlıcan, şeftali, taze fasulye, benzin, mazot fiyatları
düşerken, patates, domates, sivri biber ve sigara fiyatlarında artış kaydedilmiştir.
Tablo 23: Ağustos Ayı İtibariyle Ana Harcama Gruplarına Göre TÜFE Değişim Oranları
GENEL
Gıda ve alkolsüz içe.
Alkollü içe. ve tütün
Giyim ve ayakkabı
Konut
Ev eşyası
Sağlık
- Kira
- Elekt. Ve Diğer
Yakıt.
Ulaştırma
Haberleşme
Eğlence ve kültür
Eğitim
Lokanta ve oteller
Çeş. mal ve
hizmetler
Kaynak: TÜİK
Ağırlık
(%)
100,00
28,03
4,58
7,22
18,63
7,53
2,50
Aylık
2008
-0,24
-0,03
0,01
-6,05
2,12
0,00
1,54
1,08
2009
-0,30
-1,57
1,73
-5,22
0,74
0,17
0,03
0,51
Ocak-Ağustos
2008
2009
6,35
1,78
6,16
1,35
0,32
20,81
-8,41
-5,19
15,78
-1,62
7,46
-4,18
2,20
2,74
7,92
3,68
12 Aylık
2008
2009
11,77
5,33
13,33
6,83
6,88
20,80
3,73
1,93
23,56
4,41
7,05
-1,58
0,99
2,55
13,32
7,46
Yıllık Ortalama
2008
2009
9,43
7,99
13,18
9,39
10,43
6,94
3,46
0,69
14,79
16,08
4,95
4,48
0,55
2,55
15,04
10,47
2,86
0,34
24,93
-8,21
32,44
1,79
14,57
23,37
12,64
4,60
2,54
2,47
5,47
-1,55
0,45
0,24
0,51
0,78
1,67
0,20
0,28
0,21
0,44
6,90
3,64
3,08
5,27
9,71
4,43
1,03
6,25
2,64
3,99
9,69
4,56
1,89
7,28
14,92
0,00
3,08
10,27
4,64
7,52
7,32
-1,27
0,17
6,39
12,06
0,92
4,62
7,77
6,41
11,42
3,79
-2,02
0,61
5,65
8,44
8,90
14,60
7,80
11,57
Ağustos ayında ulaştırma sektöründe fiyatlar yüzde 1,67 oranında yükselmiştir. Haberleşme
sektöründe ise fiyatlar yüzde 0,20 oranında artış kaydetmiştir.
21
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Tablo 24: Ağustos Ayı İtibariyle Özel Kapsamlı TÜFE Göstergelerinin Gelişimi
Grup
Kapsam
Aylık
2008
TÜFE Genel
Ocak-Ağustos
2009
2008
2009
12 Aylık
2008
Yıllık Ortalama
2009
2008
2009
-0,24
-0,30
6,35
1,78
11,77
5,33
9,43
7,99
0,62
1,01
10,24
3,21
14,19
4,86
10,12
8,84
A
Mevsimlik ürünler hariç
B
İşlenmemiş gıda ürünleri hariç
-0,15
0,23
8,06
1,56
13,39
3,74
9,54
7,73
C
Enerji hariç
-0,37
-0,69
4,52
2,20
9,28
6,06
8,38
7,13
D
(B) ve (C)
-0,28
-0,13
6,21
2,01
10,73
4,22
8,30
6,62
-0,40
-0,83
4,78
1,13
9,41
5,17
8,24
7,12
-0,54
-0,96
4,72
1,95
9,65
6,27
9,14
7,69
-0,46
-0,37
6,78
1,67
11,50
4,16
9,24
7,25
-0,16
-0,28
6,62
0,56
10,92
2,65
8,01
6,33
-0,41
-0,43
3,94
0,83
7,11
3,76
5,37
5,54
E
F
G
(C) ve alkollü içkiler ile tütün ürünleri
hariç
(E) ve fiyatları yönetilen/yönlendirilen
diğer ürünler, dolaylı vergiler hariç
(F) ve (B)
(D) ve alkollü içkiler, tütün ürünleri ile
altın hariç
(C) , gıda ve alkolsüz içecekler, alkollü
I
içkiler ile tütün ürünleri ve altın hariç
Kaynak: TÜİK
H
Ağustos ayında (I) kodlu özel kapsamlı TÜFE göstergesi yüzde -0,43 oranında azalış
göstermiştir. Söz konusu göstergedeki yıllık artış oranı bir önceki ay seviyesinde kalarak yüzde 3,76
oranında gerçekleşmiştir.
Ağustos ayında, yıllık bazda TÜFE'nin en çok arttığı harcama grubu vergi artışı nedeniyle
alkollü içecekler ve tütün olmuştur. Ayrıca, bu dönemde fiyatlar çeşitli mal ve hizmetlerde yüzde
14,6, eğlence-kültürde yüzde 10,27 oranlarında artış kaydetmiştir.
Ağustos ayında; tarım, avcılık, ormancılık alt sektörü fiyatlarının yüzde -0,42 oranında
azalması; balıkçılık alt sektörü fiyatlarının ise yüzde 11,8 oranında artması neticesinde tarım sektörü
fiyatlarında yüzde 0,42 oranında artış kaydedilmiştir.
Sanayi sektöründe fiyatların Ağustos ayındaki gelişimi incelendiğinde, sektör içinde en
yüksek paya sahip olan imalat sanayi fiyatlarının yüzde 0,91 oranında arttığıı görülmektedir. Bu
dönemde imalat sanayi içinde en yüksek ağırlığa sahip olan kalemlerden; gıda ürünleri imalatı fiyatı
yüzde 0,43, kok kömürü ve rafine edilmiş petrol ürünleri fiyatı yüzde 6,94 oranında artmıştır. Bu
dönemde elektrik gaz ve su fiyatlarında yüzde -4,2 oranında azalma kaydedilmiştir
VI. Dünya Ekonomisindeki Gelişmeler
ABD
ABD'de işsizlik maaşı başvuruları 8 Ağustos'ta sona eren haftada 558,000 ile beklentilerin
üstünde açıklandı.
ABD'de tüketici fiyatları beklentilere paralel olarak Temmuz'da aylık bazda artış göstermedi.
Gıda ve enerji fiyatlarındaki değişimleri içermeyen çekirdek endeks ise yüzde 0,1 ile beklentiler
seviyesinde arttı.
22
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
ABD'de üretici fiyatları benzin fiyatlarındaki gerilemeye paralel olarak Temmuz ayında
geçen yıl aynı döneme göre yüzde 6,8 ile rekor geriledi. Üretici fiyatları Temmuz'da bir önceki aya
göre yüzde 0,9 azalış ile yüzde 0,3 olan beklentilerin üzerinde gerilerken, gıda ve enerji dışındaki
fiyatlardan oluşan çekirdek endeks yüzde 0,1 artış beklentilerinin tersine yüzde 0,1 geriledi. Üretici
fiyatları Haziran'da bir önceki aya göre yüzde 1,8, çekirdek endeks ise yüzde 0,5 artmıştı.
ABD'de tüketici güven endeksi Ağustos ayında 54,1 puanla beklentilerin üzerinde açıklandı.
Beklentiler verinin 47,5 puan olacağı yönündeydi. Daha önce Temmuz ayı için 46,6 puan olarak
açıklanan endeks rakamı 47,4 puana revize edildi.
ABD'de dayanıklı mal siparişleri Temmuz’da yüzde 5,1 ile beklentilerin üzerinde arttı. Daha
önce Haziran'da yüzde 2,2 olarak açıklanan dayanıklı mal siparişlerindeki azalma yüzde 1,3’e revize
edildi. Dayanıklı mal siparişleri, son veriyle Temmuz 2007'deki yüzde 5,4’lük artışın ardından beri en
büyük aylık yükselişini gösterdi.
ABD'de yeni konut satışları Temmuz ayında 433,000 ile beklentilerin üzerinde açıklandı.
Verinin Temmuz'da 390,000 olması bekleniyordu. Daha önce Haziran ayı için 384,000 olarak
açıklanan yeni konut satışları 395,000 olarak revize edildi.
ABD ISM imalat endeksi Ağustos'ta 52,9 puanla ABD'de imalat sektörünün bir buçuk yıldan
uzun bir sürenin ardından tekrar büyüdüğüne işaret etti.
ABD'de sözleşmeleri imzalanan ve bekleyen konut satışları endeksi, Temmuz'da yüzde 3,2
ile beklentilerin üstünde artış gösterdi. Endeks Haziran'da yüzde 3,6 yükselmişti.
ABD'de fabrikalara gelen siparişler Temmuz ayında yüzde 1,3 ile beklentilerin altında artış
gösterdi. Fabrikalara gelen siparişler art arda dördüncü ayda da arttı. Fabrika siparişlerinde Haziran
ayı için daha önce yüzde 0,4 olarak açıklanan artış oranı yüzde 0,9 olarak revize edildi.
ABD'de yayımlanan ADP Ulusal İstihdam Raporu'na göre özel sektörde istihdam Ağustos
ayında 298,000 azaldı. Daha önce 371,000 olarak açıklanan Temmuz istihdam kaybı ise 360,000'e
revize edildi.
ABD işsizlik maaşı başvuruları 28 Ağustos'ta sona eren haftada 570,000 ile beklentilerin
üzerinde açıklandı
ABD Çalışma Bakanlığı, Ağustos ayında tarım dışı istihdamın 216,000 ile beklentilerin
altında azaldığını, işsizlik oranının ise yüzde 9,7 olduğunu açıkladı. Böylece ABD'deki işsizlik oranı
yüzde 10,1’e ulaştığı 1983 yılı Haziran ayından beri en yüksek seviyeye ulaşmış oldu. İşsizlik oranı
Temmuz ayında yüzde 9,4 olmuştu. Daha önce Temmuz'da 247,000 düşüş olarak açıklanan ABD
tarım dışı istihdam verisi 276,000 düşüş olarak revize edildi.
ABD dış ticaret açığı Temmuz ayında 31.96 milyar dolar ile Ocak ayından beri en yüksek
seviyeye ulaştı. Açığın 27.35 milyar dolar olması bekleniyordu. Dış ticaret açığı Haziran ayı rakamı
ise 27.01 milyar dolardan 27.49 milyar dolara revize edildi
EURO BÖLGESİ
Açıklanan verilere göre Fransa'nın ve Almanya'nın ekonomileri tekrar büyümeye başladı.
Hem Almanya'nın hem Fransa'nın gayrı safi milli hâsılası (GSYH) ikinci çeyrekte yüzde 0,3 arttı.
Avrupa Birliği İstatistik Ofisi, Temmuz ayında Euro bölgesi yıllık enflasyon oranını daha önce
açıkladığı yüzde eksi 0,6 seviyesinden yüzde eksi 0,7’ye revize etti.
23
Ekonomik Gelişmeler
Eylül 2009
Avrupa Birliği istatistik bürosunun açıkladığı veriye göre Euro kullanan 16 ülkeden oluşan
bölgede tüketici fiyatları yüzde 0,2 geriledi. Euro bölgesi tüketici fiyatlarındaki düşüşün temel
sebebinin 2008 Ağustos ayına göre yarı yarıya düşmüş olan petrol fiyatları olduğu tahmin ediliyor.
Euro bölgesinde imalat sektörü PMI endeksi Ağustos'ta nihai olarak 48,2 ile beklentilerin
üzerinde açıklandı ve son 14 ayın en yüksek seviyesine ulaştı.
Euro bölgesinde ekonomide yeni başlayan toparlanmayı geriden takip eden işsizlik oranı,
Temmuz'da yüzde 9,5 ile Mayıs 1999'dan beri en yüksek seviyeye yükseldi. Veriyi yayımlayan
Avrupa Birliği istatistik kurumu Eurostat, AB çapındaki işsizlik oranının ise, Haziran’daki yüzde 8,9
seviyesinden yüzde 9'a, yani 225,000 kişi artışla 21.974 milyon kişiye yükseldiğini belirtti.
Euro bölgesinde ekonominin ikinci çeyrekte bir önceki çeyreğe göre yüzde 0,1 oranında
daraldığı teyit edildi. Daralma yıllık bazda ise yüzde 4,7’ye revize edildi.
Euro bölgesi hizmetler PMI endeksi Ağustos'ta nihai olarak 49,9 değerini alarak
beklentilerin üzerinde açıklandı ve Euro bölgesinde hizmetler sektörünün neredeyse toparlanmaya
başladığına işaret etti.
Euro bölgesinde perakende satışlar beklentilerin aksine gıda, içecek ve tütün satışlarındaki
gerilemenin etkisiyle düşüş kaydederek, ekonomide yeni başlayan toparlanmanın tüketici talebine
daha yansımadığına işaret etti. Avrupa Birliği İstatistik Kurumu Eurostat, Euro kullanan 16 ülkede
tüketici talebinin bir göstergesi olan perakende satışların Temmuz’da bir önceki aya göre yüzde 0,2
ve yıllık bazda ise yüzde 1,8 azaldığını açıkladı.
Avrupa Merkez Bankası (ECB) faiz oranlarını beklendiği gibi yüzde 1 seviyesinde tuttu.
DİĞER
Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD), üye ülkelerin çoğunda ekonomik
görünümün Temmuz’da da iyileşmeye devam ettiğini ve dünyanın en büyük yedi ekonomisinde
toparlanmaya yönelik net işaretlerin bulunduğunu açıkladı.
Örgütün yayımladığı ve OECD üyesi ekonomiler için hazırlanan bileşik gösterge verileri
Temmuz ayında geçen aya göre 1,5 puan yükselerek 97,8 puana ulaştı. Veri geçen yıl aynı
dönemin 1,9 puan altında kaldı. Gelişmiş yedi ülkeden oluşan G7 ülkeleri bileşik gösterge verisi 1,7
puan yükselerek 97,5 puana, Euro bölgesi verisi 1,9 puan yükselerek 100,5 puana, ABD verisi ise
1,6 puan yükselerek 96 puana ulaştı.
Çoğu ülkede toparlanma beklendiğini kaydeden OECD, Fransa ve İtalya'nın diğer ülkelerden
daha iyi seyir izlediğini ve büyüyebileceğini belirtti. Örgüt ayrıca Çin, Hindistan ve Rusya'da
toparlanmaya yönelik net işaretlerin bulunduğunu, dibe ulaştığı tahmin edilen Brezilya’nın verilerinin
ise geçen aydan daha iyi olduğunu ifade etti.
24