v. uluslararası v an gölü havzası sempozyumu the fıfth ınternatıonal

V. ULUSLARARASI V AN GÖLÜ
HAVZASI SEMPOZYUMU
09-13 HAZİRAN 2009-VAN
THE FIFTH INTERNATIONAL
SYMPOSIUM
OF V AN LAKE REGION
09-13 JUNE 2009-VAN
EDiTÖR-EDITED BY
Prof. Dr. OKTAY BELLi
THE CONTRIBU TIONS
OF ~­
MUVAFFAKUDDİN AL-GEVAŞİ TO
EXEGESIS WITHIN THE CONTEXT OF
SCHOLARS FROM GEVAŞ
Abdullah Emin ÇİMEN*
ABSTRACT
H
istoric~ works such as İzdişir Mosque, Cemle (Halime) Harun Kümbeti and Seldjukion Graveyard
being preserved up to our modern times show that Gevaş town within Van district has been
one of the importanr cent ers for scholarship and education.
b. Abdıillah al-Gevaşi, Abdurrahman al-Gavaşi and Ebu'I-Abbas Muvaffakuddin al-Gevaşi
(590/1 193-680/1281) are good casesin point. Muvaffakuddin al-Gevaşi can be said to be the most prominent
according to our condition having lived in Hegria VII. (XIII. A.D.) ina period of tuı::moil. .
He most probably had an influence on such important scholars of exegesis as Celaleddin al-Suyuti and
Celaleddin al-Mahalli especially with his works named "Tebsıratü'l-Mütezekkir ve Tezkiretü'l-Mütebassır"
and "Telh!su Tebsırati'l-Mütezekkir ~e Tezkireti'l-Mütebassır" in Tafseer field. The essential aspect of
these two Quranic interpretations is their being in tune with reason (dirayah). He also touched on narrations
(rivayah) about Quranic verses.
Zeheb! (748/1374), Zerkeşi (794/1392), Flruzabad! (81 7/1415), İbn Hacer (852/1448), Ebu's-Su'üd
Efendi (982/1574), Uşmünl (XI. century/XVII. century), Şevkaru (1250/1834), Aıüs! (1270/1853) and
Zerkanı (1948 A.D.) were very much influenced by his ideas and methodologies.
KeyWords:
Gevaş al-Gevaşi's
Interpretation of Quran, Tebsıra, Telhis.
*Associate Prof. Abdullah Emin ÇİMEN. Yüzüncü Yıl University, Faculry ofTheology, Van-TURKEY,
e-mail:
...
eı[email protected]
-·
...-·
.~
-~·
528
.
GEVAŞLI ALİMLER BAGLAMINDA
MUVAFF AKU'D-DİN el-GEVAŞİ'NİN
TEFSİR İLMİNE KATKILARI
Abdullah Emin ÇİMEN*
GİRİŞ
V
en önemlilerinden biri olarak kabul edilen
2
Geviş1'nin tefsirinde takip ettiği metodu; hem
rivayet, hem dirayet, hem de 'Ulfunu'l-Kur'an
bağlamında
ele almaya çalışacak, ortaya koyduğu
yeni fik.irlerle Tefsir ilmine olan katkılarını tespit
etmeye çalışacağız. Bu şekilde onun, kendisinden
an ilinin 38 km. kadar güney-barısında
ve Arcos Dağları'nın Vangölü tarafında
yer alan Gevaş ilçesi, önemli bilim
adamları yeriştirmiş bir yerleşim birimi olarak
sonraki Tefsir geleneğini ve isıarnı ilimleri ne denli
etkilemiş olduğunu kaynaklarıyla ortaya koymuş
tarihteki yerini almıştır. Ortaçağ kaynaklarında
Ocsan, ya da Vascan (Vescan, Vaskan) adıyla anılmış
olacağız.
ve Vasal Ermeni krallığı Vaspurakan'ın merkezliğini
yapmıştır. Gercüş olarak da anılmış olan Gevaş,
I.
Geva.şlı Bazı
Alimler
Gevaş'ın Müslümanların
çok önceleri Urartular'ın daha sonraları
BizansWar'ın, Araplar'ın ve Iranlılar'ın eline geçmiş,
son olarak da Selçuklu ve Osmanlı.hak.imiyeri
eline
geçmesinden sonra Gevaş önemli ilim
merkezlerinden biri olmuştur. Bu süreçte Gevaş,
ünleri kendi coğrafyasını aşan Muhammed b.
4
Abdullah el-Gevaşf, Abdurrahman el-Geviş1 ve
altında "şehr-i
buzurk : büyük şehir" olarak
isimlendirilmiş bir merkez olmuştur. İlçede. halen
ayakta kalan İzdişir Camii ve Medresesi Külliyesi,
Ebu'i-Abbas Muvaffaku'd-Dtn el-Geviş1 gibi
alirolerin yetiştiği bir merkez olmuştur.
Cemle (Halime) Hatwı Kümbeti, Selçuklu
Mezarlığı gibi birçok tarihi eser, Gevaş'ın tarihte
Babasının mesleğinin
Tunus yerellehçesinde
fınncı anlamına gelen Kevaşı lakabıyla anılan bir
başka alim daha vardır ki, o da Ebu'i-Felah Salih
önemli ilmi ve siyasi bir merkez olduğunun önemli
birer kanıtıdır. 1 Tebliğimizde, öncelikle tespit
edebildiğimiz Gevaş asıllı bazı alimierin hayacl~ına
isim boyuturıda temas edecek, daha sonra da belki
de Gevaş asıllı en önemli alim olan Ebu'i-Abbas
b. Hüseyin el-Kevaşı (ö.l218/1803)'dir5. Tunus'da
doğup ölen bu zat ın Van • ın Gevaş ilçesi ve
müellifirniz Muvaffaku'd-D1n el-Gevaşı ile bir
Muvaffaku'd-D1n el-Gevaş1 (590/1193-
alakası
yoktur.
680/128l)'nin hayatını, eserlerini ve tefsir
metodunu daha ayrımılı bir şekilde inceleme konusu
yapaçağız. Çalışmamızda, orra büyüklükte tefsirlerin
r!' ..
*Doç. Dr. Abdullah Emin ÇİMEN, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, İlahiyar Fakültesi, Van-TÜRKİYE,
e-posta: [email protected]_
529
V. Uluslararası Van Götii Havzası Sempozymnrt
The Fifth International Symposittm ofVan Lake Region
Abdrtllah Emin ÇİMEN
II. Muaffak.u'd-Din
el-Gevaşi'nin Hayatı
alarak başlamış, daha sonra Ebu1l-Hasan Ali b. ;Eb!
ve
Bekr b. Ravzebe (ö. 633/1235)'den hadis,
Eserleri
A.
Hayatı
Asıl adı
bulunan Ali b. Muhammed es-Sehavl (ö.
Muvaffaku'd-Din Ebu'I-Abbas Ahmed
b. Yusufb. Hasan b.
Rafı'
643/1245)'den tefsir,
kıraac,
ilimlerde dersler almıştır.
b. Hüseyin b. Süveydan
eş-Şeybant eş-Şafii el-Mevsüı el-Gevaşidir.
emeği
Daha
yaşadığı
Gevaş1 ~larak tanınır. Gevaşı olarak meşhur olması,
doğduğu yere nispetledir. 590/1194 yılında bu
meşhur olmuştu. Gevaşı,
Kalesi"
Yetişmesinde
en çok
dönemde Şam'ın "Şeyhu'l-Kurrası" olarak
bir ara Mescid-i Aksa'yı
da ziyaret etme fırsatı bulmuşcur.
10
Talebderi arasında İbn Müşeyya' lakabıyla
günkü Van ilinin Gevaş ilçesinde doğmuştur. O
Gevaş, "Gevaşe-Gevaşı
hadis ve muhtelif
olan hacası Sehavldir. Nicekim Sehav1,
çok Muvaffaku'd-Din el-Gevaş1 ya da Ahmed el-
dönemde
Şam'da
meşhur Takiyyuddln Ebu Bekr b. Ömer el-
adıyla
isimlendirilmekce ve Musul eyaleeine bağlı küçük
Mikassat1 (ö. 713/1313) yer almaktadır ki,
bir merkez olarak bilinmektedir. Bir asra yakın
kendisinden özellikle kıraat ve cefsir ilmi alanında
(doksan yıl) uzun bir ömür sürmüş olan Gevaşı,
faydalanmıştır.
yetmiş yaşında gözlerini kaybetmiş, hayatının
meşhur Şemsudd!n
büyük bir bölümünü doğmuş olduğu Musul eyaleri
Muhammed b. Ali (ö. i27 /1328)'dir.
çevresinde geçirmiş ve yine orada 680/1281 yılında
Muhammed b. Muhammed
6
11
Bir diğer talebesi İbn HarO.f diye
Ebu Abdullah b. el-Verrak
12
Ebu Haşim
el-Bağdad!
(ö.
vefat etmiştir. Arapçada "g" harfinin bulun.rnayışı
746/1345) ve Salih b. Abduli3.h e-Kı1fl' (ö.
sebebiyle bu harf "k" harfiyle yazıldığından,
727/1327) de talebderi arasında yer alrnaktadır. 13
müellifimizin adı Arapça kaynaklardaJ<:evaşı olarak
B. Eserleri:
yer almaktadır.
Gevaşl'nin hayatı,
bir taraftan Haçlıların,
diğer
·
Tefsir,
kıraat,
hadis, Arap dili ve Şafii fıklu
taraftan da Moğolların İslam dünyasına saldırdığı
alanında mütehassıs
ve.özellikle Moğolların 1258 yılında Bağdat' ı iseila
kısaca
ederek İslam kültürüne ait yüzlerce yıllık birikimi
yakıp
günümüze ikisinin incikal ettiği anlaşılmaktadır.
bir dönemde geçmişcir. 7
erkanının
temas etmemiz uygun olacaktır.
Tefsirle ilgili üç eserinin olduğu ancak bunlardan
yok ermesiyle oluşan iscikrarsız ve çalkantılı
Dönemin devlee
olan Gevaşi'nin bazı eserlerine
Büyük olan tefsirinin adı,
ziyaretine geldiği,
14
"Tebsıratü'l-Mütezekkir
ve Tezkiretü'l-Mütebassır"dır. Bu eseri özetleyecek,
ancak keı;ı.disinin onlara pek iltifat etmediği ve
tek cilthalinde küçük hacimli "Telhlsu Tebsırati'l­
hediyelerini geri çevirdiği Gevaşı, daha çok yazdığı
Mütezekkir ve Tezkireci'l-Mütebassır (et-Telhls
Tebsıra ve Telhls adlı kitaplarıyla şöhrete kavuşmuş
fi't-Tefs!r)" isimli tefsirini kaleme almıştır. Sadece
ve devrine damgasını vurmuştur.
isminden söz edilen tefsirinin adı ise
Gevaşı,
8
kelam ve usUl-u fıkıhta uzman Seyfetcin
Hakaik fi't-Tefstr"dir ki, "Tefsiru'l-Gevaşı"
Tefsiri) olarak da anılmaktadır.
el-.Amidl (ö. 631/1233), yine fıkıhta uzman 'İzz b.
alanında uzman İbnü'l-Eslr (ö. 63011233), müfessir
Ebu Abdullah el-Kurcub1 (ö. 671/1273) ve
el-Beyzavl (ö. 685/1286) gibi alimietle
(Gevaşı
15
UlUınu'l-Kur'an ve Kıraat ile ilgili Ôlarak
Abdüsselam (ö. 660/1262), hadisee uzman İmam
Nevevi (ö. 676/1277), biyografi ve İslam tarihi
"Keşfu'l­
"Müteşabihu'l-Kur'an" 16 , · "el-Metali' fi'l-Mebadi
· ve'l-Mekati' fi Muhtasari Kit~bi'l-VukU.fl' 17 "el- .
18
Mevakıf fi'l-Kıraat" ve "A'dadu Ahzabi'l-Kur'an"
Kadı
aynı
adlı
9
dönemde yaşamışrır.
İlk tahsil hayatına babasından Kur'an dersleri
19
eserlerinin var olduğundan kaynaklarda söz
edilse de bunlara henüz U13.şılamamıştır.
Hadisle ilgili olarak "Hadlsu'l-Erba'lrı"
/'
530
adındaki
V. Ulttslararası Van Gô/.ii Havzası Sempozyumıt
The Fifth International Symposittm ofVan L'ake Region
kabul Gevilşt'nin bu refsiri,
ağırlıklı olarak dirayet
tefsiri niteliği taşımaktadır. Ancak rivayet tefsiri
yönüyle de zengin malzerneye sahiptir. Bu açıdan
eseri, Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, nr.3687 /5,
94b-102a'da kayıtlıdır.
20
11
Nahivle ilgili et-Tebsire
adında bir eserinin yanı sıra farklı
konulardan bahseden 11el-Mevillt fi'l-Kur 1an 11 ve
fi'n-Nahv
11
1121
Ravzaru'n-Nazır
eserıen. vard
ır.
ve
Cennetü'l-Münazır
11
Abdrtllah Emin ÇİMEN
kıssalar
ve tarihi olaylara bazen uzun uzadıya yer
vermiştir.
isimli
22
27
Lügat ve nahiv yönüyle çok zengin bir
özellik arz eden bu tefsirde, Arap dili açısından .
kelimelerin iştikaklarına ve cümlelerin i ı rablarına
III. Muaffaku'd-D in
el-Gevaşi'nin
yer verilmiş, kıraat farklılıklarına ise kıraat
Tefsir
imamlarının isimleriyle birlikte temas edilmiştir. 28
İlınine Katkıları ve Kendinden Sonraki
Mücmel ve müphem konularda ayetlerin başka
D öneme Olan E tkisi
A. Tefsir Metodu ve Tefsir İlınine
ayetlerle tefsiri, 29 hadisiere 11fi'l-had1s 11 11 ruviye
Katkıları
enne1n-nebiyye sallallahu aleyhi ve sellem11 , 11 kale
Hem teorik (Ulfunu'l-Kur'an) hem de pratik
sallallahu aleyhi ve seÜem11 gibi ifadeferle yer
(Tefs!r) alanlarda yazdığı eserlerle Tefsir bilim
verilmesi,30 Ulfunu'l-Kuran konularına (Mekkl-
dalında çok büyük
Medelli ayırımının ayrım:ıları ve Emsalu'lKur'an32 gibi) girilmesi, fıkh! hükümlere temas
ed ı'lmesı•33 , k elAarnıAtartışmalara d egını•tmesı•34,
31
bir şöhrete sahip olan Celaleddin
es-Suyfrt! (ö. 911/1505)'nin ve de Celaleddin elMahalll (ö. 864/145 9)'t?ln faydalandıkları en önemli
V
•
önemli bir şöhrete sahip olduğunu ortaya koyması
şiirle iseişbadda bulunulması35 , bazı ayetlerin
tasavvufi yönden değerlendirmeye tabi rutulması3 ~,
Esbab-ı Nuzill. rivayerlerine 11fe nezeler 11 , 11fe
bakımından anlamlıdır.
enzelellahu11 , 11 nezeler hazibi 1l-ayeh11 gibi tabirlerle
kaynaklardan birinin Gevaş!nin tefsiri olduğunu
söylemeleri, müellifımizin,
alanında
ne derece
Nitekim bazılarınca eri
yaygıri ve en kısa tam tefsir olarak kabul edilen
Celaleya Tefsiri'nin her iki yazarınm, bu eseri
kaleme alırken faydalandıkları en önemli kayaağın
Gevaşt'nin 11 Telh1su Tebsırati'l-Mütezekkir ve
atıfta bulunulması 37 , Tebsıra'da takip edilen en
belirgin refsir metotları olarak ortaya
çıkmaktadır. 38
Tezkireti'l-Mütebassır 11
faydalandığı
23
Tebsıra 1 nın yazılması esnasında müellifımizin
isimli tefsiri olduğu bizzat
(ö. 538/1144)'nin el-Keşşaflı ve el-Bağav! (ö.
Suyfrt! (ö. 91 111505) tarafından vurgulanmış bir
husustur.
Bazı
en önemli iki temel kaynak, Zemahşert
24
5 16/1122) 1nin Me'alimu' r-Tenzll'i olmuştur.
eserlerinin günümüze
Bunların yanı sıra Taberl(ö. 310/922) 1den 39 de
nakillerde bulunduğu anlaşılmaktadır.
ulaşmamış olması,
bunların Moğollar tarafından yakılmış
ve yok
edilmiş olma ihtimalini akla getirmektedir.
Onun elimizde var olan iki tefsirinden biri olan
Telrus'in günümüze kadar ulaşmasının belki de
Tebsırati'l-Mütezekkir
önemli nedenlerinden biri, müellifın eserin birer
taşımaktadır. Adından
nüshasını
eser, müellifın ilk olarak kaleme aldığı Tebsıratü'l­
25
İkinci olarak ele alacağımız tefsiri ise 11Telh1su
(et-Telhls f'i Tefs1ri'l-Kur'ani'l-Ker1m) 11
Mekke, Medine ve Kudüs'e göndermiş
26
olması olabilir.
Müt~zekkir'in
Burada kısaca Gevaşt'nin iki tefsiri üzerinde
yapılan
. ..
tefsiri
11
T ezkiretü'l-Mütebassır
da anlaşılacağı üzere bu
daha sonra yine müellif tarafından
niteliğindedir.
40
Tebsıratü'l-Mütezekkirve
11
özeti
adını
Dirayet tefsiri özellikleri taşıyan Telhis
bazı tahlillerde bulunacağız. İlk olarak
ince~_eyeceğimiz
ve Tezkireti'l-Mütebassır
,
yer
yer rivayet tefsirine ait bilgiler de içerir. Dirayet
dır.
tefsiri açısından Zemahşer! (ö. 538/1144)'nin elKeşşaflından,
O rta hacimdeki önemli tefsirlerden biri olarak
531
rivayet tefsiri açısı\ldan ise el- Bağavi
V. Uluslararası Van Gô'lii Havzası Sempozyıtmıt
The Fifth International Symposimn ofVan Lake Region
Abdıd/ah Emin ÇİMEN
B. Kendinden Sonraki OOneme Olan
Erkisi
(ö. 516/1122)'nin Me'alimu'c-TenziPinden hayli
erkilenmiş
gözükmektedir.
Telhis'in tefsir ilmi açısından en önemli
özelliği,
Yaşadığı
dönemin özel
şartlan
nedeniyle
Arap dili, i'rab ve belağar inceliklerinin yanı sıra
eserlerinin büyük bir kısrru sonraki nesle ulaşmarruş
kıraat farklılıklarına yer vermiş olmasıdır.
Sahih
olan
ise
değerlendirdiğimizde
41
11
kıraatlara "el-kıraatü lafzıyla, şaz kıraatlara
"kurie" lafzıyla temas ecmişcir.
42
Ayetlerdeki
Gev3.şi'yi
dönemi hayli
sadece iki tefsiri
aşağıda bazılarının
rasnife tabi tutarak konuyla ilgili özellikle Ebu
ulG.mu'l-Kur'an,
Hacim es-Siciscaru (ö. 250/854)'nin görüşlerine yer
farklı
.
. 43
bile, kendisinden sonraki
etkilemiş olduğu
vakıfları "cam" "hasen" ve "kafi" şeklinde üçlü bir
bağlamında
görülür. Nicekim
isimlerini sunacağımız cefsir,
kıraat,
hadis, Arap dili, tarih vb.
ilim dallarındaki dönemin ilim adamları,
eserlerinde Gev3.şi'nin kitaplarından bolca nalciller
vermıştır.
Eserde ayetlerin inişiyle ilgili olarak esbab-ı
yaparak, onun kendileri üzerindeki erkilerini açıkça
nuzwe özel bir Ö,nem atfedilmiş ve bu bilgilere,
ortaya koymuşlardır.
"nezele", "fe nezele ve "ve nezele" ifadeleriyle yer
Başta Celaleddin el-Mahalli (ö. 864/1459)48 ve
verilmişcir. 44 Müellifin bu konudaki rivayetlerde
Celaleddin es-SuyG.ci (ö 911/1505) 49 olmak üzere
Ebu Hasan Ali b. Ahmed el-Vahidi (ö.
Bedreddin ez-Zerkeşi (ö. 794/1392)
11
50
,
Ebu's-Su'ud
51
Efendi (ö. 982/15 7 4) , Muhammed b. Ali eş­
468/1076)'nin Esbabu'n-Nuzw adlı eserini tercih
45
•v • an1aşı1m ak tad ır.
etcıgı
Şevkaru (ö. 1250/1834)52 , Ebü.'l-Fadl Mahmud elAlusi (ö. 1270/1853)53 , Muhammed Abdülazim
İsrailiy'fat konusunda müellifımizin müresahil
olduğunu görmekteyiz.46 Hadislerin genelde
ez-Zerkaru (ö. 1948 m.)54 gibi Tefsir ve 'UlG.mu'l-
Kütüb-ü Sine'den seçildiği ve ravi zincirine temas
Kur'an; Ahmed b. Muhammed el-Uşmfull (Xl.
55 gı.b.ı kı raat 56 ; I. b n H acer <··
asır/XVII . asır)
o.
~
11
ermeden "kale sallallahu aleyhi ve sellem , "fi'l-
A
11
57
hadis", ani'n-Nebiyyi sallallahu aleyhi ve sellem"
852/1448)
ve "anhu sallallahu aleyhi ve sellem" ifadeleriyle
el-Mekkl (ö. 832/1428)58 gibi hadis; Şemsuddin
nakledildiği
Muhammed b. Ahmed Zehebi (ö. 748/1374)59gibi
görülmektedir.
Müellifimiz bu eserinde Sahabe'den en çok
ve Ebu'c-Tib Muhammed b. Ahmed
tarihçi, Muhammed b. Yakub el-Firuzabadi (ö.
Abdullah b. Abbas (ö. 68/687), Abdullah b. Mesud
817/1415)60 gibi dilci, yazdıklarıkitaplarda
(ö. 32/652), Übey b. Ka' b (ö. 19/640), Ebu Hureyre
Gevaşr den alıntı yaprruş ve
(ö. 58/6~8)'den nalcillerde bulunmuştur. Mücahid
olarak kullanmıştır.
onun eserlerini referans
b. Cebr (ö. 100/718), Hasan el-Basri (ö. 110/728),
Vehb b. Münebbih (ö. 110/728) ve Karade b.
SONUÇ
Di'.ame (ö. 117/735) gibi Tabiin alimlerinin yanı
Van'ın Gevaş
sıra
Halil b. Ahmed (ö. 170/786), Sibeveyhi (ö.
ilçesinin, Selçuklu ve Osmanlı
hakimiyeti döneminden günümüze intikal eden
180/796), Ferra (ö. 207/823), Ahfeş (ö. 215/830)
İzdişir Camii ve Medresesi Külliyesi, Cemle
ve Zeccac (ö. 311/923) gibi Arap dilcisinden, Ebu
(Halime) Harun Kümbeci ve Selçuklu .Mezarlığı
Hallife (ö. 150/767) ve Şafii (ö. 204/819) gibi
gibi tarihi eserleriyle, bir'di;i~ernin önemli ilim ve
mezhep imamlanndan, özel ilgi alanını
irfan merkezlerinden biri olduğu anlaşılmaktadır.
kıraat
oluşturan
Gevaş'ta Muhammed
ilmiyle ilgili olarak da Ebu Hacim es-Sicistaru
(ö. 250/854)'den nakillerde bulunmuştur.
47
Abdurrahman
b. Abdullah
el-Gevaşi ve
el-Gev3.şi,
Ebu'I-Abbas
MuvaffakU'd-Din el-Gev3.şi gibi alimler yetişmiştir.
Hicri VII. (rniladi XIII.) asrın
çalkantılı
~·
532
V. Ul~tslararasz Van Gôlii Havzası Sempozyrmirt
The Fifth International Symposimn o/Van Lake Region
atmosferinde yaşamış olan Ebu'i-Abbas
Muvaffaku'd-D!n el-Gev3.ş1 (590/1 193-680/ı28ı),
Abdrtllah Enzin ÇİMEN
yer yer rivayet tefsirlerinde yer alan
bazı
temel
karakteristik özelliklerle de bezenmiştir.
İslami ilimlerde meşhur Zeheb! (ö. 748/1374),
Zerkeş1 (ö. 794/ı392), Ftruzabad! (ö. 8ı 7/ı415),
İbn Hacer (ö. 852/ı448), Ebu1s-Su1ud Efendi (ö.
kaoaatimizce bu alirolerin eo meşhurudur.
Tebsıra ve Telrus isimli eserleriyle cefsir bilim
dalında meşhur olan Muvaffaku'd-Din el-Gev3.ş1,
982/ı574), Uşmuru (Xl. asır/XVII. asır), Şevkanı
özellikle Telhls ile, cefsir ilmi geleneğinde çok
önemli yeri olan Celaleddin es-Suyfrô (ö. 9ı ı/1505)
ve Celaleddin el-Mahalli (ö. 864/1459)1yi büyük
oranda erkilemiş bir alimdir. Gev3.ş1 nin her iki
(ö. 1948 m.) gibi birçok alim de, Geviş1 nin fikir
ve yorumlarını eserlerine alarak bunların günümüze
tefsiri, ağırlıklı olarak dirayet _tefsiri olmakla birlikte
incikal etmesinde etkili olmuştur.
(ö. 1250/ı834), A.ıus1 (ö. ı270/1853) ve Zerkanı
1
1
DiPNOTLAR
1. Tarban, Taner-Sevin, Veli-Aşan, M.
Gevaş
İhyau't-Türasi'l-'Arab1, Beyruc, es., V, 6.
•rvan-
Tarihi Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı,
Onarım
VII.
Beşir,
ve Çevre Düzeni Çalışmaları-ı988
11
6. Hamev!, YakG.c, Mu'cemu'l-Büldan, Daru'l-
,
Fikr, Beyruc, es., IV, 486; Kayseraru, Muhammed
b. Tabir, Tezkirecu'l-Huffaz, (tah. Harndi
Araştırma Sonuçları Toplancısı (ı8-23
Mayıs 1989), Kültür Bakanlığı Ariıtlar ve
Abdülmecid İsmail), Daru•s-Sam111, Riyad, 1415,
Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara, ı990, s.
ı9-23; Akıllı, Hüseyin, Gevaş Tarihi-Türk
Mezarlığı nda Yok Olma Durumunda Olan Bir
IV, 1465; Zehebl, Ebu Abdullah Muhammed ·
b. Ahmed, Ma'rifecü'l-Kurrru'l-Kibar 'ala'cTabakati ve'l-A'sar, (tah. Beşşit 'Avad Ma'rG.f,
Mezarın Onarım1 11 ,
Şuayb
11
1
VIII.
Araştırma Sonuçları
Müessesecü1r-Risale, Beyrut, ı404, II, 685-686;
DavG.d!, Şemseddin Muhammed b. Ali,
Tabakacü'l-Müfessir!n, Daru1 1-Kücübi 1 1-'İlmiyye,
Toplancısı
(28 Mayıs-ı Haziran ı990), Kültür
Bakanlığı Arudar ve M üzeler Genel Müdürlüğü,
s. 323; Başgelen, Nezih, Birgi'den
Gevaş • a Anadolu Gezi Notları, 1\rkeoloji ve
Sanat Yayınları, İstanbul, 2006, s. ı69- 1 73;
AnaBritannica Genel Kültür Aosiklopedisi, Ana
Ankara,
el-Arnavud, Salih Mehdi Abbas),
199ı,
Beyrut, I, ıoo; Nüveybid, Adil, Mu1cemu11Müfessir1n, Müessesecü Nüvehhid, Beyrut, ts.,
I, 83-84; Kehhale, Mu'cemu'l-Müellilln, II,
Yayıncillk, İstanbul, 1994, XITI, 265-266.
2. Kannevcl, Sıdık b. Hasan, Ebcedu'l-UlG.m, (tab.
Abdülcebbar Zekkar), Daru'l-Kütübi'l-'İlmiyye,
209; Çeleb1, Katib, Keşfih-ZunG.n •an Esmru•ı­
Kütübi ve1l-Fuoun, MaarifMacbaası, İstanbul,
194ı, I, 480; Bağdad!, İsmail Paşa, Hediyyerü•l-
Beyrut, ı978, II, 186; Cezaid, Tahir, Tevc!hu'nNazar ila UsG.li 1l-Eser, (rab. Abdülfettab Ebu
Gudde), Mektebetü'l-Matbu'at el-İslamiyye,
•Armn Esmau11-Müellifin Asaru11-Musannifin,
Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 195 ı, I, 98;
Zirikl1, Hayrettin, el-A'lam KamG.su Teracim,
Halep, 1995, s. 85.
3. Zehebl, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed,
Mu'cemu'l-Muhaddis!n, (tab. Muhammed el-
Daru'l-İlm li'l-Melay!n, Beyrut, 1990, I, 274;
Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi
-Tabakatü'l-Müfessir!n, Bilmen Yayınevi,
İstanbul, 1974, II, 527; Öztürk, Mustafa,
Hab!b el-Heyle), Mekcebetü 1 s-Sıddlk, Taif,
ı408, s. ı86.
11
4. Saf~d!, Selahaddin Halil b. Aybeg, Kicabu lVafi bi 1l-Vefeyat, ts., s. 244, 1126.
5. Kehhale, Ömer Rıza, Mu'cemu'l-Müellilln,
Muvaffakudd1n el- Kev3.ş1 ve ec-T elh!s
Tefsiri 1ndeki Metodu11 , Ondokuz Mayıs
Üniversitesi İlahiyar Fakültesi Dergisi, Samsun,
1999, sy. 1 ı, s. 273; Ata, Mehmet Mabfuz,
1
533
V. Ulmlararası Van Gö'lii Havzası Sempozymmt
The Fifth International Symposiımı ofVan Lake Region
Abdrtllah Emin ÇİMEN
Kevişi
ve
Muvaffakuddin el-Kev3.şi ... 11 , s. 276.
25. Ata, Kev3.şi, s. 79.
26. DavGdi, Tabakatü 1l-Müfessir1n, I, 101.
27. Kannevd, Ebcedu'l-Ulfun, II, 186; Cezairi,
Kur 1 an 1 ı
11
Yorumlama Yöntemi,
Errue Matbaacılık, İstanbul, 2002, s. 43-45; Ata,
Mehmet Mahfuz, DİA, XXV, 341.
7. Öztürk, 11Muvaffakuddin el-Keviş1... 11 , s. 272;
Ata, Kev3.şi, s. 79.
Tevdhu 1n-Nazar, s. 85.
28. Ata, Kev3.şi, s. 147, 158, 159. Kıraat ile ilgili
yaptığı değerlendirmeler için bkz. Bkz. Gevişi,
8. Çelebi, Keşfu'z-ZunGn, II, 1489; Bilmen,
Tefsir Tarihi, II, 527; Nüveyhid, Mu1cemu1lMüfessir1n, I, 83-84; Zirikll, el-A'lam, I, 274.
11
Tebsıratü'l-Mütezekkir
Ahmed b. Yusuf,
ve
9. Öztürk, Muvaffiıkudcünel-.Kevaşl. .. , s. 272-273.
10. Zehebi, Ma'rifetü1l-Kurrai'l-Kibar, II, 685;
DavGdi, Tabakatü 1l-Müfessir1n, I, 100-101;
Süleymaniye
Kütüphanesi, Harput, nr. 155, (el yazması), vr. 3b,
Öztürk, Muyaffakuddin el-Kev3.şl. .. , s. 274,
275; Ata, Kevişi, s. 57-59.
ll. Zehebi, Ma'rifetü 1 l-İ<urrai'l-Kibar, II, 686,
29. Örnek olarak bkz. Gevaşi, Tebsı.ra, vr. 9a, 153b, 218a
30. Bkz. Gevişi, Tebsıra, vr. 183a.
Tezkiretü'l-Mütebassır,
11
11
4a, 173b, 177b.
11
1
725; DavGdi, Tabakatü l-Müfessir1n, I, 101.
12. Zehebi, Ma'rifetü1l-Kurrai'l-Kibar, II, 726;
DavGdl, Tabakatü 1l-Müfessirin, I, 101.
13. Ata, Kev3.şi, s. 63.
14. Ata, Kev3.şi, s. 73-76.
15. Çelebi, Keşfu'z-ZunGn, I, 480, ll, 1489;
Bağdadi, Hediyyetü 1-'Arilln, !, 98; Kehhale,
Gev3.şi, Tebsıra,
Gevaşi, Tebsıra,
vr. 153b.
vr. Sa.
vr. 24b, 16lb.
34. Bkz.
Gev3.şi, Tebsıra,
vr.}_66a, 185a.
35. Bkz.
36. Bkz.
Gevişi, Tebsıra,
Gevişi, Tebsıra,
vr. 188b-189a.
vr. 26a,
37. Bkz.
Gev3.şi, Tebsıra,
vr. 22b, 28a, 36b.
Gevişi, Tebsı~a,
38. Daha geniş bilgi için bkz. Ata, Gevaşi, s. 145-368.
39. Bkz. Gevişi, Tebsıra, vr. 154b, 156a-156b, 161a
40. Telhis ile ilgili yurt içinde ve yurt dışında
1
Mu'cemu'l-Müellifln, II, 209; Nüveyhid,
Mu1cemu1l-Müfessi.rin, I, 84; Zirik!J, el-A'J.am, I, 274.
16. Brockelmann, Cari, Geschichte der Arabischen
farklı çalışmalar yapılmıştır.
Yurt içinde yapılan
iki çalışmadan tebliğimizin değişik yerlerinde
alıntılar yapılmıştır. Konuyla ilgili yurt dışında
Litteratur, Leiden, 1943, I, 416.
17. Brockelmann, GAL, I, 416; Bağdadi,
Hediyyetü11-'Arifln, I, 98; Kehhale, Mu'cemu'l. Müellifln, II, 209.
yapılan çalışmalar
için bkz. Serinsu, Ahmet
Nedim, Suudi Arabistan Üniversiteleri (19691989, kısmi ek.lerle) ve Kahire Üniversitesi
11
18. Çeleqi, Keşfu'z-ZunGn, II, 1894.
19. Brockelmann, GAL, I, 416.
Daru11-Ulfun Fakültesi 1nde (1950-1993) Kur1anı Kerim, Tefsir Usulü, Tefsir Tarihi ve Tefsir
Alanlarında Yapılmış Yüksek Lisans ve Doktora
20. Bkz. Ata, Kev3.şi, s. 76.
21. 'Kehhale, Mu'cemu'l-Müellilln, II, 209.
22. Bağdadi, Hediyyetü11-'Arifln, I, 98.
23. Zehebi, Malıarnmed Hüseyin, et-Tefsir ve'l-
Tezleri Bibliyoğrafyası 11 , İslami Araştırmalar,
Ankara, 1996, c. IX, sy. 1-3, s. 25~.
11
41. Ata, Kevasi, s. 90; Öztürk,
Muvaffakuddin
.
el-Kev3.şi... , s. 281.
.
MüfessirGn, Dam İhyru 1 t-Türasi 1 l- 1 Arabi,
11
Kahire, 1976, I, 337.
24. SuyU.ti, Celaleddin, Buğyetü l-Vu at f1
Tabakati l-Luğaviyyin ve 1n-Nuhat, (tah.
1
31. Bkz.
32. Bkz.
33. Bkz.
42. Bkz. Gevişi, Ahmed b. Yusuf, et-Telhis f1
Tefsiri 1l-Kur1ani 1l-Kedm (Telhisu Tebsıraci'l­
Mütez~kkir ve Tezkireti'l-Mütebassır),
1
1
Muhammed Ebu1l-Fazl İbrahim), Mısır, 1965,
I, 401; Nüveyhid, Mu1cemu11-Müfessirin, I,
84; Bilmen, Tefsir Tarihi, II, 526; Öztürk,
Süleymaniye Kütüphanesi, Perrev Paşa, nr. 45, (el
yazması), vr. lb.
.• -
534
V. U Imiararası Van Götii Havzası Seı!'pozymnıt
The Fifth International Symposirmı ofVan Lak~ Region
Abdrtllah .Emin ÇİMEN
43. Gev3ş1, er-Telhls, vr. ıb, 50a, ı2ıb, 146a, 168b.
53. Alı1s1, Ebu'l-Fadl Mahmud, RO.hu'l-Mean1 fi
44. Bkz. Gev3ş1, et-Telhls, vr. ı8b, 45b, ı52a, 2ı8b.
Tefs1ri'l-Kur'ani'l-'Az1m ve's-Seb'i'l-Mesaru,
45. Ata,
Gevaşı,
s.
Daru İhyai'r-Türasi'l-'Arab1, Beyrut, ts., I,
ııo.
252,283, II, 3ı, 97, Xl, ı45, 150, XIV, 59,
46. Bkz. Gevaşı, et-Telhis, vr. ı 7a, 78a, ı28b,
ı40a,
}(XlTU],35,
198b.
47. Öztürk, Muvaffakudcün el-Kevaş1... , s. 280;
11
11
54. Zer.kanl, Muhammed Abdülaz1m, Menahilü'l'İrfan fl'Ulfun.i'l-Kur'an, (tab. Mekrebu'l-
Aca, Kevaşı, s. 9ı, 93-94.
Buhıls ve'd-Dirasat), Daru'l-Fikr, Beyrut, ı996,
48. Bkz. Suyfi.t1, Buğyecü'l-Vu'at, I, 401; Nüveyhid,
Mu'cemu'l-Müfessir1n, I, 84; Bilmen, Tefsir
I, 322.
Tarihi, II, 526; Özcürk, ''Muvaffiıkuddlnel-Kevaşl... 11,
55. Kehbale, Mu'cemu'l-Müellifin, II,
HudanBeyaru'l-Vak:fve'l-İbdicl,Mısır,
49. Suyfi.ti, Celaleddin Abdurrahman b. Ebubekr,
el-İtkan fl'Ulfuni'l-Kur'an, Kahire, ts., I, 216,
ı983, s.
73-74.
57. İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-'Askallaru, Fechu'l-
220; II, ı07, 296, 492.
Zerkeşi,
ı21.
56. Uşmfuli, Ahmed b. Muhammed, Menaru'l-
s. 276.
50.
ııı,}[XJ{, ı23.
Bedreddin Muhammed b.
Bar1 bi Şerhi Sahlhi'l-Buhar1, (tab. Muhammed
Bebadır,
el-Burhan fi 'Ulfuni'l-Kur'an, (tab. Muhammed
Fuad Abdülbaki-Muhibbuddln el-Hatib),
Ebu'l-Fadl İbrahim), Daru'l-Marife, Beyruc,
Daru'l-Ma'rife, Beyruc, ı379, VI, 473, IX, 32.
ı39ı,II,277,290,III,35ı,IV,
162,272.
58. Ebu'c-Tib, Muhammed b. Ahmed el-Mekkl, .
5 ı. Ebu's-Su'ud Efendi, Muhammed b. Muhammed
Zeylü't-Taky1d, (tab. Kemal Yusuf el-Huc),
el-'Amacü, İrşadu'l-'Akli's-Seüm ila Mezaye'l-
Daru'l-Kütübi'l-'İlmiyye, Beyrut, ı410, I,
Kur'ani'l-Kertm, Daru İhyai't-Türasi'l-'Arabi,
262.
Beyrut, ts., IV, ı60, VII, ı 74,
59. Bkz. Zeheb1, Ma'rifecü'l-Kurrai'l-Kibar, II,
52. Şevkaru, Muhammed b. Ali, Fethu'l-Kadlr el-
685,725,727.
60. F'ıruzabadl, Muhammed b. Yakub, el-Kamı1su'l­
Cami'u beyne Fenneyi'r-Rivayeti ve'd-Diraye
min 'İlmi't-TefS1r, Daru'l-Fikr, Beyrot, ts., IT, ı8.
Muh1c, ts., s. 743.
535